Azərbaycan mədəniyyətinin, ədəbiyyatının inkişafında xidmətləri olmuş, bəlkə də, Azərbaycanın var olmasının səbəbkarlarından olan insanların şəxsi və xatirə əşyalarını toplamaqla, qoruyub saxlamaqla, onların yaradıcılığını, fəaliyyətini müxtəlif eksponatları vasitəsilə təqdim etməklə, təxminən, 3 min illik ədəbiyyat və mədəniyyət tarixini özündə əks etdirməyi bacaran Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyi ölkə Prezidenti İlham Əliyevin sərəncamı əsasında 2020-ci ildə yaradılışının 80 illiyini qeyd edir. Təbii ki, il ərzində bu münasibətlə müxtəlif tədbirlər keçirildi, araşdırma və xatirə yazıları qələmə alındı. Bir müddət əvvəl muzeyin 80 illik fəaliyyətini işıqlandıran 2 hissəli “Söz məbədi” filmi də muzey və ədəbiyyatsevərlərə təqdim olundu. Həyata keçirilən işlər sırasında muzeyin yubiley nəşrləri arasında yer alan maraqlı bir kitab yaxın günlərdə işıq üzü gördü. Nizami muzeyinin yubileyinə layiqli hədiyyə olan “80 ilin güzgüsü” kitabı muzeyin fəaliyyətdə olduğu illər ərzində qəbul etdiyi tamaşaçılarının rəylərini, təəssüratlarını, qiymətləndirmələrini geniş oxucu kütləsinə təqdim edir.
1939-cu ildə dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin 800 yaşının tamam olacağı 1941-ci il üçün Bakıda “Nizaminin evi” yaradılması haqqında qərar qəbul edilir. 1940-cı ildə nəzərdə tutulan işlərin yekunlaşmasına baxmayaraq, İkinci Dünya müharibəsinin başlaması səbəbindən muzeyin açılışı qələbədən bir neçə gün sonra – 1945-ci il may ayının 14-də baş tutur. Muzeyin qurucuları bu müddətdən də səmərəli istifadə edərək fondunu daha da zənginləşdirir, ekspozisiyanı genişləndirir və bura açılış üçün təkcə Nizaminin yaradıcılığını əks etdirən xatirə muzeyi deyil, Azərbaycan ədəbiyyatını təqdim edən unikal bir məkana çevrilir. Elə ilk tamaşaçısını qəbul etməyə başladığı vaxtdan həmin qurucular yenə də tədbirli davranaraq bir növ muzeyin özünün salnaməsini yaratmağa başlayır. Təsis olunan rəylər və təəssüratlar kitabları onilliklər ərzində muzeyin keçdiyi yolu dəqiqliklə bizə göstərir, fəaliyyətinin güzgüsünə çevrilir.
Yazılma illərinə görə sistemləşdirilmiş rəylərin nəşr edildiyi kitaba akademik Rafael Hüseynov geniş müqəddimə yazıb. Bu kitabda sadəcə rəylər toplansaydı, bəlkə də biz bu əsərin əhəmiyyətini anlamazdıq. Qaranlıqda güzgüyə baxarkən nəsə görmək mümkün deyil. Bu müqəddimə 80 ilin güzgüsü üçün ehtiyac olan lazımi işıq rolunu oynayır. Müəllifin qeyd etdiyi və mənbələr olaraq göstərdiyi təxminən 50 rəy kitabını tək-tək incələməklə lazımlı, daha diqqətçəkən məqamları seçib qruplaşdırmaqla, təhlil etməklə ərsəyə gələn müqəddimə əlyazma üzərində aparılmış ayrıca tədqiqat işidir. Adətən mətnşünaslar konkret əlyazma üzərində iş aparır və ya bir əsərin bir neçə əlyazma nüsxəsini müqayisə edir. Başqa sözlə, kiçik bir qrup xəttatın qələm məhsulunu oxumalı olur. Sağlam olan, yəni, zamanın bir kitabı xarab etməsindən insafla çıxan əlyazmanı bir neçə vərəq oxuduqdan sonra katibin dəsti-xəttinə göz alışır, oxunması daha asan olur. Burada isə 75 ili əhatə edən, demək olar ilin hər günü yazılmış minlərlə insanın xətti, fərqli əlifbalar, hətta fərqli dillər var. Böyük zəhmət və vaxt sərfiyyatı tələb edən iş olmasına baxmayaraq, müqəddimə təkcə rəyləri sistemləşdirib təqdim etmir, alim dəqiqliyi var və oxucu mənbələrdən, tarixi faktlardan istifadə edilməklə, rabitəli, əsaslandırılmış bir yazı ilə qarşı-qarşıyadır. Bir də müəllifin bəzi xətt sahiblərini tanıyaraq təqdim etməsi var.
Müqəddimədə geniş araşdırma-təhlil sayəsində indiyə qədər məlum olmayan, müəlliflərindən yadigar qalmış, kimsəyə bilinməyən misralar da oxucuların diqqətinə çatdırılır. Muzeyi gəzib görən, Azərbaycan ədəbiyyatının sehrindən, ecazkarlığından təsirlənən məşhur şairlər improvizələrini rəylər, təəssüralar kitabında qələmə alır, şair olmayan tamaşaçılar belə iki misralıq da olsa aldığı təəssüratını nəzmlə göstərməyə çalışır. Bu şeir parçalarına ayrıca məqalə həsr etmək olar.
Kitabda diqqət çəkən başqa maraqlı məqam isə müqəddiməni sayılıb-seçilən qonaqların fotoları ilə yanaşı, muzeyin quruculuq fəaliyyəti zamanı çəkilmiş, müxtəlif sərgilərdən, tədbirlərdən olan foto-şəkillərin bəzəməsidir. Bəlkə də bu fotoların əksəriyyəti ilk dəfədir ki, geniş auditoriya qarşısına çıxır. Bu səbəbdən müqəddimənin sonunda təqdim edilən şəkillərin ətraflı izahatı – nə zaman çəkilməsi, təsvirdə kimlərin olması və s. böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu fotolar sayəsində təkcə muzeyin illər ərzində cərəyan edən fəaliyyətini deyil, eyni zamanda, Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafını da görmək, quruculuq dinamikasını müşahidə etmək olur. Burada yer alan şəkillər tədqiqatçılar üçün ayrıca araşdırma mövzusu ola bilər. Görkəmli şərqşünas Yevgeni Bertels, türkiyəli ədəbiyyatşünas Agah Sırrı Ləvənd, Hüseyn Əli Məhfuz, əsərlərindən Nizami muzeyində də nümayiş etdirilən miniatürçü-rəssam Əli Minayi və başqa xarici və yerli şairlərin, alimlərin, muzey əməkdaşlarının fotoları. Bu fotolar arasında təxminən 10 yaşlı başı araqçınlı bir uşaq rəsmi var. İlk baxışda ekspozisiyada gəzən tamaşaçı qrupunun şəkli təsiri bağışlayır. Amma bu gələcəyin Xalq şairi Vaqif Səmədoğlunun muzeyə ilk gəlişidir. Vaqif Səmədoğlu atasının da ruhunun yaşadığı evinə çevrilən bu muzeydə həyatı boyu dəfələrlə olub. Xalqın şairinin öz oxucuları ilə son görüşü də elə Nizami muzeyində – 2014-cü ildə 75 illik yubileyinə həsr edilmiş ədəbi-bədii gecədə baş tutub. Mən bu məlumatı müəllifin fotolara verdiyi izahatdan götürürəm.
Müqəddimə boyu təkcə rəylər və təəssüratlar kitabları deyil, istinad edilən elmi ədəbiyyat qaynaqlar başlığında toplanmışdır. Müxtəlif dillərdə olan 81 ədəbiyyat müqəddimənin özünün müstəqil elmi araşdırma kimi nəzərdən keçirilməli olduğunu bir daha isbat edir.
Kitabdakı rəylər xronoloji ardıcıllıqla illərə görə qruplaşdırılıb, onilliklərə bölünərək oxuculara təqdim edilir. Bu hissədə son 20 ilin – XXI əsrin rəylərinin ayrı-ayrılıqda, hər ilə görə verilməsi diqqətimi çəkən məqamlardandır. Son illərin ekskursiya və tədbirlərindən də izahlı foto-xronika verilməsi həm rəylərə illustrasiya rolunu oynayır, həm kitaba marağı daha da artırır, həm də yarandığı ilk illərdəki muzey ilə son illərin muzeyini müqayisə etmək imkanı verir.
Kitabı oxuduqca təqdim edilən rəylərdən bir neçəsini mən də seçdim:
“Özünün bugününü görən və gələcəyini dərk etmək istəyən bütün yetkin xalqların borcu öz tarixini, adət-ənənəsini, yazıçılarının yaradıcılığını öyrənməkdir. Bu vəzifəni tanış olduğumuz Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyi parlaq şəkildə yerinə yetirir”- bu rəy 1956-cı ildə yazılıb. Braziliya parlamenti nümayəndələrinin imzası ilə.
“Biz bu muzeyi görməyə şad olduq və bu gəlişdən çox məmnun qaldıq. Dahi şair Nizami qardaşlığı, ədaləti vəsf edirdi və onun çin xalqına məhəbbəti bizi riqqətə gətirdi. Arzu edirik ki, onun daha çox əsərləri çin dilinə tərcümə olunaydı. Şübhəsiz ki, çin xalqı bu əsərlərdən ilham alacaq və onların əsasında çox şey öyrənəcəkdir” – bunu isə Pekin Elmlər Akademiyasının professoru Fu Mao Tsi 1957-ci ildə yazıb.
“Azərbaycan şair və yazıçılarının yaradıcılığı ilə Nizami adına Ədəbiyyat Muzeyində tanış olduqca hiss etdim ki, “dostluq”, “qardaşlıq”, “beynəlmiləl” sözləri burada öz əsl mənasında səslənir.
Var olsun bu cür ədəbiyyat yaradan xalq!
Var olsun bu cür muzey yaradan şəxslər!” – Alman şairi Petri Valter 1976- ildə yazıb.
Təbii ki, SSRİ-nın istisnasız olaraq (rəylərin altında olan imzalar bunu cəsarətlə deməyə imkan verir) bütün respublikalarından tamaşaçılar muzeyi ziyarət edib. Amma bu rəyləri seçməkdə məqsədim hələ muzeyin yarandığı ilk on illərdə onun sorağının Braziliyaya, Çinə, Almaniyaya gedib çıxdığını göstərməkdir. Yalnız 1990-cı illərə qədər olan rəylərə diqqət edirəm. Rəylərin sonundakı imzalarda Yaponiya, Yuqoslaviya, Portuqaliya, Böyük Britaniya, İran, Türkiyə, Suriya kimi dünya ölkələrinin adları var. Azərbaycanın da tərkibində olduğu SSRİ-nin dünyaya qapalı olduğu bir zamanda Nizami Muzeyini bu qədər əcnəbinin ziyarət etməsi az əhəmiyyət kəsb etmir.
Rəylərin sonunda olan imzalar muzey ziyarətçilərini məktəblilər, tələbələr, sadə vətəndaşlar və ya turistlərlə yanaşı, həm ölkəmizin, həm də dünyanın məşhur şair, yazıçı, ictimai xadim, siyasətçi, alimlərin təşkil etdiyini bizə göstərir.
Rəylərin böyük əksəriyyətində bənzər fikirlər təkrarlanır. Qonaqlar muzeydən zövq aldığını, Azərbaycanı tanıdığını, yeni nələrsə öyrəndiyini vurğulayır. Muzey əməkdaşlarının onları necə qarşılamasını, həvəslə Azərbaycan mədəniyyətini, ədəbiyyatını tanıdıb təbliğ etməsini qeyd edirlər. Əksər hallarda əcnəbi qonaqlar öz yazılarında unikal muzeyə görə təşəkkürlərini bildirir, əməkdaşların timsalında Azərbaycanı təbrik edir, bəzən isə qibtə etdiklərini gizlədə bilmirlər.
Mirzə İbrahimovun muzeyə ilk gəlişi zamanı yazdığı rəy muzeyin ən layiqli qiymətlərindəndir: “Mədəniyyət və sənətimizin xəzinəsinə Nizami muzeyi kimi qiymətli və parlaq bir incinin daxil olması ilə fəxr edə bilərik. Hər divarda, hər əsərdə ilham, ruh və qəlb duyulmaqdadır”. M. İbrahimov bu fikirlərini 1945-ci ilin may ayında qələmə alıb. Bu gün də Nizami muzeyinin həm ekspozisiyasında, həm də belə nəşrlərlə, keçirdiyi tədbirlərlə ərsəyə gətirdiyi işlərində ilham, ruh və qəlb duyulmaqdadır.
Muzeyin açıldığı ildə ziyarətçisi olmuş Mövlud Qonaqov rəylər kitabında yazır:
“Bir tarixdir bu binanın hər küncü, hər bucağı,
Qoy dillərdə əzbər olsun bu şux sənət ocağı!”
Azərbaycanın sadə və məşhur insanları ilə yanaşı, dünyanın dörd bir bucağından olan ziyarətçilərinin yazdığı rəylər o zamankı gənc şairin arzusunun gerçək olduğunu göstərir. Fəaliyyət göstərdiyi 80 il ərzində Nizami Muzeyi nəinki keçmiş SSRİ məkanında, həmçinin bütün dünyada dillər əzbərinə çevrilib. Yenə də kitabdan oxuduğumuz son illərin rəyləri bunun bariz sübutudur.
1945-ci ilə aid rəylərdən birində deyilir: “...Bu muzey Azərbaycan xalqının fəxr edəcəyi misilsiz bir əsərdir ki, adını daşıdığı o böyük şəxsiyyətə layiqdir...” Nəşr edilən kitab da muzeyin 80 illik fəaliyyətinə güzgü tutmaqla yanaşı, dahi Nizaminin adını daşıyan əsərə layiqli hədiyyədir. Əminəm ki, bu kitab xüsusən muzeyşünas-tədqiqatçılar, eyni zamanda, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixini araşdıranlar üçün vacib mənbə rolunu oynayacaq.
Nizami muzeyinin unikal salnaməsi olan rəylər, təəssüratlar, dəyərləndirmələr kitabında bizə təqdim olunan sonuncu rəydə tamaşaçı qeyd edir ki, “...bu evdə xalqın qoruyub saxlaya biləcəyi ən qiymətli dəyərlər saxlanılır... bu zənginliyi özünüzdə və məbəddə qoruyub saxlayın”. “80 ilin güzgüsü”nü bizə təqdim edən Akademik Rafael Hüseynov da müqəddimədə gələcək nəsillərdən, sadəcə, qorumağı, yaşatmağı təmənna edir, “nəsil-nəsil alimlərin, sənətkarların, fədakar muzeyçilərin sevgisi və əməkləri ilə yaranmış bu gözəlliyi” qorumaq və daha da zənginləşdirmək bizim xalq, millət olaraq müqəddəs borcumuzdur!
Kəmalə Nuriyeva, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru
Səksən yaşlı Nizami muzeyinin unikal salnaməsi
Dek 17, 2020 | 10:28 / Yubileylər
