Ədalətlilik və prinsipiallıq həyatın hər səmtində, hər məqamında vacibdir. Amma elmdə ikiqat mühümdür. Çünki bu iki ümdə keyfiyyətsiz nə sağlam elm yarana bilər, nə də yaxşı alim.
Görkəmli filoloq Əkrəm Cəfər (1905-1991) böyük müəllimlərdən dərs almış, yaxşı məktəb keçmiş kamil alimlərdən idi [14, 569-618] və bu nadir şəxsiyyətin tədqiqatçı varlığını səciyyələndirən başlıca məziyyətlər sırasında ədalətlilik, obyektivlik, elmi vasvasılıqla yanaşı ciddiyyət, prinsipiallıq, güzəştsizlik mühüm yer tuturdu.
Əkrəm Cəfərin arxivini araşdırarkən altında “Mirzə Purabbas” yazılmış bir dördlüyün əlyazmasına rast gəldim .
Şeir xiridarı ustadımız Əkrəm Cəfərin bu parçanı arxivində bir yadigar kimi saxlamasını çox məntiqli hesab etdim. Çünki o sətirlər elə həm də Əkrəm Cəfərin dilindən söylənibmiş kimi səslənirdi:
Dünyada iki nəfəri görə bilsəydim,
Hər ikisinin başına fırlanardım.
Biri o ki, mənim nöqsanımı mənə deyə,
Digəri də o ki, məndən öz nöqsanını xəbər ala.
Əkrəm Cəfər onu maraqlandıran istər çap olunmuş, istər nəşrə hazırlanan hər əsəri son dərəcə diqqətlə oxuyar, ən xırda orfoqrafik qüsurlardan tutmuş iri elmi xətalaradək hər incəliyə diqqət yönəldərdi. Onun redaktəsi ilə nəşr olunan hər kitab səhvlərdən elə təmizlənərdi ki, nəticədə ortaya keyfiyyətli məhsul çıxar, əsl vicdanlı və dərin savadlı redaktorun nəşr işində necə əhəmiyyətli mərhələ olduğuna əyani şəkildə inanardın.
Əkrəm Cəfərin vaxtilə ayrı-ayrı nəşr edilmiş məqalə və kitablara yazdığı bir sıra rəylər, tənqidi mülahizələr var ki, zamanında hansısa səbəblərdən işıq üzü görməmişdir.
Həmin yazılarsa dərc edilmiş əsərlərin elə yanlışlarını açırdı ki, o qüsurlar nabələd oxucunu çaşdıra, onda ayrı-ayrı ədəbi hadisələr və şəxsiyyətlər barədə düzgün olmayan qənaətlər oyada bilərdi.
Əkrəm Cəfərin iradları nəzərə alınaraq o yazılar islah edilsəydi, əlbəttə ki, həm elm, həm də ən əvvəl elə o müəlliflərin özləri qazanardı.
Təəssüf ki, bu, vaxtında baş tutmayıb, əksinə, həmin əksəri də çox məşhur olan müəlliflər qüsurların açılıb-ağardılmamasının daha məsləhətli olduğunu qət etrmişlər. Digər yandan da sovet dönəmində siyasi senzura ilə yanaşı yalnız elmi deyil, həm də ideoloji nəzarət vəzifəsini yerinə yetirən bir redaktorluq mexanizmi də vardı ki, o da, öz növbəsində, siyasi sifarişlər istisna olmaqla, əks-sədalı mübahisələrin, münaqişələrin mətbuat səhifələrinə çıxmasına macal vermirdi.
Lakin həqiqətlərin gec-tez üzə çıxması labüdlüyü kimi bir qaçılmazlıq da var ki, Əkrəm Cəfərin bu qəbil araşdırmalarından bir qismi ilə tuş düşəndən sonra həmin qanunauyğunluq məni sövq etdi ki, bir sıra mətbu tədqiqlərdəki çoxdan yerinə qoyulmalı olan “nöqtə-vergüllər”i sahmanlayım.
Akademik Mirzə İbrahimov (1911-1993) XX yüzil tariximizdə silinməz izi olan ictimai-siyasi xadim, böyük yazıçı və alim idi.
1980-ci ildə “Azərbaycan” jurnalının 7-ci sayında, “Tənqid və ədəbiyyatşünaslıq” bölməsində onun “Xaqaninin həyatı və estetik idealı” adlı irihəcmli məqaləsi dərc edilir [15, 139-151].
Xaqani Şirvani Azərbaycan ədəbiyyatının ən qüdrətli, amma həm də, nə heyif ki, yetərincə öyrənilməmiş söz bahadırlarındandır. Bu söz sehrbazı haqqında yaza bilmək, onun duyğu və məfkurə aləminin dərinlərinə nüfuz etməyə qadir olmaqçün orta çağ ədəbiyyatı və tarixinin bişkin peşəkarı olmaq gərəkdir. Yəni Xaqaninin ədəbi irsini orijinalda oxuyub anlamaq hələ azdır. Bu şair haqqında fikir söyləməkçün hər dəfə onun ədəbi mirasının örnəklərini orta çağ fars və ərəbdilli ədəbiyyat kontekstində nəzərdən keçirmək lazımdır.
Təcrübəli ədib və alim olan Mirzə İbrahimov məqaləsini dərc etdirəndən dərhal sonra Əkrəm Cəfər elə həmin “Azərbaycan” jurnalında, alınmazsa ədəbi təmayüllü hansısa qəzet, ya topluda buraxdırmaq üçün “Açıq məktub” janrında bir elmi-tənqidi məqalə yazır.
Mirzə İbrahimovla Əkrəm Cəfəri uzun onillərin mehriban təmasları, qarşılıqlı ehtirama söykənən işgüzar əlaqələr bağlayırdı. Lakin söhbət elmdən gedəndə Əkrəm Cəfər tam dəyişirdi, dostluq, qohumluq qalırdı kənarda və o, birmənalı şəkildə keçirdi elmin səngərinə.
Dərc edilməyəcək “Açıq məktub”unu Əkrəm Cəfər belə başlayırdı: “Sizin tərifə ehtiyacınız yoxdur. Siz bu mərhələni çoxdan keçmiş və keçirsiniz. Amma Xaqani haqqındakı məqaləniz heç bir vaxt olmayan kimi məni qəmgin etdi. Mirzədən gözləmədiyim nöqsanları görəndə gözlərimə inanmadım.
Mətbəə xətalarını demirəm, onlara mürəttiblər və korrektorlar cavabdehdirlər. Məsələn: Xanıkov əvəzinə Xanukov (səh.140), nücum əvəzinə nicum (səh.142), Y.E.Bertels əvəzinə E.İ.Bertels (səh.142) və digər. Ancaq Məliküşşüəra əvəzinə bir neçə dəfə Məlikülşüəra yazmaq doğru deyil: “ş” şəmsi hərflərdəndir. Məliküşşüəra yazmalı. Mən bunu da məqalənin nöqsanlarından saymıram. Bunlar oxucuların az hissəsini çaşdırar. Biz, Azərbaycan alimləri və yazıçıları belə dərdlərə alışmışıq. Mətbuatımızda orfoqrafik eybəcərliklərdən daha hissiyyatımız keyləşib. Guya bizdə bu belə də olmalı imiş” [8, 1].
Əkrəm Cəfərin zahirən orfoqrafik xəta kimi görünən bu yanlışlığı guya nöqsan saymasa da, hər halda qabartması əsaslıdır. Çünki ərəb əlifbasındakı 28 hərfdən 14-ü şəmsiyyə hərflər adlanır və onlar müəyyənlik bildirən “əl” artiklindən sonra gələrkən səslənmədə “L” ixtisara düşür, əvəzində isə həmin hərflər təşdidlə, qoşalaşdırılaraq tələffüz olunur. Bu bir qaydadır və ona əməl etmirsənsə, deməli, əlifba səviyyəli elementar bilgidən bixəbərsən.
Əkrəm Cəfər davam edirdi: “Bir dəfə Bəxtiyar Vahabzadənin Füzuli haqqında bir məqaləsini “Azərbaycan” jurnalında oxudum, hər növ orfoqrafik nöqsanlarını qeyd edəndən sonra saymağa başladım. Yarı yolda bunların sayı yüzdən keçdi, gördüm qurtaran deyil. Ürək ağrısı ilə bu xüsusda bir məqalə yazdım. “Bakı” qəzetinə verdim. İndi də bir neçə ildir o məqalə qəzet redaksiyasının əməkdaşı jurnalist Fazil Rəhmanzadənin arxivində qalmışdır” [15, 1].
(Dəqiqləşdirmə məqsədilə Fazil Rəhmanzadəyə (1942) müraciət etdim. O bildirdi ki, həqiqətən, belə bir məqalə olub və əlyazmanı da indiyədək saxlayır. Amma onu da əlavə etdi ki, sovet dövründə “Bakı” axşam qəzeti partiya orqanı sayıldığından bizim yetərincə müstəqilliyimiz yox idi və yazılmamış qanuna görə, tanınmış şəxsiyyətlər, respublikada nüfuz sahibi olan simalarla əlaqədar mübahisəli yazılar daxil olanda hökmən yuxarı instansiyalarla məsləhətləşmək zəruriyyəti yaranırdı. Bu barədə qəzetin redaktoru Nəsir İmanquliyevə məlumat verdikdən sonra o tövsiyə etdi ki, yazını Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin Təbliğat-təşviqat şöbəsinə aparım. Orada Teymur Əliyev məqalə ilə tanış olduqdan sonra söylədi ki, başınızı cəncələ salmayın, belə mübahisələrin yeri sizin qəzetin səhifəsi deyil, öz aralarında özləri həll etsinlər [13].
Zənnimcə, Əkrəm Cəfərin bu qəbil bir sıra başqa yazılarının da qəzət-jurnal səhifələrində deyil, masaların siyirtmələrində qalması oxşar səbəblə bağlıdır) .
“Əziz Mirzə, məni sizin məqalənizdə qəmgin edən mətbəə xətaları deyil, elmi səhvlərdir. Əvvəl onların ən kiçiyi – “Şadürvan” sözü sizdə gah Şabran (səh.140), gah “Şamran” (səh.145) getmiş. Oxucu bilməyəcək hansına inansın və məqalənizdən istifadə etmək istəyəndə bunların hansını doğru bilib yazsın” [15, 1-2].
Tam haqlı iraddır və mən təsəvvür edirəm XXI əsrin ilk onillərinin mətbuatının və xeyli dərəcədə elmi nəşrlərinin bu qəbil qüsurların az qala normaya çevrildiyi çağlarını görsəydilər, bircə sözdə belə qüsuru bağışlamayan Əkrəm Cəfər kimi tələbkar alimlərdən ibarət köhnə elmi məktəbimizin təmsilçiləri nə hala düşərdilər.
Əkrəm Cəfər Mirzə İbrahimovun məqaləsindəki cümlələri izləyə-izləyə bilavasitə peşəkarlığa aidiyyəti olan məsələlər üzərinə gəlib çıxırdı: “Məqalədə yazılır: “Xaqani” şairin ləqəbidir. Əsl adı Əfzələddindir” (səh.10). Hər iki cümlə yanlışdır. “Xaqani” şairin ləqəbi deyil, təxəllüsüdür. Habelə “Əfzələddin” də adı deyil, künyəsidir. Adı İbrahimdir. Şair özü əsərlərində dəfələrlə adının İbrahim olduğunu göstərir” [8, 2].
Buradaca qeyd edək ki, Əkrəm Cəfər özü də bu yerdə xırda diqqətsizliyə yol verib. “Əfzələddin” Xaqaninin künyəsi deyil, ləqəbidir.
Şairin “Xaqani”dən savayı “Həqaiqi”, “Həssan ül-Əcəm” kimi təxəllüsləri olmuşdur [16, 39-55].
Künyəsi isə “Əbu Bədil”dir [28, 6-8].
Əkrəm Cəfər yeni, daha kobud qələtlər tapır: “Məqalədə oxuyuruq: “Xaqani ilk şeirlərini “Həqayiqi” ləqəbi ilə çap etdirmişdir” (səh.142). Ləqəb haqqında deyildi ki, bunu “təxəllüs” yazmaq lazımdır. Bu heç. Amma “çap etdirmişdir” sözləri, Mirzə, məni təəccübə saldı! XII əsr hara, çap hara? Tarixdən məlumdur ki, çap işi ən tezi onbeşinci əsrdən bəridir. O da hələ ibtidai əl dəzgahı şəklində olmuş. İlk çaplar daşbasmalardır ki, bunlar ondoqquzuncu əsr ilə başlanır. Çap işi olsaydı, klassiklərimizin əlyazmaları başımıza min müsibət açmazdı, gözlərimizi Britaniya muzeyinə, Parisin Milli Kitabxanasına dikməzdik, orta əsrlər saraylarında katiblər, müstənsixlər, istinsaxclar olmazdı, saysız tənqidi mətnlərin tərtibi kimi canüzücü işlərə ehtiyac qalmazdı” [8, 2].
Bütün bunlarda öyüd var. Üzdən kiçicik görünən bir diqqətsizlik, yaxud yanlışlıq başlayır paxırlar silsiləsini aşkarlmağa. Bəlli olur ki, sən çox adi həqiqətlərdən bixəbərsən. Ona görə də bu qəbil yazıların hətta ən sayğılı insanlar haqda olsa belə mütləq nəşr edilməsi faydalıdır ki, başqaları da anlasın: elmə girişəndə, alim sözü demək istəyəndə gərək hansı yükün ağırlığına çiyin verdiyinin fərqində olasan! Biləsən ki, yazdığını səndən qat-qat bilikli adamlar da oxuyacaq və rişxənd edəcəklər .
Əkrəm Cəfər sakitləşmir: “Məqalədə oxuyuruq: “1149-cu ildə I Mənuçöhrün vəfatı və onun oğlu II Axsitanın hakimiyyət başına gəlməsi ilə Xaqaninin sarayda vəziyyəti xeyli mürəkkəbləşir” (səh.14). Bu cümlədə bir neçə səhv var. Birincisi, I Mənuçöhrün vəfatı 1149-da deyil, 1034-cü ildə, yəni 115 il ondan əvvəl olmuşdur. İkincisi, II Axsitan I Mənuçöhrün oğlu deyil, III Fəribürzün oğludur. Üçüncü, 1149-cu ildə I Mənuçöhr deyil, II Mənuçöhr öləndə hakimiyyət başına II Axsitan deyil, I Axsitan gəlir. II Axsitan hakimiyyət başına 1225-ci ildə, yəni Xaqaninin ölümündən 26 il sonra gəlir və Xaqaninin ölümündən 61 il sonra öldürülür. Buna görə məqalədə bir neçə yerdə Xaqaninin II Axsitanla münasibətləri haqqında yazılanlar hamısı əsassızdır” [8, 4].
Əkrəm Cəfərin müəyyənləşdirdiyi və “Azərbaycan” jurnalının həmin sayını açaraq o məqaləni yenidən oxuduqda mənim də əlavə olaraq tapdığım digər səhvləri üst-üstə gələndə pərişanlaşmamaq mümkünsüzdür.
Axı ədəbiyyatımızın orta əsrlərdəki məxəzlərindən, odövrkü tariximizin gerçək başvermişlərindən müfəssəl şəkildə hali olmayanlar belə yazıları mütaliə edərək mötəbər imzaya inanır, hər kəlməni həqiqət kimi qəbul edir, haradasa iqtibas gətirərək xəstəlik virusunu yayanlar kimi yanlışların əhatə dairəsinin genişlənməsinə bais olurlar.
Əkrəm Cəfər həmin açıq məktubunu belə yekunlaşdırırdı: “Oxucu yoldaş! Biz Mirzə İbrahimovla 51 ildir bir-birimizi tanıyırıq. Mən həmişə onun talantının pərəstişkarlarından olmuşam və olmaqda davam edirəm. Onun yaradıcılığı barəsində dönə-dönə çıxışlarım olmuş və haqqında ehtiram dolusu məqalə də çap etmişəm. Onun bədii əsərlərinin qiymətini, xalq yazıçısı kimi, partiya və dövlət çoxdan vermişdir və bizim hamımız da bunu qəlbən alqışlamışıq.
Onun elmi-bədii əsərlərinə gəldikdə də, mən Mirzə İbrahimovun bütün belə əsərlərini diqqət və həvəslə izləmişəm, özünün lütfən mənə hədiyyə etdiyi çox dəyərli kitabı olan «По законам красoты», Баку, 1964 əsərini, ədəbiyyatşünaslığımızın birinci dərəcəli qiymətə malik əsərlərindən biri kimi, hər münasibət düşəndə oxumuşam, zövq və bilik almışam, almaqdayam. Lakin Mirzənin özünün də çox yaxşı bildiyi bir qədim yunan zərbülməsəli var: “Əflatun, Əflatun! Biz səni sevirik, amma həqiqəti səndən də çox sevirik!..”
Eynilə biz də bu gün deyə bilərik: “Mirzə, biz səni sevirik, amma səkkiz əsrdir milyonlarca oxucuların, minlərcə şairlərin, tarixçilərin pərəstiş etdiyi dahi şairlərimizi, fəxrimiz, vüqarımız Xaqanini və onun haqqında dərin, düzgün elmi səninlə birgə səndən də çox sevirik. Yaxın gələcəkdə böyük Xaqani haqqında sənin qələmindən daha ciddi, daha elmi əsərlər gözləyirik” [8, 5a].
Əkrəm Cəfərin son cümlələri, əslində, onun təməl məqsədinin yalnız bir məqalənin içərisindəki səhvləri açıqlamaqdan ibarət olmadığını deyir. Niyyət daha əvvəl həyəcan təbili çalmaq, xəbərdarlıq etmək idi ki, adının, qələminin sanbalı, çəkisi olan heç kəs ona inanıb bel və ümid bağlayanları azdıracaq, onlarda xəyal qırıqlığı oyada biləcək heç bir yazıya imza atmasın.
Çünki ən azı bir Əkrəm Cəfər tapılacaq ki, yarım əsrlik məhrəmliyə, ülfətə belə məhəl qoymadan gerçəyi faş edəcək: “Mirzə İbrahimov bilməlidir ki, o, Mirzə İbrahimovdur. Xalq, oxucular ona möhkəm inanırlar. Onun bu məqaləsini, xüsusən dahi Xaqaninin yubileyi ərəfəsində, müəllimlər, aspirantlar, tələbələr, bütün ədəbiyyatçılar oxuyurlar və ondan öz çıxışlarında istifadə edəcəklər. Demək ki, onlar da bu səhvləri təkrar edəcəklər. İkinci tərəfdən, bu səhvlər ədəbiyyat elmimiz ilə tarix elmimiz və demək ki, ədəbiyyatçılarla tarixçilər arasında ziddiyyətlərə, mübahisələrə səbəb olacaq. Mirzə buna yol verməməyin yolunu düşünməlidir” [8, 5].
Əkrəm Cəfər adətkərdəsi olduğu bu sayaq, hətta bəzən ifrat təsiri bağışlayan, tələbkarlıq hissini ömrünün gənclik çağlarından başlayaraq həyatının sonuna qədər davam etdirdi. Çünki ədəbiyyata, elmə gəldiyi ilk dövrlərdən onun özünə qarşı da belə tələbkarlıq olmuşdu, haqqında bəzən kəskin yazılar da qələmə alınmışdı və bu təhər yanaşmaları alimin, ədibin gündəlik və məhz belə olmalı həyat, fəaliyyət tərzi saydığından həmişə rahatca kəskin tənqidi sözünü də demiş, özünə yönələn tənqidləri də təşvişsiz qarşılamışdı.
1920-ci illərin əvvəllərində Darülmüəllimində təhsil alarkən müəllimi Hüseyn Cavid kimi nəhəngdən də çəkinməyərək ona dərsdə öyrətdiyi bəzi qrammatik qaydalara, özünün şeirdə əməl etmədiyini irad tutmuşdu .
Yəni gördüyü ədəbi nöqsana, həmin qüsurun kim tərəfindən törədildiyinin fərqinə varmadan, etirazını bildirmək Əkrəm Cəfərin lap yeniyetməliyindən təbiətinə xas olan xüsusiyyətmiş.
Gənclik sirdaşı Mikayıl Müşfiqlə yazışmalarında, şairin ona rəy bildirməkçün göndərdiyi əlyazmalarındakı hər sözə, hər misraya, hər beytə Əkrəmin səmimi, güzəştsiz münasibətində də eyni yanaşma tərzi var idi.
Bunlar sadəcə iki qəlbən yaxın insan arasında olan məktublaşma idi və təbii ki, dərc edilməsi nəzərdə tutulmurdu.
Müşfiq Əkrəmə cavab məktubu göndərmişdi. Çoxunu qəbul etdiyi, əziz dostu tərəfindən xeyirxahlıqla söyləndiyi üçün minnətdar olduğu iradlar da vardı, bəzi razılaşmadığı məqamlar da: “Tənqidlərin xoşuma getdi. Hər halda bir-iki yerində həmfikir olamayız. “İstərim gecə-gündüz mən günəş kimi məlum səyyarənin başına dönəyim dayanmadan” beytindən siz ikinci misradakı “kimi”ni ədat-i təşbih olaraq almışsınız. Amma mən onu ədat-i təşbih müqabilində işlətməmişəm. Buradakı “məlum” sözünün o zaman mənası olmazdı. Günəş kəndi məhvəri ətrafında səyyardır. İndi mən də günəş kimi məlum olan səyyarənin başına dolanmaq istiyorum. Hər halda yenə mən onun peyki oluyorum.
Sonra “Röya” şeirində: “Öylə zənn ediyordum, sərxoşum, mey sun” – deyə – məchul əllərini mana uzatdığı qədəhdən!” Burada heç bir tənqid-filan gözümə dəymiyor. Açıq-aydın misralardır, məncə!
Yenə bəzi sizinlə barışmayacağım nöqtələr vardı. Amma yadımdan çıxmışdır. Ancaq 95 faizini qəbul ediyorum” [17, 86].
Bu cür faydalı tənqidi ağıllı adamlar, öz gücünə arxayın qələm və zəka sahibləri həmişə xeyirxahlıq kimi qəbul ediblər.
Di gəl, nə təəssüf ki, qüsurların belə açıqca göstərilməsindən əndişələnənlər bu cür halları açıb-ağartmamağı daha münasib sayıblar, açıb-ağardanları da təxminən düşmən kimi qəbul ediblər.
Cavanlıq vaxtlarında, Rusiyada yolunu təzə başlayaraq elmdə ilk addımlarını atdığı əyyamlarda bəzən müəyyən tənqidi fikirləri kimisə incidər deyə ehtiyatla, malalayaraq diplomatik dillə yazıb-danışmağa cəhd edərkən də anındaca yanındakı dəyərli alimlər onu bu cür davranışlardan çəkindirməyə çalışmış, belə davranmanın düz yol olmadığını ona işarə ilə yox, elə gözünün içinə deməklə anlatmışdılar.
Əkrəm Cəfər böyük filoloq, akademik Nikolay Yakovleviç Marrın (1864-1934) tələbələrindən olmuşdu.
1933-cü ildə akademikin seçmə araşdırmalarından ibarət sanballı kitab hazırlayıb nəşr etdirən Valerian Borisoviç Aptekar (1899-1937) ilk nüsxələrdən birini Əkrəmə hədiyyə edərkən lap başlanğıcda xoş diləkləri ilə yanaşı həmişəlik yadda saxlanmalı nəsihətini də vermişdi: “Акрему Джафарову от составителя на память о совместной работе в Московском Педагогическом Институте и с пожеланием больше и лучше работать над вопросами, языками, добиватся четкости и ясности, избегая всяких гнилых компромисов и дипломатичности в вопросах науки. 12.VI.1933” [26, 2] (“Əkrəm Cəfərova tərtibçidən Moskva Pedaqoji İnstitutunda birgə işlədiyimiz illərdən xatirə olaraq və elmi məsələlərdə hər cür çürük kompromislərdən, diplomatiklikdən qaçaraq ayrı-ayrı suallar və dillər üzərində daha çox və daha yaxşı işləyərək dəqiqlik və aydınlığa nail olması arzusu ilə” ).
Məmməd Cəfər (1909-1992) XX əsrin ortalarında imzasını mötəbər bir ədəbiyyatşünas, nəzəriyyəçi kimi təsdiqləmiş seçkin alimlərdən idi.
1950-60-cı illərdə Məhəmməd Füzuli haqqında monoqrafiyalar yazmış Həmid Araslı [2], Mir Cəlal [18], Mirzağa Quluzadə [20] kimi Azərbaycan alimlərinin əsərləri ilə müqayisə edərkən onun “Füzuli düşünür” əsərinin də istər elmi, istər ifadə baxımından xeyli cəlbedici olduğu duyulur. Eyni zamanda Məmməd Cəfərin romantizmlə bağlı araşdırmaları uzun müddət ədəbiyyatşünaslığımızın əsas götürülən, səmt müəyyənləşdirən tədqiqatları cərgəsində dayanmışdı.
Məmməd Cəfərin 1959-cu ildə işıq üzü görmüş “Füzuli düşünür. Ədəbi-tənqidi məqalələr” adlı toplusunda görkəmli alimin həm Füzuli, həm romantizm, həm də şeirimizin poetikası ilə bağlı ayrı-ayrı yazıları yer alırdı.
Əkrəm Cəfərin yazdığı, lakin çapına müvəffəq olmadığı tənqidi məqalələrindən biri həmin kitabdakı “Şeirimizin dili və vəzni haqqında” sərlövhəli məqalə haqqında idi [3, 152-218].
Əkrəm Cəfər ömrü boyu klassik Şərq, xüsusən də Azərbaycan şeirinin poetikasının müxtəlif istiqamətləri ilə ardıcıl şəkildə məşğul olmuş, əruz vəzninin yalnız Azərbaycanda deyil, bütövlükdə yaşadığı illərin dünya şəqrşünaslığında ən qabil bilicilərindən biri kimi tanınmış, bu mövzuda köhnəlməz abidə-kitab da miras qoymuşdur [5].
Müqayisəli Şərq poetikasını yaratmaq da onun ən ümdə arzularından biri kimi həmişə yaradıcılığında mühüm yer tuturdu [23, 64-74].
Bütün bunlara görə Əkrəm Cəfər şeirimizin poetikası ilə bağlı hər yeni araşdırmanı ifrat həssaslıqla, hələ bir qədər də qısqanclıqla qarşılayır, qüsurlar, illah da, naşılıq müşahidə edərkən büdrəyənlərə qarşı barışmaz mövqe nümayiş etdirirdi.
Məmməd Cəfərin məqaləsi ilə bağlı yazısını Əkrəm Cəfər poetika sahəsində Azərbaycanda qənaətbəxş araşdırmalara ciddi ehtiyac olduğunu vurğulamaqla belə narahat hislərlə başlayırdı: “Təəssüf ki, çoxdan bəri tanınmış alimimiz M.C.Cəfərovun bu məqaləsi poetikamızın onsuz da qaranlıq və mübahisəli olan bəzi məsələlərini bir az da dolaşıqlığa salmış, bir sıra nöqsanlara və səhv hökmlərə yol vermiş, elmin və ədəbiyyatın faktlarına zidd müddəalar irəli sürmüşdür” [6, 1].
Mən bu məqalə üzərində işlədiyim əsnada Azərbaycan dilçiliyinə aid bir doktorluq dissertasiyasına opponent rəyi yazırdım və əsəri oxuduqca az qala hər kəlmədə yerində olmayan ifadə, düzgün çatdırılmayan fikir, yanlış müddəalarla rastlaşırdım. Qeyd etməliyəm ki, eyni halı bundan əvvəl vərəqləməli olduğum bir çox başqa fəlsəfə doktoru və elmlər doktoru elmi dərəcəsi almaqçün təqdim edilmiş dissertasiyalarda da görmüşəm.
Deməli, belə istənilməz hallara artıq təxminən adətkərdə olmuşuq və üstündən keçirik.
Əkrəm Cəfərsə keçmirdi və hamı o xəttə eyni sədaqətlə qulluq etsəydi, bu gün mənim qəlb ağrısı ilə aciz müşahidəçisinə çevrildiyim bəd axın da belə baş alıb getməzdi.
“Müəllif yazır ki, şeir dili həmişə canlı danışıq dilinə əsaslanır (səh.156). Bu tezisdən oxucu anlamalıdır ki, klassik şeirin süni, şablon, xalq kütlələrinin canlı danışıq dilindən uzaq diliylə xalq yaradıcılığının, xalq şeirinin dili arasında fərq yox imiş.
Məsələn, Vaqifin məşhur “Görmədim” şeirindəki
Alim ü cahil, mürid ü mürşid ü şagird ü pir
Nəfs-i əmmarə əlində sərbəsər olmuş əsir.
Həqqi batil eyləmişlər, işlənir cürm-i kəbir,
Şeyxlər şəyyad, abidlər əbusən qəmtərir. –
dili də canlı danışıq dilinə əsaslanırmış.
Köhnə qəsidələrimizin 70-80 faiz yabançı sözlər və ifadələrdən ibarət olan süni, gurultulu dili də folklor şeirinin dili kimi xalqın canlı danışıq dilinə əsaslanırmış. Bu fikir, əlbəttə, yanlışdır. Belə olsaydı, bizdə müasir ədəbi üslublar olmazdı. Xalq köhnə qəzəl və qəsidə dilindəki əsərləri də el ədəbiyyatının şeiri kimi oxuyub anlar, hafizəsində yaşadardı” [6, 1-2].
Əkrəm Cəfərdən əvvəl də, sonra da Məmməd Cəfərin kitabını açaraq çoxlarının oxuduğu və diqqət etməyərək üstündən keçdiyi zahirən məsum bir deyilişin əslində elmi xəta olduğunu görmək və diqqətə çatdırmaq əsl alimanə rəftarın təzahürüdür.
Elmi mətndə müəllif hər sözünə, hər ifadəsinə cavabdehdir. Pərakəndəlik, dələngavazlıq, ardında sübutu, dəlili dayanmayan, asanlıqla aşırdıla biləcək sözlərin, ifadələrin, qənaətlərin yeri elm deyil.
Əkrəm Cəfər belə qüsurları Məmməd Cəfər kimi oturuşmuş alimdə tapırdısa, indi təsəvvür edin onun qədər mötəbərləşməmişlərdə belə hallar nə qədər olar: “Məqalədə oxuyuruq: “Canlı danışıq dili kimi, şeir dili də dilin fonetikasına, morfologiyasına, sintaksisinə və qrammatik quruluşuna əsaslanır” (səh. 150). Bu cümlədən məntiqi olaraq anlaşılır ki, dilin morfologiyası və sintaksisi başqa şey, qrammatik quruluşu isə başqa şeydir. Belə bir hökmün yanlışlığını isbat etməyə ehtiyac yoxdur. Dilin morfologiyası və sintaksisi onun məhz qrammatik quruluşudur. Bunlar eyni şeydir” [6, 2].
Əlbəttə ki, yenə Əkrəm Cəfər haqlıdır.
Dəqiqliyinin mahiyyətinə varmadan deyib, yaxud yazıb keçdiyimiz çiy, qüsurlu bir söz, ifadə, fikir eyni mətn içərisindəki yetərincə sanballı, dəqiq, doğruluğuna qəti inandığımız, dəfə-dəfə yoxlamış olduğumuz fikirlərimizi də şübhə kölgəsinin altına ala bilir ki, o cür ibtidai səhvi edən burada da yanıla bilərmiş, ya da o sayaq səhvi buraxan belə dürüst ola bilməz, bəlkə də bunu haradansa götürüb.
Başqa sözlə, yazdıqlarımızı oxuyacaq, söyləyəcəklərimizi eşidib münsif ola biləcəkləri heç vaxt unutmamalıyıq.
Həm də yalnız yaşadığımız illərin içərisində deyil, yazılarımızın qalıb özümüzün olmayacağımız vaxtlarda da belələrinin söz demək növbəsinin çatacağını nəzərdə saxlamalıyıq.
Əkrəm Cəfər davam edir və hələ bunlar güllərdir. Meyvələr – daha kəskin eyhamlar və iradlar az sonra gəlir: “Müəllif deyir: “Azərbaycan dili söz vurğusuna malik olan dillərdəndir” (səh. 160). Oxucu bu fikrə təəccüb edir: guya söz vurğusuna malik olmayan dillər də varmış. Bu fikir 162-ci səhifədə də təkrar olunur: “Söz vurğusuna malik olmayan dillərdə həqiqətən şeir vəzni yalnız hecaların sayı ilə müəyyən edilir”. Bu hansı dillərdir ki, onların sözlərində vurğu olmurmuş? – müəllif buna misal göstərsəydi, dilçilik elmi üçün mühüm bir kəşf olardı” [6, 2-3].
Və Məmməd Cəfərin məqaləsində iri bir hissə əruz ətrafında gəzişmələrə həsr edilib. Əruzda isə Əkrəm Cəfər elə bir səviyyənin daşıyıcısı idi ki, həmin dövrdə Sovet İttifaqının müxtəlif şərqşünaslıq mərkəzlərində yazılan dissertasiya və müxtəlif həcmli araşdırmaların hamısını məhz ona rəyə yollayar, onun məsləhət və tövsiyələrindən yararlanardılar.
Nəinki əruza az-çox bələd olan ədəbiyyatşünaslarımız, hətta əruzdan dissertasiya yazmış Fazil Seyidov kimi alim [19], yaxud Sovet İttifaqında əruza həsr edilmiş ilk böyük monoqrafiyanın müəllifi Bəhram Sirus [25] kimi canlı klassik də bu mövzuda Əkrəmlə ehtiyatla danışırdılar.
Əkrəm Cəfər məqalədəki digər gözədəyən yanlışlar üzərində dayanaraq bir-bir həqiqətləri yerbəyer etdikdən sonra keçirdi Məmməd Cəfərin yazısındakı əruzla bağlı olan hissələrə: “176-cı səhifədə Məhəmməd Muinin “Zərdüştün bəzi şeirlərinin vəzni təqarüb bəhrinin şəkillərinə yaxındır” fikrindən müəllif məntiqsiz bir nəticə çıxarır: “Bu o deməkdir ki, Zərdüşt 5 və 6 hecalı şeirlərdən də istifadə etmişdir”. Bu, əlbəttə, tamamilə səhv fikirdir, çünki nə ərəb, nə fars, nə türk əruzlarının təqarüb bəhrində 5 və 6 hecalı vəzn növü yoxdur.
177-ci səhifədə müəllif daha kobud səhvlərə yol vermişdir. Burada o, oxuculara göstərmədən həm məşhur şair Rudəkini, həm də məşhur alim Şəmsəddin Məhəmməd bin Qeys Razini təhrif edir. XIII əsrin görkəmli ədəbiyyatşünas alimi, fars əruzu haqqında ən mükəmməl əsərin müəllifi Qeys Razi məşhur “Əl-möcəm” əsərində mütəqarib bəhrinin növlərini izah edərək onlara misallar gətirərkən Rudəkidən bu şeiri alır:
Qol-e bəhari, bot-e tatari
Nəbiz dari, çera nəyari?
fə’Ulü fə’lün fə’Ulü fə’lün
Və bunun “müsəmmən məqbuz əsləm”, yəni hər beyti fə’Ulü (məqbuz) və fə’lün (əsləm) təfilələrindən ibarət 8 təfiləli, misra üzrə isə 4 təfiləli vəzndə yazılmış olduğunu göstərir. Ahəng ağırlığını yüngülləşdirmək üçün Rudəkinin bu şeirdə daxili qafiyələr yaratdığını da qeyd edir (“Əl-möcəm”, səh.14).
M.C.Cəfərov isə əruzda heç bir mübahisə qəbul etməyən “fə’Ulü fə’lün fə’Ulü fə’lün” əvəzinə “fə’Ul-fə’Ulin, fə’Ul-fəUlin” yazır və bununla göstərir ki, o bu şeiri nə düzgün köçürə bilmiş, nə vəznini anlamış, nə də təfilələrini oxuya bilmişdir. Eyni zamanda Qeys Razinin bu xüsusda verdiyi izahata da heç fikir verməmiş, öz məqsədinə uyğun gəlsin deyə Rudəkinin şeirini parçalamış, bir misrasından iki misra yaradaraq bizim 5 hecalı şeirlərimizlə əruz vəzninin mütəqarib bəhri arasında rabitə uydurmaq xəyalına düşmüşdür. 179-cu səhifədə yazılır: “Bu şeirlər əruzun müzare bəhrində məf’Ul fə’Ulin ölçüsündə deyilmişdir. Halbuki əruzda nə fə’Ulin və məf’Ul adlı təfilələr var, nə də məf’Ul fə’Ulin şəklində müzare bəhri vardır” [6, 6-7].
Əkrəm Cəfərin bu qəbil məqalələri ülgü, müntəxəbat kimidir. Gələcəkdə “ədəbiyyatşünaslıq” dərsliklərində indi mənim yalnız müəyyən fraqmentlərini verdiyim araşdırmanın bütövünü və həmin yazının tənqid etdiyi məqalənin tam mətnini vermək lazımdır ki, sabahın filoloqları necə yazmalı olmağı da, necə yazmamağı, necə tənqid etməyi, mənbələrə necə diqqətcil münasibət bəsləməyi də bu əyani örnək əsasında mənimsəsinlər.
Əkrəm Cəfərin bir gücü onun iti yaddaşı idisə, digər gücü geniş bilikliliyi, az qala klassiklərimizin hamısı ilə məşğul olması, onların ədəbi irsinə yaxından aşinalığı idi. Ona görə də Əkrəm Cəfəri doğru kimi səslənən hər iddiaya inandırmaq çətin idi. Qəlp sözü, çaşdırıcı məlumatı anındaca tutur, bunun saxta olduğunu açıqca da bəyan edirdi.
Mirzə Ələkbər Sabir onun çox sevdiyi, yaxşı araşdırdığı, şeirlərinin vəzn xüsusiyyətlərinə də ayrıca məqalə həsr etdiyi söz zirvələrimizdən idi [4, 123-156].
Və Əkrəm Cəfər gəlib çatmışdı Məmməd Cəfərin məqaləsindəki Sabirlə bağlı hissələrə və söz yox, əyər-əskikləri görməyə bilmirdi: “194-cü səhifədə yazılır: “Sabirin əsərlərini yalnız vəzn cəhətdən nəzərdən keçirdikdə şairin əruz və heca vəzninin ən azı 37 şəklindən istifadə etdiyini görürük” (səh.194). Biz deməyə məcburuq ki, müəllifin bu iddiası heç bir tədqiqata əsaslanmır və tamamilə səhvdir. Sabirin sovet dövründə çıxmış “Hophopnamə” nəşrlərində 360-a qədər şeir var. Bunların yalnız 4-ü heca vəznində yazılmış: üçü 11 hecalının 4-4-3 bölümlü növündə (“Qurban bayramı”, “Qocalar marşı”, “Yox, yazmaram”), biri isə 7 hecalıdır (“Cavan”). Qalan şeirlərin hamısı (mahnılarından başqa) əruz vəzninin müxtəlif bəhrlərinin 25 növündə yazılmışdır. Demək ki, Sabir şeirində hamısı birlikdə 27 vəzn növü vardır. Müstəzadlı şeirlər buraya daxil deyil, çünki müstəzad vəzni deyil, şəkli bildirir. Vəzncə müstəzadlar da yuxarıda göstərilən 25 əruz növünə daxildir. Məqalədə yazılır ki, “Sabirdə şeir şəkli ahənginə görə 100-dən artıqdır” (səh.194). Bu hökm daha lap kökündən əsassızdır. Çünki şeir şəklində ahəng olmaz, ahəng vəzndə olar. Şəkil isə şəkildir: məsnəvi, mürəbbe, müxəmməs, nəzirə, müstəzad, rübai və s. və s. şəklə aiddir. Bunlar şeirin vəznini, ahəngini deyil, zahiri quruluşunu – şəklini göstərir” [6, 10-11].
(Mirzə Ələkbər Sabirə məxsusi heyranlığı və vurğunluğu olan Əkrəm Cəfər onun şeirlərindən birini əruzla ruscaya da çevirmişdi, Sabirin təbliği və tədqiqi səmtində daim çalışırdı və Sabirlə bağlı ayrı bir təhriflə əlaqədar artıq Azərbaycan Elmlər Akademiyası Xəbərləri Dil, ədəbiyyat, incəsənət seriyasının redaktoru kimi Məmməd Cəfərə bir müraciəti də olmuşdu) .
Bilginlik, məlumatlarla doluluq, həmin dayaqlar üzərində ədəbiyyatın azı son min illik ümumi mənzərəsini peşəkarcasına seyr edə bilmək qabiliyyəti Əkrəm Cəfərə tənqid etdiyi məqalədə hər ədəbiyyatşünasın, ədəbiyyata bilavasitə bağlı hər şəxsin tuta bilməyəcəyi bir dəqiqsizliyi də aşkarlamağa imkan yaradır.
Məmməd Cəfər məqaləsində 1928-29-cu illər Azərbaycan poeziyasındakı sərbəst şeirin nümunəsi kimi belə misralar verir:
O dünki
Ən başda,
Daşda,
Altında,
İki başlı qartal [6, 212].
Əkrəm Cəfər həm bu şeir parçasının, əvvələn, daha səhih variantını verir və bununla da şeirin əslindən xəbərdar olduğunu əyan edir, həm də Oktyabr inqilabından əvvəl köhnə Moskvada çar mütləqiyyəti məfhumunu obrazlı təsvir edən misraların 1928-1929-cu illərdə deyil, 30 il qabaq yazıldığını, “Böyük şəhər” adlı əsərdən götürüldüyünü təsdiqləyir [6, 11-12].
Bəs Əkrəm Cəfər alim həmkarının yazısında müsbət cəhətlər görmürdümü?
Görür və bəyan da edirdi: “Məqalədə çoxlu düzgün və faydalı mülahizələr və fikirlər də var: şeirin ahəngdarlığında vəzn və qafiyənin mühüm rolunu qeyd etməsi, musiqidəki ritm və melodiya ilə şeirdəki ritm və melodiyanın başqa-başqa şeylər olduğunu göstərməsi, əruz vəzni ilə Azərbaycan dilinin daxili rabitələrini açmaq təşəbbüsü, folklor şeirinin heca vəzni ilə müasir şairlərin heca vəzni arasındakı rabitələrin izahı, vəznsizliklə vəzndə sərbəstlik anlayışının bir-birinə zidd məfhumlar olmasını və vəznsizliyin şeirdə anarxiya və hərc-mərclik yaratdığını təsdiq etməsi məqalənin qiymətli cəhətlərindəndir” [6, 12-13].
Təhlil etdiyi məqaləyə Əkrəm Cəfərin verdiyi yekun dəyərləndirmələri də ona görə iqtibas gətirirəm ki, oxuduqları yazılarda yaxşı-yamanı görmək istəyənlərə bu cür sabit meyarlar yolgöstəriciyə çevrilsin: “Məqalənin ən mühüm nöqsanı konkret səhvlərində deyil, onun üsulsuzluğundadır. Bu üsulsuzluğun başlıca maddələri: 1) Məqalədə istifadə edilən məxəzlərin və onların müəlliflərinin çox zaman göstərilməməsi; 2) Məqalədə irəli sürülən mülahizələrin sona çatdırılmayıb yarımçıq buraxılması, müəllif tərəfindən atılıb qaçılması; 3) Mühakimələrdə çox zaman dəqiqliyin, hətta müəyyənliyin olmaması; 4) Mənbələr ilə yoxlanılmadan gətirilən sitatlar və fikirlər; 5) Şairlərimizdən müəyyən məqsədlə alınan misraların təhlil edilməməsi; 6) Misralarda nəzərdə tutulan sözlərin, bölümlərin mətn içində qeyd edilib göstərilməməsi; 7) Dilçilik terminlərindən elmin tələbilə, onların elmdə möhkəmlənmiş mənası ilə istifadə edilməməsi; 8) Məqalə dilinin cümlə quruluşlarında, tərcümə nəticəsində olaraq, rusca cümlə quruluşunun təsirinə qapılması və s. və s.” [6, 12-13].
Bu təhlillərin aparıldığı vaxtdan yarım əsrdən çox zaman keçir. Hansı elmi, ədəbi dərgimizdə, məqalələr toplusunda bu cür diqqətli, ədalətli, həqiqətləri əyməyən, qüsurları ört-basdır etməyən, mərd-mərdanə, riyasız məqaləyə rast gəlinib?
Belə üslub sanki artıq tərgidilib, tərk edilib və hətta rəsmən dissertasiyalara yazılmalı olan rəylərdə də nöqsanların heç onda, yüzdəbiri göstərilmir.
Nöqsanları görməzliyə vurmaq bir ayrı xəstəlikdirsə, qüsurları görə bilməmək də ayrı bir mərəzdir.
Bu geriləməyə, bu azara əsas səbəblərdən biri isə odur ki, guya abır gözləyərək onillər öncə belə yazıların çapa uzanan yolları kilidlənib.
İtirənsə hamımız olmuşuq, elmimiz olub. Elmi vicdan susanda, kiridiləndə, təşəbbüssüzləşəndə elm daxildən zədələnir, aşınır, çatlar verir.
Bu da özgə dərddir ki, hətta bir vaxtlar çap olunmuş, tək-tək də olsa nöqsanları göstərmiş məqalələrin tövsiyələrinə də təkrar nəşrlər zamanı məhəl qoyulmur.
Hansısa köhnə ədəbiyyatşünasın əsərləri sadəcə qrafikası dəyişdirilərək, ən yaxşı halda, həmin əsərdə sovet ideologiyasına aid müəyyən hissələr ixtisar edilərək, necə var o cür təzədən yeni nəsillərə çatdırılır.
Nə aradan ötmüş illərin təcrübəsi, eyni mövzuda nəşr edilmiş çoxsaylı araşdırmalar nəzərə alınır, nə də indi təzədən xalqa çatdırılan kitabdakı qaxsımış qüsurlar. Nə bir şərh verilir, nə izah. Sadəcə poliqrafiyanın müasir imkanları ilə əl gəzdirilməyən, təzələnməyən, arıtlanmayan mətn bir də dövriyyəyə qayıdır.
Əkrəm Cəfərsə ən ixtiyar çağlarınadək dinc oturmadı.
1981-ci il yanvarın 7-də Əkrəm Cəfər köhnə və sadiq dostu Məmmədağa Sultanova (1910-1991) məktub yazırdı: “İnsanlar qoyun deyil, amma bəzən iclaslarda qoyunlaşırlar.
– Kim bunun tərəfdarıdır ki, qatıq qaradır, əlini qaldırsın!
Qatıq görməmiş olanlar (yəni hürufizmi bilməyənlər) görürlər ki, “böyüklər”dən bir neçə nəfəri əl qaldırdı. Onlar da kor-koranə əl qaldırırlar. Qatığın qaralığı əksəriyyətlə qəbul olunur, təsdiq edilir.
Sonra bu yanlış qərarı düzəltmək çox çətin olur.
(Cəmil Quliyevin mənə “Поэтика и математика» məktubundan sonra: 6.II.1981).
Məmmədağa, mən əminəm ki, Cəmil Quliyev hürufizmlə məşğul olub onu öyrənsəydi, mənim Mərkəzi Komitəyə yazdığım bu məktubu özü yazardı. Sonra bilməyənlər ona etiraz edəndə o məndən betər yazardı.
Mənim Elbrus Əhmədovla heç bir ədavətim yoxdur. Ola da bilməz. Amma görürəm ki, o, sadədil adamları aldada-aldada əyri yollarla irəliləmək istəyir. Şiri qəfəsə salıblar, qurd qoyunları aparır. Şir buna yana-yana baxır. O istəyir qurdu tutub cəzalandırsın. Qəfəs buna mane olur” [11].
Könül hayanı və əqidə qardaşı Məmmədağa Sultanova məktubunda dilə gətirilən hiddəti Əkrəm Cəfərdə yaradan nə idi və haqqında müxtəlif instansiyalara məktublar yazdığı “Poetika və riyaziyyat” kitabının müəllifi Əhməd Elbrus (1944-2006) kim idi?
1976-1986-cı illərdə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının “Elm” nəşriyyatının baş redaktoru işləyən Əhməd Elbrus şair idi, o vaxt həm də artıq Fədainin “Bəxtiyarnamə” əsəri haqqında dissertasiya müdafiə edərək filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almışdı. Alimlərin hamısının işinin keçdiyi, elmi kitab və jurnalların nəşri ilə məşğul olan yeganə nəşriyyatda aparıcı şəxs olması və özünün də xarakteri etibarilə hər qapını açmağı bacarması Əhməd Elbrusu akademiya sistemində yetərincə sözükeçər bir simaya çevirmişdi. 1979-cu ildə nəşr etdirdiyi “Poetika və riyaziyyat” akademik Həmid Araslının tərifli önsözü ilə başlayırdı [24, 3-4] və daha sonra kitaba akademik Fəraməz Maqsudovun [24, 5] imzası ilə müsbət rəy gəlirdi (sonralar rəsmən həmin rəylərdən imtina etməsələr də, bu yazıları hörmətli akademiklərin özlərinin yazdığına inanmaq olmur. Belə naxoş örnəklər gərək ibrətli görkə çevrilsin ki, indi adi hala çevrilmiş yazmadığına həmmüəllif, oxumadığına redaktorluğa razılıq verən, hər hazır rəyin altına imzasını qoymağa tərəddüd etməyənlər bəlkə heç olmazsa adlarını, nüfuzlarını sonrakı qınaqdan, töhmətdən qorumaq barədə düşünələr).
Çox adamın oxuyub bir şey anlamadığı, amma “akademiklər yüksək qiymətləndirirsə, bəlkə nəsə dərin bir şey var burada, mən başa düşmürəm” gümanı ilə kimsənin səsini çıxarmadığı bu əsəri Əhməd Elbrus doktorluq dissertasiyası kimi müdafiə etmək əzmində idi.
Edəcəkdi də, Əkrəm Cəfər olmasaydı. Nə qədər xahiş, minnət, təzyiqlər edilsə də, Əkrəm Cəfər inadından dönmədi, “avantüra”, “akademiyada kütləvi hipnoz seansı” kimi qiymətləndirdiyi bu cəhdin qarşısını almaqçün xeyli məqalələr, məktublar yazdı. Doğrudur, həmin məqalələr dərc edilmədi. Amma məktublar ünvanlara çatırdı, əvvəl tərəddüd, sonra ortadakı kitabdan şübhə, nəhayət ki, imtina hissini oyadır və qüvvətləndirirdi.
Guya hürufizmin riyazi açılışından ibarət həmin kitab haqqında Əkrəm Cəfər o dövrdə Əlyazmalar İnstitutunun direktoru vəzifəsində çalışan, respublikada əsas nəsimişünaslardan hesab edilən, Nəsiminin poetik irsinin elmi-tənqidi mətnini hazırlamış Cahangir Qəhrəmanova məktubunda yazırdı: “Cahangir, sən bir işçinə Nəsiminin şeirlərinin sayını öyrənməyi tapşır. Səhvən təkrar olanları çıxarandan sonra görək Nəsiminin mübahisəsiz neçə şeiri var. O işçi bunların yalnız birinci misrasını yazsın. Əlbəttə, mən hələ yalnız azərbaycanca şeirlərini deyirəm. Bundan arxayın olandan sonra tədqiqat mövzularının planını tərtib edə bilərik. Nəsimi irsini ümumi mövzularla deyil, konkret, müəyyən, xırda mövzularla öyrənmək məqsədə daha uyğun olar. Poetikaya aid mövzuları mən boynuma götürürəm. Siz bir ədəbiyyatşünas kimi, bir filosof da fəlsəfəsini, bir tarixçi də tarixə aid cəhətlərini, dilçi də dilini... Bunları ətraflı və dərindən öyrənəndən sonra görəcəyik ki, Nəsimidə hürufizm varmı, nə xarakterdədir və nə dərəcədədir. Və hürufizmin hansı maddələri var onda? Həm də hansı şeirlərində? Şeirin hansı əlamətlərinə görə onun hürufizmə aidliyi qət edilir? Böyük şairimizin dünyagörüşünü və onun inkişaf mərhələlərini öyrənək” [10, 1].
Həmişə olduğu kimi, hədəfə götürdüyü problemə Əkrəm Cəfər miqyaslı yanaşırdı. Nəsiminin qeyr-i adiliyini, möhtəşəmliyini dərk edirdi və onun irsi ətrafında elmi möhtəkirliklərin ortaya çıxmasının səbəbini məhz mütəfəkkir şairin indiyədək yaxşı öyrənilməməsində tapırdı. Anlayırdı ki, yük ağırdır, özünün də yaşı artıq 80-ə yaxınlaşır, təkbaşına bu dağın altına girmək müşküldür, ona görə məsələni kompleks araşdırmaqçün komanda yaratmağı niyyət edirdi.
“Biz hələ Nəsiminin tərcüme-yi halını müfəssəl bilmirik. Bu xüsusda yalnız Nəsrulla bin Həsən Nəcəfinin (ki Nəsiminin müasiri və yaxınlarından olmuş) “Xabnamə”si və məşhur şərqşünas Helmut Ritterin “Ağaz-i hürufiyyə”si kafimidir? Başqa mənbələr bu cəhəti örtülü buraxır. Habelə Nəiminin xəlifələri və onların vəzifələri, əxlaqları, şəxsi həyatları haqqında, bəzi ümumi sözlərdən başqa məlumatımız yox kimidir. Hürufilərin məbədgahları, təkyələri, ibadətləri, sitayiş obyektləri olmuşmu və bunlar nədən ibarət olmuş? Nəimi ilə xəlifələri arasında (məsələn, Mahmud Mətrud Əsixani ilə olan kimi) toqquşmalar və ümumiyyətlə hürufilər arasında ziddiyyətlər olmuşmu, olmuşsa bunların mahiyyəti nədən ibarət olmuş? Bütün bu cəhətlər aydın olandan sonra Nəsiminin əsərinin məzmun və mündəricatını araşdırmaq, nəticələr çıxarmaq olar” [10, 2-3].
Bu, bütöv bir proqramdır, nəsimişünaslıqda yeni səhifələr yazmaqçün yol xəritəsidr. Əkrəm Cəfərin və saxlayıbsa, mərhum Cahangir Qəhrəmanovun arxivində kimsəyə görünmədən qalan bu məktubdan bu ayrıntıları ona görə üzə çıxarıram ki, barı gec də olsa, indi tərpənişə başlayaq, bu baş tutmamış arzunu gerçəkləşdirmək yolunda işə başlayaq. Təbii, indi daha çətin olacaq. Əkrəm Cəfərin həmin məktubu yazdığı vaxtlardakı qədər və o elmi təpərdə ortaəsrşünas alimlərimiz bu gün daha seyrəkdir. Amma hərəkətsizlik də yaramaz. İmadəddin Nəsimi boyda ədəbi-fəlsəfi hadisə bu gün masamız üzərindəki monoqrafiyalar silsiləsində əks olunmayıbsa, belə yaradıcılar və yaradıcılıqların qəsb edilməsi, özgəninkiləşdirilməsi, bu yöndə hər dürlü elməbənzər cəfəngiyyatların və ədabazlıqların da meydana çıxması gözlənilən fəsadlardır.
Əslində Əhməd Elbrusa təşəkkür etmək lazım idi ki, o, kitabı ilə Nəsimi mövzusuna diqqəti artırmış və Əkrəm Cəfər kimi ciddi alimləri qeyr-i iradi Nəsimi uğrunda mübarizələrə səfərbər etmişdi: “Bəziləri Nəsimini hürufizm ilə bağlamaqdan sui-istifadə edirlər. Əhməd Elbrusun “Poetika və riyaziyyat” (üzlərdən iraq) əsəri bunlardandır. Bu kitabçada heç bir müəllifdən, heş bir əsərdən bir sitat yox, yalnız Nəsimidən 58 misra var ki, onların da 54-ü səhvlərlə bulaşıqdır. Bunların çoxunu müəllif nə doğru oxuya bilmiş, nə doğru anlamışdır. Bir sıra yanlış tərcümələr də bunu təsdiq edir. Bir sıra misallar da heç hürufi olmaya-olmaya zorla hürufiləşdirilir. Bu hərəkətə bir dini təriqəti qaldırmaq məqsədilə xalqın böyük bir şairini endirmək deyərlər” [10, 2-3].
Cahangir Qəhrəmanova yazdığı bu məktubda Əkrəm Cəfər məsələni Elmlər Akademiyasının prezidenti Həsən Abdullayevin qarşısında qaldırmağı rica edir, kitabın müzakirəsinin vacibliyini vurğulayırdı [10, 4].
Lakin həmin müzakirələrin təşkil edilmədiyini, biganəliyini görəndə Əkrəm Cəfər Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinə, ozamankı respublika rəhbərliyinə müraciət edir: “Mənim 76 yaşım, 50 illik elmi-pedaqoji təcrübəm var. ...Bütün ömrüm boyu mən kitablar və müəlliflər arasında olmuşam. Lakin birinci dəfədir ki, belə keyfiyyətləri olan bir kitabla rastlaşıram.
Bu kitabın adı ilə məzmunu uyğun gəlmir. “Poetika və matematika” adlanan kitaba əslində gərək “arifmetik hürufizm” adı veriləydi. Çünki burada söhbət yalnız orta əsrlərin hürufi təriqəti təlimindəki hərflərdən və rəqəmlərdən, bir də hesabın dörd əməliyyatından – toplama, çıxma, vurma, bölmədən gedir. Kitaba əlavə edilən “İstifadə olunmuş ədəbiyyat” bölməsində poetikaya aid bircə mənbə də yoxdur. Eləcə də kitabın içərisində poetikaya aid bircə termin də işlənməyib. Biblioqrafiyanın 90 faizinin bu kitabla heç bir əlaqəsi yoxdur. Bu kitab o məqsədə hesablanıb ki, oxucular onu anlamasın və zənn etsinlər ki, burada nəsə dərin, yüksək elmi mənası olan nəsə var və dinməsinlər.
Müəllif bircə dəfə olsa belə kitabın sonunda göstərilmiş 60 mənbədən heç birinə istinad etmir.
Müəllif kitabda fikirlərinin sübutu üçün heç bir arqument gətirmir, sanki deyir: oxucunun məni başa düşməsi mühüm deyil, onlar mənim sözlərimə inanmalıdır, vəssalam. Bu kitabda mətn ümumi həcmin iyirmidəbirini təşkil edir. Qalan hissə illüstrasiyalardır... adətən, kitablarda təsviri material kitabın məzmununun izahına xidmət edir, burada isə qoyulmuş sualları bir az da dolaşıqlaşdırmaq, oxucunu azdırmağa yönəlub” [22, 2-3].
Yazılarında bu kitabı sirklərdə oyunbazları göstərdiyi fokuslara oxşadan, kitabın içərisindəki sxemləri gözbağlayıcılıq nümunələri adlandıran Əkrəm Cəfər elmi həyatı boyu apardığı son mübarizələrdən olan bu qarşıdurmada istəklərindən birinə nail oldu, birinə yox.
Bu kitab əsasında təşkil edilməli olan müdafiə baş tutmadı.
Amma əsas niyyət – Nəsiminin həyat və yaradıcılığının hərtərəfli araşdırılmasına güclü bir heyətlə başlamaq təşəbbüsü də elə ürəkdə, kağız üzərində qaldı, qalmaqda da davam edir.
Sözün şairanə deyil, birbaşa mənasında ömrü boyu elmlə yaşayan və həmişə də içərisində elm daşıyan fədakar alim Əkrəm Cəfər həqiqi elm uğrunda mübarizələri və elmdə həqiqətlərin bərqərar olması yolunda çalışmaları ilə də öz parlaq nümunəsini bizə ərməğan etmişdir. Bu istiqamətdə Əkrəm Cəfərin yazılarının bir hissəsi üzərində aparılan araşdırmanın doğurduğu bir qənaət də budur ki, “Alim öldü – aləm öldü” zərbülməsəli nə qədər məcazi səslənsə də, Əkrəm Cəfər kimi bizi əbədi tərk edən hər gerçək böyük alimlə, hər halda əsl elm də elə o alim boyda azalır.
Əkrəm Cəfərin illərlə arxiv səssizliyində eşidilməz qalmış və indi ilk dəfə hamınınkılaşan bu fikirləri isə elə özünün sağlığındakı kimi nəcib təmizkarlıq missiyasını, elmi saflaşdırmaq vəzifəsini davam etdirəcək.
Rafael Hüseynov, AMEA-nın Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyinin direktoru, akademik