O, Azərbaycanın ilk baletinin müəllifi deyil.
“Xəzər balladası” yarananacan Azərbaycan baleti artıq 30 ilə yaxın yol keçmişdi.
Amma hər halda Tofiq Bakıxanovun da imzası Azərbaycanın balet tarixində qalan bir “ilk”lə bağlıdır. 1966-cı ildə o, “Xəzər balladası” adlı əsərini bitirəndə birinci Azərbaycan baleti – Əfrasiyab Bədəlbəylinin 1939-cu ildə tamamladığı “Qız qalası” artıq musiqi mühitimizdə çoxdan yerini tutmuşdu.
Hərçənd baletimizin tarixi bir qədər də erkən başlana və “Qız qalası” birinci olmaya bilərdi. Çünki hələ XX əsrin ikinci onilliyinin sonlarında Müslüm Maqomayev “Dəli Muxtar” adlı balet üzərində işləyirdi.
1980-ci illərin ortalarında Üzeyir bəyin silahdaşı, onunla əl-ələ, çiyin-çiyinə XX yüzildə operamızın beşiyi başında duranlardan olmuş Müslüm bəy haqqında kitabımı yazarkən onun ikiqat adaşının – nəvəsi müğənni Müslüm Maqomayevin mənə verdiyi arxivi araşdırır, bəstəkarın əlyazmalarını vərəqləyirdim.
Və o gedişatda “Dəli Muxtar” baletinin librettosunu da görmüşdüm, ayrı-ayrı parçalarının not yazılarını da. Lakin amansız dövr Müslüm bəyi çərlədərək vərəmə mübtəla etmişdi, yolu erkən qırılmışdı. Müslüm Maqomayevin yaşam möhlətinin insafsızca gödək olması ilə ilk Azərbaycan baletinin yaranması da bu minvalla təxirə düşmüşdü.
1940-cı il aprelin 18-də premyerası sənət həyatımızda böyük təntənəyə çevrilən “Qız qalası” ilə “Xəzər balladası”nın 1968-ci il yanvarın 21-də gerçəkləşən birinci tamaşası arasındakı müddətdə Azərbaycan bəstəkarları milli baletin xeyli cazibədar örnəklərini yaratmışdılar.
Qara Qarayevin 1952-ci ildə tamaşaçılarla görüşən “Yeddi gözəl”i, 1958-ci ildə yaratdığı “İldırımlı yollarla”sı, Soltan Hacıbəyovun elə həmin ildə doğulmuş “Gülşən”i, Arif Məlikovun 1961-ci ildə həyat vəsiqəsi almış “Məhəbbət əfsanəsi” Azərbaycan baletinin şöhrətini qısa zaman içərisində dünyaya yaymışdı.
Beləcə, Azərbaycan bir neçə onilin içərisində Avropanın yüzillərə qət etdiyi məsafəni ildırım sürəti ilə aşaraq, arxada qalan yolun təcrübələrindən bəhrələnmiş, səhnəyə gəldiyi ilk çağlardan dünya balet xəzinəsinin incilərinə çevrilən əsərlərə sahib olmuşdu.
Başqa sözlə, böyük musiqiyə gələndən sonra bəstəçiliyin bütün forma və janrlarında bacarığını sınamağa cəhd etmiş Tofiq Bakıxanov baletə üz tutanda bu sənət, yaşı az olsa da, Azərbaycan musiqisində oturuşmuş istiqamətlərdən biri sayılırdı.
Və Tofiq Bakıxanov Azərbaycan baletinin tərcümeyi-halına öz ilkini əlavə etdi. Birinci baletini – “Xəzər balladası”nı yazdı və bununla da Azərbaycanın ilk birpərdəli baleti dünyaya gəldi.
Başqalarında vardı, bizdə yox idi və bu əsərlə həm də Azərbaycan musiqisində təzə bir ənənə yarandı – birpərdəli balet ənənəsi.
İllər keçəcək, qısa ömrünün son, nisbətən qayğısız, səksəkəsiz parçasını Azərbaycanda yaşamış, Mərdəkanda keçirdiyi aylar boyunca yurdumuza və xalqımıza qəlbən vurulmuş, Bakıya hərarətli misralar həsr etmiş, yaradıcılığının ən parlaq səhifələrindən olan “Fars motivləri”ni də elə Abşeron axşamlarının həzinliyində qələmə almış rus şairi Sergey Yeseninin məhz həmin şeirlər silsiləsindən ilhamlanaraq 1976-cı ildə Tofiq Bakıxanov “Şərq poeması”, 1991-ci ildə dahi Nizaminin “Sirlər xəzinəsi”nin əlvan və müdrik dünyasının təsiri ilə “Xeyir və Şər” adlı daha bir baletini bəstələyəcək.
Lakin Tofiq Bakıxanovun açdığı yol, yaratdığı dəblə elə həmin onillər ərzində müxtəlif yaş nəsillərinə mənsub digər neçə Azərbaycan bəstəkarı da birpərdəli baletlərini yaradacaq.
Fəqət insan kimi, hər əsərin də öz taleyi olur. Hər bir əsərin də elə adam sayaq bəxtlisi, bəxtsizi var. “Xəzər balladası” Xalq artisti Tofiq Bakıxanovun bütün əsərləri arasında işi ən avand gətirəni, ayağı ən yüngül olanıdır – desək, yanılmarıq.
Əsərin fərdi məziyyətləri öz yerində, “Xəzər balladası”na Əlahəzrət Təsadüf də çox kömək etdi!
Konservatoriyanı bitirdikdən az sonra Tofiq Bakıxanov bir neçə başqa gənc həmkarı ilə birlikdə həm dincəlmək, həm yaradıcılıqla məşğul olmaqçün Moskva ətrafındakı Yaradıcılıq evinə göndərilibmiş. Vaxtı boş keçirmir, tələbəlikdən sonrakı ilk böyük əsərini, ikinci simfoniyasını yazır.
SSRİ Bəstəkarlar İttifaqında əsəri dinləyirlər, bəyənirlər, dərhal müqavilə bağlayırlar, qonorar da ödəyirlər və üstəlik, Ümumittifaq Radiosunun Böyük Simfonik Orkestrinin ifasında lentə də alırlar.
Bakıya qayıdan kimi Tofiq sevincək bu əhvalatı müəllimi Qara Qarayevə danışır və ustada artıq tələbəlikdən sonra müstəqil olaraq yazdığı ilk əsərinin lentini də səsləndirir.
Yetirmələrinin yaradıcılığında ən diqqətəlayiq cəhətləri son dərəcə həssaslıq və dəqiqliklə tutaraq, onlara qabiliyyətlərinə, istedadlarına uyğun olaraq, məhz hansı istiqamətdə işləməyin lazım gəldiyi barədə verdiyi tövsiyə və məsləhətlərdə misilsiz olan Qara Əbülfəz oğlu bu dəfə də tam hədəfə vuran bir təklif edir: “Tofiq, sənin bu simfoniyandan balet iyi gəlir. Bir qüvvəni sına”.
Vaxt sübut edəcək ki, həmişəki kimi, yenə haqlıymış Qara müəllim!
İş elə gətirir ki, bir neçə ay sonra Azərbaycanda Özbəkistanın Ədəbiyyat və İncəsənət Günləri keçirilir.
Qara Qarayev Bakıda yoxmuş, Bəstəkarlar İttifaqında onu Tofiq Quliyev əvəz edirmiş. O, Bakıxanova tapşırır ki, Daşkənddən gələn və proqram üzrə Neft Daşlarına getməli olan musiqiçi qonaqları müşayiət etsin.
Həyatında birinci dəfə dənizin qoynundakı bu əfsanəyə bənzəyən şəhəri görən, neftçilərin söhbətlərini dinləyən, gündəlik həyatlarını yaxından müşahidə edən Tofiq Bakıxanov şəhərə qayıdan kimi təəssüratlarını qohumu, şair Səyavuş Məmmədzadə ilə bölüşür, bu mövzuda bir balet librettosu yazmasını xahiş edir.
Səyavuş onu ləngitmir və ilhama gəlmiş Tofiq də “Xəzər balladası” baletini çox keçmədən yazıb bitirir.
Bütün bunları mənə yaddaşı saat kimi dəqiq işləyən Tofiq Bakıxanov 2018-ci ilin may günlərində, 88 yaşındaykən danışır, o vaxt yazılan əsərin indiyədək səhnədən enmədiyini gizlətmədiyi bir iftixar hissi ilə çatdırır.
Əlbəttə ki, müəllifin öz əsərinin belə uzunömürlüyüylə fəxr etməyə haqqı var!
Bütün XX yüzil boyu neft də, Xəzər də Azərbaycan sənət adamlarının yaradıcılığına həmişə çox məhrəm mövzular olub.
Neftçi olmaq, bu peşənin yaxşı ustasına çevrilmək çətindir, ömrünü Xəzərə bağlamaq, dənizçi olmaq da sadə iş deyil. Lakin ikiqat, üçqat çətin mətləb eyni anda həm neftçi, həm dənizçi olmaq, dəniz neftçisi taleyi yaşamaqdır. Dəniz neftçisi olmaqçün gərək dənizi də, neftçiliyi də xüsusi bir məhəbbətlə sevəsən! Həm də mütləq bir az fanatik olasan! Həm də hökmən içərində gərək nəbz kimi bir şairanəlik də döyünə! Həm də gərək qorxmaz, cəsarətli, qəhrəmanlıq göstərməyə daxilən hazır olasan!
Heyrətli cazibəsi ilə daim cəsur insanları özünə doğru çəkmiş dəniz neftçiliyi elə sənət adamlarımızı da həmişə cəlb etmişdir. XX yüzilin böyük Azərbaycan rəssamlarının, heykəltəraşlarının, ədiblərinin, kino xadimlərinin, musiqiçilərinin əksərinin yaradıcılığında bu mövzu yer alır və Azərbaycan mədəniyyətinin bir silsiləyə çevrilmiş yaşayan örnəkləri elə Xəzər neftçilərinin rəşadətli əməyi və macəralı həyat yolundan bəhs edir. Mehdi Hüseynin “Abşeron” romanı, kinorejissorlar Lətif Səfərovun “Bəxtiyar”, Ağarza Quliyevin “Qara daşlar”, Roman Karmen, İmran Qasımov, Cavanşir Məmmədovun “Xəzər neftçiləri haqqında dastan”, Arif Nərimanbəyovun “İnsan məskən salır”, Həsən Seyidbəylinin “Möcüzələr adası” filmləri, Böyükağa Mirzəzadənin “Xəzər neftçiləri”, Tahir Salahovun “Növbədən qayıdanlar”, Tofiq Cavadovun “Neftçilər” tabloları, heykəltəraşlar Ömər Eldarovun, Mirələsgər Mirqasımovun, Məmmədnicat Salahovun və neçə-neçə başqasının bu mövzudakı kompozisiyaları və Azərbaycan bəstəkarlarının sayıb qurtarmaq olmayan bir-birindən eşidimli neçə gözəl nəğməsinə bütün başqa sənət məziyyətlərindən savayı bir romantiklik xasdır ki, Tofiq Bakıxanovun “Xəzər balladası”nda da həmin ruh əvvəldən sonacan duyulmaqdadır.
Bu əsərin səciyyəvi və həm də yeni yanaşma tərzini ifadə edən cəhətlərindən biri də o idi ki, səhnədə yalnız neftçi surətləri görünmürdü.
Onsuz da afişadakı xəsis dəqiqləşdirmələr anladırdı ki, “Xəzər balladası”nda cəmi 7 neftçi surəti var.
İlk tamaşada R.Zeynalov, T.Məmmədov, R.Arifulin, Q.Dolnakov, A.Polonski, K.Ryumin dənizin hər şıltağına tab gətirərək Xəzərin təkindən “qara qızıl” çıxaran cəsur neftçilər idilər. Səhnədəki ifaçılarsa çox idi axı!
O tamaşa ilə bağlı “hansı rolu oynayırdın” sualını cavablandırarkən T.Məmmədova, L.Pavlin, V.Tarasova, T.Şirəliyeva eyni cavabı verə bilirdilər. Çünki onlar hamısı birgə bircə surəti yaradırdılar. Onlar Neft idilər!
Y.Əlikişizadə, S.Feyzullayeva, S.Burdakova, O.Pavlova… isə gah Xəzri olurdular, gah Gilavar, gah Dəniz olurdular, gah şahə qalxan Alov.
Məqamı gəldikcə isə bu nərmənazik xanımlar xoreoqrafiyanın gücü ilə buruğa da, qazma dəzgahlarına da, estakadaya da çevrilirdilər.
Və bir də vardı qağayılar... Üfüqə qovuşurmuş kimi nəhayətsiz, sonsuz görünən dənizin qırçın ləpələrinə qonacaq qədər sulara yaxınlaşan, sonra yenidən qanadlarını geniş açaraq səmaya pərvaz edən, qayğısız-qayğısız süzən qağayılar.
Bu mənzərəni də inanımlı bir biçimdə canlandıran Tofiq Bakıxanovun ifadəli musiqisi ilə cazibədar balerinaların incə rəqsi idi.
Tofiq Bakıxanovun məharəti bunda idi ki, gözlərini yumub dinləyəcək olsan, həmin obrazları elə görürsənmiş kimi sənin təsəvvüründə canlandıracaq çox duyumlu musiqi bəstələmişdi, görüntünü musiqi dili ilə inandırıcı şəkildə əyaniləşdirməyi bacarmışdı.
“Xəzər balladası”nın quruluşçuları baletmeysterlər Rəfiqə Axundova və Maqsud Məmmədov eyni çətin vəzifəni rəqslərin vasitəsilə istedadla həll etmişdilər.
Tamaşaya bədii tərtibat vermiş İzzət Seyidova əlvan dekorasiyalara çox uymayaraq xəsis rənglərin və dəqiq tapılmış detalların, fondakı əngin dənizin vasitəsilə bu təəssüratı bir qədər də tamamlayır, dolğunlaşdırırdı.
1968-ci ilin başlanğıcında “Xəzər balladası” Bakıda uğurla ifa edildikdən bir qədər sonra yalnız musiqi tariximizdə deyil, bütövlükdə mədəniyyət həyatımızda, bir az da geniş götürsək, ictimai-siyasi gerçəkliyimizdə o dövr üçün büsbütün gözlənilməz, qeyri-adi olan fərəhli hadisə baş verir.
1969-cu ilin fevralında Parisdəki “Şanz Elize” teatrının direktoru Jan Roben, Fransaya sovet balet artistlərinin qastrolunun təşkili ilə məşğul olan, Paris Ədəbiyyat və Sənət Agentliyinin impressariosu Andre Tomazo və Monte-Karlo baletinin bədii rəhbəri Yuliy Alqarov Bakıya gəlirlər.
Paytaxtımıza yetişənəcən onlar Sovet İttifaqının digər respublikalarında da olmuş, orada da Opera və Balet teatrlarında milli balet nümunələrinə tamaşa etmişdilər. Məqsəd Parisdə keçiriləcək VII Beynəlxalq Xoreoqrafiya Festivalına sovet baletini təmsil və təqdim edəcək ən yaxşı nümunələri və ifaçıları seçmək idi.
“Xəzər balladası”nı seyr edib dinləyən kimi “hə” deyirlər.
Daha iki əsər də seçilir: Fərəc Qarayevin “Qobustan kölgələri”, bir də Rauf Hacıyevin “Azərbaycan süitası”.
Azərbaycan balet truppasına Moskva və Leninqrad (indi Sankt-Peterburq) teatrlarından bir neçə ifaçı əlavə edərək gücləndirilmiş heyətlə hər üç baleti festivalın proqramına daxil edirlər.
Təsəvvür edin sovet zamanlarını, sərhədlərin “dəmir pərdəli” çağlarını, xaricə get-gəllərin nadir, əcnəbi səhnələrdə əsər nümayiş etdirməyin hər sənətkar üçün sıradan olmayan hadisəyə və təbii ki, xoşbəxtliyə çevrildiyi əyyamları.
Son 20 ilə yaxın müddətdə az qala hər ayda bir-iki dəfə səfər etdiyim Parisə mənim yolum ilk dəfə 1995-ci ilin Novruz günləri ərəfəsində düşmüşdü.
Artıq nə SSRİ vardı, nə qapalı sərhədlər – müstəqil idik. Bununla belə, Paris mənzərələrinin, Paris ab-havasının həsrəti içərimizdə o qədər çox idi ki, xatırlayıram, mərhum istedadlı jurnalist dostum İbrahim Şükürovla Parisdəki birinci gecəmizdə səhərədək yatmadıq, küçə-küçə, xiyaban-xiyaban gəzib-dolaşdıq...
İndi siz göz önünə gətirin 1969-cu ilin dekabrını! Və nə az, nə çox – bir aylıq Fransa turnesini!
O nümayəndə heyətinin tərkibindəkilərdən biri, hadisələrin canlı şahidi, filosof təbiətli dahi bəstəkar Qara Qarayev Azərbaycan baletinin Parisdəki uğurundan bəhs edərkən bunu bütövlükdə Azərbaycan mədəniyyətinin dolğun, bitkin mənzərəsinin avropalılara təqdim edilməsi kimi dəyərləndirirdi.
Oğlu Fərəc Qarayevin “Qobustan kölgələri” və tələbəsi Tofiq Bakıxanovun “Xəzər balladası” baletlərinə işarəylə həmin həqiqəti belə təsdiqləyirdi: “Tələbkar Paris tamaşaçıları qarşısında sanki qısa şəkildə xalqımızın tarixi – qədim Qobustandan başlamış Neft Daşlarına kimi inkişaf dövrü canlandı”.
Vurğulamaya bilmirəm. Sovet dövrü, dəmir pərdə ardındaydıq.
Və Fransanın məşhur “Le Monde” qəzeti “Xəzər balladası”na qiymət verir: “Bu əsər həqiqətən dəniz neftçilərinin həyatından bəhs edən bir himndir”.
Bu bircə cümlənin sevinci bəstəkarın Parisdən Bakıya təyyarə ilə deyil, elə özünün quş kimi qanad açıb uçmasına yetərli idi!
Parisin dillər əzbəri, əbədi turist məskəni Yelisey Çöllərindəki min yerli və həmin axşam insanla ləbələb dolu “Şanz Elize” Teatrında Azərbaycan balet ustalarının ilk çıxışı dekabrın 1-də axşam saat 9-da başlanmışdı.
Parislə Bakının vaxt fərqi 3 saatdır. Deməli, tamaşa başlananda bizdə artıq gecə 12 imiş.
Və dekabrın 2-də Bakıda, o zaman respublikanın əsas qəzeti olan “Kommunist”də “Paris alqışlayır. Paris valeh olur” adlı məqalə dərc edilmişdi.
Ölkələr arasındakı vaxt fərqini, həmin dövrün məhdud xarici rabitə imkanlarını və sərt yerli nəşriyyat şərtlərini nəzərə alsaq, bu heyrətli dərəcədə operativ dərcetmə yalnız redaksiya işçilərinin fədakarlığı sayəsində mümkünləşmişdi.
Söz yox, SSRİ-nin baş informasiya ruporu TASS (SİTA) elə gecə ilə sovet sənətkarlarının zəfəri barədə xəbəri hazırlamışdı və Bakıdan gedən nümayəndə heyətinin sırasında mətbuat işçiləri də vardı. Lakin tamaşa Bakı vaxtı ilə gecə 3 radələrində bitmişdi. O vaxtlar da xariclə fövrən telefon əlaqəsi yaratmaq asan deyildi.
Xatirimdədir ki, vətəndaşlar Bakıdan xariclə telefonla danışa bilməkçün sifariş edib 1-2 gün gözləməli idilər. Həmin 1-2 günün də hansı saatında səni birləşdirəcəkləri son anacan naməlum qalırdı.
Səhər, ya günorta, yaxud gecənin bir aləmi telefonun çalına bilərdi ki, sizi birləşdiririk, danışın. Yəni sifariş vermişdinsə, işini-gücünü atıb 1-2 gün telefonun yanında keşik çəkməliydin.
Odur ki, belə ildırım sürəti ilə Parisdən materialı almaq, makinada yazmaq, mətbəədə linotipçiyə ötürmək, sonra linotipçinin yığdığını korrektora oxutmaq, qəzetin maketində dəqiqləşdirmə aparmaq, tirajı çap etmək, nüsxələri poçt şöbələrinə çatdırmaq üçün böyük bir dəstə insan həmin gecə səhərədək oyaq qalmalı, iş başında olmalı idi ki, şad hadisənin ertəsi günücə yayılan qəzetdə xoş soraq soyumadan bütün Azərbaycana çatsın, hamını sevindirsin.
İşə bu sayaq can yandırmaq şakəri, fədakar vətənpərvər ovqat, ölkənin uğurları naminə öz imkanı çərçivəsində azacıq da olsa xidmət göstərməyi şərəf sayaraq, hər çətinliyə dözmək qeyrəti bir daha qayıtmağını heç vəchlə istəmədiyimiz, ancaq ucdantutma hər şeyi də pis olmayan sovet gerçəkliyinin öyrənilməli, əxz edilməli, yaşadılmalı keyfiyyətlərindəndir ki, təəssüflər olsun, indi bu sarıdan xeyli korluq çəkirik.
Xalq şairi Süleyman Rüstəm də neçə-neçə başqaları kimi, həmin məqaləni oxumuşdu, sevinmişdi. Lakin sadəcə sevinməmişdi, riqqətə gəlmişdi və elə həyəcanlanmışdı ki, öz etiraf etdiyi kimi, cuşa gələrək həyatında ilk dəfə Azərbaycandan Fransaya teleqram göndərmişdi, truppanı, köhnə dostlarını bu misilsiz nailiyyət münasibətilə ürəkdən təbrik etmişdi.
Süleyman Rüstəm öz azərbaycanlımız idi, vətənpərvər bir şəxs idi, uğur Azərbaycanınkı idi və onun fərəhi, köksünə sığmayan iftixarı, daşan şadlığı anlaşılandır.
Amma bizim balet ustalarını birinci dəfə seyr edən, onlara qədər dünyanın çox məşhur balet ustalarını alqışlamış fransız da elə təxminən şair Süleyman kimi ilhama gəlmişdi axı!
Tamaşadan sonra “Le Monde” qəzetində “Xəzər balladası” haqqında təəssüratlarını bölüşən Alin Jakob görmüş və duymuş olduqlarını şairanə bir dillə belə yekunlaşdırırdı: “Od püskürən əjdahalarla mübarizə apararaq qalib gələn quş qanadlı atlıların xələfi olan qəhrəman neftçiləri vəsf edən ilhamlı əsər...”
SSRİ-də – bu dövlətin ömrünün lap bitəcəyində də, əvvəlki onillərdə də Ermənistana və Azərbaycana münasibət, onların və bunların imtiyazları tam fərqli idi. Ermənilər həmişə Kremlə bir köynək yaxın olmuşdular. Və onların xaricə çıxışları da bizə nisbətən sovet dönəmində daha az maneəli idi. İçəridəkilər öz yerində, təbii ki, erməni lobbisi bu işlərə kənardan öz köməyini də, təsirini də göstərirdi.
Parisdə bizim köhnə mühacirətin son ən sanballı təmsilçilərindən olan Qədir Süleyman (10 oktyabr 1917, İrəvan – 17 sentyabr 2014, Paris) mənə Fransa ermənilərinin Anastas Mikoyanla bağlı etiraflarını söyləmişdi.
Sən demə, Kremldə həmişə yüksək vəzifələr tutmuş (məşhur bir lətifədə deyildiyi kimi, Vladimir İliç Lenin zamanından Leonid İliç Brejnev dövrünədək – “İnfarkt, iflic görmədən – İliçdən İliçəcən”) bu qoca qurd hər Parisə gələrkən oradakı erməni mühacirlərlə hökmən görüşürmüş, Sovet İttifaqı ilə əlaqədar müəyyən məsələlərinin həllində yardımlarını da əsirgəmirmiş.
Və 1969-cu ilin noyabrında erməni rəqqasları və müğənnilərinin Fransa boyu uzunmüddətli qastrolu yenicə başa çatıbmış. Təbii ki, ermənilərlə dolu olan Fransada lobbinin əliylə Ermənistandan gələnlərin hər şəhərə gedişi, hər konserti ətrafında nə qədər desən təbliğat da aparılırmış, hay-küy də yaradılırmış.
İndi, 1969-cu ilin dekabrında tale bizimçün də gözlənilmədən belə bir imkanı açmışdı.
Bütün bunlar da ona görə belə alınmışdı ki, seçimi fransızlar özləri etmişdilər. İxtiyar Moskvada olsaydı, inanmıram ki, onlar Azərbaycan baletinə belə səxavətlə iltifat göstərəydilər.
Dekabrın əvvəlindən başlanan bu qastrollar 35 gün çəkir və yeni ilin əvvəllərində başa çatır.
Festivaldan sonra baletimiz Fransanın ayrı-ayrı şəhərlərinə yola düşür, tamaşalar, Amyen, Bezanson, Dijon, Le Krezo, Eks-Provans, Monpelye, Nansi, Soşoda, eləcə də Monte-Karloda, Lüksemburqda davam edir.
Şansa fikir verin ki, Tofiq Bakıxanovun yenicə bəstələnmiş, Vətənində də təzəcə səhnəyə çıxmış baleti qısa müddətdə Fransada düz 30 dəfə uğurla nümayiş etdirilir. Fransa qəzetləri ay boyu tərif dolu məqalələr dərc edirlər.
Bunlar hamısı unudulmamalı, şanlı tarixçələrdir. Doğrudur, müxtəlif şəhərlərdəki qastrol konsertlərində Qara Qarayevin “Yeddi gözəl”indən də, “Leyli və Məcnun”undan da, Pyotr İliç Çaykovskinin “Sonalar gölü”ndən də, Dmitri Şostakoviçin “Xanım və xuliqan”ından da parçalar oynanılırdı. Amma festivalın proqramında rəsmən yer alan yalnız üç Azərbaycan bəstəkarının baletləri olmuşdu.
O vaxt VII Ümumdünya Festivalını diqqətlə izləmiş tanınmış sənətkar, Paris Operasının aparıcı balerinası İvett Şovire heyranlıqla söyləmişdi: “Çox gözəl məktəb, əla ifaçılar, çox maraqlı quruluş!”
Və bu valeh sətirlər artıq Azərbaycanın yox, bütün sovet operasının nailiyyəti kimi Moskvada çıxan ən nüfuzlu iki ölkə qəzetindən birində – “İzvestiya”da da əksini tapmışdı (7 dekabr, 1969).
Sanki darısqal, havası kəsif otağın pəncərələri, qapıları taybatay açılır, saf, ətirli yaz havası, gur işıq seli dolur içəri. Azadlığın, asudəliyin, genişliyin, sən olmağın, millət olmağın dadını, rayihəsini bütün əsəb tellərinlə duyursan.
İndi işıqlı xatirələri xeyli uzaqlardan sayrışan 1969-cu ilin dekabr günlərində Fransaya təşrif gətirmiş Azərbaycan sənətkarları və ziyalıları ürəyə sığal çəkən bu xoş əhvala köklənmişdilər. Həmin günlərdən illər ötəndən sonra da o səfərin iştirakçılarından hansı ilə Paris günləri haqda söhbətim olmuşdusa, köks dolusu, belə uzun vaxt sovuşandan sonra da soyumamış həyəcanla danışmışdılar.
Allah şahidi Anar! Həmin səfərdə o da olmuşdu, qayıdandan sonra təzəcə nəşrə başlayan “Qobustan”da “Gəzməyə qürbət ölkə” adlı təsirli bir esse də yazmışdı.
Həmin məqaləni yazanda, yol təəssüratlarını isti-isti bölüşəndə Anar cavan oğlandı, 32 yaşı vardı. İndi 80-i arxada qoyub. Dindir, yarım əsr əvvəlki həmin anlarının duyğularını, yaşantılarını yenə elə həminki riqqətlə, şövqlə bölüşəcək.
Son illərdə Parisə hər gedişimdə görüşdüyüm, mənə illər boyu mühacirətimizin çox hekayətlərini söyləmiş, çox arxivlərini bağışlamış Qədir Süleyman nağıl eləyirdi ki, Azərbaycan baletinin Fransa səfəri həyatımızı dəyişdi.
“İnanmırdıq ki, bir də haçansa Vətəni görərik. Vətən özü Parisə gəlmişdi. Elə bil buzlar ərimişdi, tilsim sınmışdı. Biletlər çox baha idi. Amma kim idi qiymətə baxan! Bütün tamaşalara gəlirdik. Əllərimiz yorulana qədər əl çalırdıq... Sonra yol açıldı. Çox keçmədən Niyazi də gəldi Parisə”.
Qədir dayı Azərbaycan baletinin Paris səfəri əsnasında Rauf Hacıyevlə yaxından tanış olmuşdu.
Rauf müəllim Zərdabi nəsli ilə bağlı idi. Əlimərdan bəy Topçubaşovun həyat yoldaşı Pəri xanım Məlikova isə Zərdabinin qızı idi. Balet gələndə hələ Əlimərdan bəyin oğlu, Sorbon Universitetinin professoru Ələkbər bəy sağ idi.
Qədir dayı xatırlayırdı: “Rauf qorxa-qorxa olsa da, onunla görüşdü. Niyazinin gəlişləri mütəmadiləşəndən sonra isə vəziyyət dəyişdi. Heydər Əliyev Niyaziyə demişdi ki, dəvət elə, gəlsinlər, heç bir problem olmayacaq. Ələkbər bəy də istəyirdi gəlsin Bakıya. Amma ömür vəfa etmədi.
Ceyhun Hacıbəylinin oğlu Temuçin də, mən də Niyazinin qonağı olaraq uzun illərin həsrətindən sonra Bakıya gələ bildik. Dəmir qapını ilk açansa Azərbaycan baletinin gəlişi olmuşdu!..”
...Öz yaşı 90-a çathaçatda olan ata – Tofiq Bakıxanov – 50-sini başa vuran balasının – “Xəzər balladası”nın – ayaqları üstə möhkəm dayandığını, yenə səhnədə olduğunu görərək qürrələnir, bu əziz övladının 1-2 yaşı olanda atdığı qədəmlərə necə sevinirdisə onun indiki uğurlu addımlarına da elə o təhər fərəhlənir, həmin səbəbdən də nə ruhdan və kökdən düşür, nə qocalır.
...Bir zamanlar musiqişünas professor Elmira Abbasova Tofiq Bakıxanovun “Xəzər balladası”nı “balet-novella”, “balet-poema” adlandırmışdı.
Ömrünün yarım əsrini başa vurmuş, bəxtiyar səhnə həyatının altıncı onilini başlamış “Xəzər balladası” yalnız məzmunu, musiqisi, siqləti ilə deyil, elə taleyi, yaşadığı hadisələr, insanlarla dolu tərcümeyi-halıyla da həm novellaya bənzəyir, həm şeirə, poemaya oxşayır, həm də maraqlı bir hekayətə.
Arzumdur ki, bu novella, bu şeir, bu nəğmə, bu hekayət elə beləcə hələ çox illər davam etsin.
Və bunu da çox, lap çox istəyirəm ki, bu baletin 60 yaşını da ən azı indiki kimi qıvraq, gümrah, içərisi qaynar həvəslə, həyat eşqi ilə çağlayan əziz Tofiq müəllimlə birgə bayram edək!
Rafael Hüseynov, akademik