Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyində 2004-cü ildən başlayaraq mütəmadi toplular nəşr etdirilməyə başlanmışdır. Bunlara “Şərq” (tərcümələr toplusu), “Risalə” (araşdırmalar toplusu), “Xəzinə” (kataloqlar toplusu), “Məclis” (ədəbi mərasimlər, ildönümlər, görüşlər toplusu) və haqqında bəhs edəcəyimiz “Qaynaq” (daşyazmalar, əlyazmalar, səsyazmalar toplusu) daxildir. “Qaynaq” yuxarıda qeyd edilən toplulardan biri olub, ekspozisiyada nümayiş etdirilən, eləcə də fondda saxlanılıb mühafizə olunan arxeoloji nümunələrdən bəhs edir. “Qaynağ”ın bu cildi “Yerin altından qayıtmış gözəllik (Ədəbiyyat muzeyindəki arxeologiya nümunələri)” adlanır. Müəlliflər Rafael Hüseynov və Abbas Seyidovdur. Kitabın redaktoru isə akademik Rasim Əfəndiyevdir.
Topluda əvvəlcə birinci “Yeraltı muzeylərimizdəki dəfinələrin izi ilə” hissədə ədəbiyyat, incəsənət, mədəniyyətimiz haqqında ümumi söz açılır. “Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyində saxlanan maddi-mədəniyyət nümunələrinin tapıldığı arxeoloji abidələrin öyrənilməsi tarixinə bir baxış” adlanan ikinci fəsildə Azərbaycanın qədim və orta əsrlər mədəniyyətinin öyrənilməsi haqqıında söz açılmış və bu, üç mərhələyə bölünərək mövzu istiqamətdə təhlil edilmişdir. Azərbaycanda tədqiqat və arxeoloji qazıntı işləri aparan arxeoloqlar, tarixçilər, təşkilatlar, müəssisələr, bu sahənin inkişafına yardım edə biləcək qurumlar haqqında qısa və konrket məlumatları bu bölümdə tapmaq olar.
Üçüncü bölüm belə adlanır: “Maddi-mədəniyyət nümunələrinin aşkarlandığı orta əsr Azərbaycan şəhərləri”. Adından da göründüyü kimi, burada orta əsr Azərbaycan şəhərləri – Gəncə, Naxçıvan, Şabran, Bərdə, Beyləqan haqqında umumi söz açılır, onların tarixinə qısa nəzər yetirilir, arxeoloji qazıntılar zamanı oradan çıxarılmış və muzeydə saxlanılan maddi-mədəniyyət qalıqılarından bəhs edilir. Hər xalqın, millətin mədəniyyətinin özünəməxsus olan xüsusiyyətləri vardır. Burada Vətənimizin ayrı-ayrı şəhərlərində əldə edilmiş dəyərli materiallar barədə ümumi söz açılır, eləcə də tapılan əşyaların hər regiona xas ümumi və fərqli cəhətləri qeyd edilir.
Dördüncü bölüm “Arxeoloji materialların təhlili”dir. Burada muzeyin fondunda saxlanılan və eləcə də ekspozisiyada nümayiş etdirilən əşyalar haqqında danışılır. Bunlara kasa, boşqab, vaza, piyalə, badə, çömçə, qazan, su qabları, su bankaları, çaydan, cam, çıraq kimi məişət əşyaları, həmçinin tikinti materialı kimi istifadə edilən kaşılar, ox ucluqları, qolbaq, ayaq halqaları – xalxallar, qız fiqurları, xəncər, sancaq, üzük, sırğa, eləcə də digər bəzək əşyaları, tunc iynə, tunc düymə və digər metal məmulatları daxildir və sadalananlar haqqında ətraflı söhbət açılır, onların xarakteristikası verilir. Bir qisim əşyalar da vardır ki, onların hansı məqsədlə hazırlanması aydın deyil. Burada təkcə metal və tuncdan deyil, adı çəkilən məmulatların şüşədən hazırlanmış variantları va vardır.
Toplunun böyük bir hissəsini özündə cəmləyən “Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyinin ekspozisiyasında nümayiş etdirilən və fondunda saxlanılan maddi-mədəniyyət nümunələrinin atlası” adlanan fəsildə isə muzeydə saxlanılan eksponatların, inventarların fotoşəkilləri verilmiş və onlar barədə ətraflı məlumatlar qeyd olunmuşdur. Burada cəmi 808 inventar haqqında informasiya vardır və qeyd olunduğu kimi, bu, toplunun 3-cü nömrəsinin əsas hissəsini təşkil edir.
