Vaxt unutdursa da, hər kəndin, hər yurdun hökmən ilk daşının qoyulduğu, adının doğulduğu gün var.

Bir nəfər, üç nəfər, beş nəfər, bir ailə, beş ailə, on ailə gəlir, könüllərinə yatan bir məkanda köçlərini salır, sonra bu yerin adı da yaranır, asta-asta camaatı da artır, müddət keçəndən sonra adamlara elə gəlir ki, sanasan, bineyi-qədimdən burada yaşayış varmış.

O iki kəndin yeri qalıb, özləri yoxdur, oralarda indi büsbütün ayrı adamlar məskundur.

O iki kənd on səkkizinci əsrin ortalarınacan hələ yoxmuş.

Yüz il sonra isə əhvalatdan xəbərdar olmayan o kənddəkilər də, həmin kəndlərin qonşuluğundakı kənd-kəsəkdə ömür sürənlər də elə zənn edirlərmiş ki, yüzillər nədir, bəlkə, min ildir dağlar döşündəki bu kəndlər elə beləcə yaşayışlı olub.

Zəngəzur mahalındakı o kəndlərdən birinin adı Comərdli idi, o birininki Məhəmmədli.

Orta əsrlərdə əxilərə cavanmərdlər deyərdilər.

Comərd də elə həmin kəlmənin bir az yumşaq deyilişidir.

Bir-birini "əxi" - "qardaş" çağıran cavanmərdlərin bu kəndlərə aidiyyəti yoxsa da, bu yurd yerlərinin təməlinin qoyulmasında qardaşlığın yeri var.

Qoşa kəndin biri bir qardaşın - Comərdin, o biri digər qardaşın - Alagöz Məhəmmədin adıyla bağlanıb.

Onlar ikisi də Qarabağ hökmdarı İbrahim xanın ordusunda döyüşmüşdü və xidmətlərini başa vuranda da xanlığın tabeliyində olan Zəngəzur tərəflərdə ev-eşik sahibi olmaqçün seçəcəkləri torpaqlar onlara peşkəş edilmişdi.

Söz yox, on səkkizinci əsrin ortaları böyük tarixin gözündə dünən yox, srağagündür. Əlbəttə ki, bu iki qardaşın da ata-babaları, uluları olmuşdu, Qarabağ ordusuna gəlib çatanacan keçdikləri yol da vardı.

Xeyli rəvayətlər varsa da, nəslin uzaq dünənləri ilə bağlı Ərdəbiləcən gedib çatan soraqlar vaxtın dumanlarında əriyib-itir.

Nəslin yeni dövrünün tarixi iki qardaşın himini qoyduğu o kəndlərdən başlanır.

Daha əvvəllər kimlər gəlib-gedib, onları da tanısaydıq, həmin keçib-getmişlərin də hansı əlamətlərləsə nəslin sonrakı taleyində əks-sədasının necə gəldiyini də bilərdik.

Ancaq soraq o iki qardaşa çatır, onlar da özül qoyublar, kəndlər salıblar, demək, el-elat qurucusu olublar.

Qansa belə məziyyətləri unutmur, bir vərdiş kimi nəslin içərisindən çıxacaq sonrakı hansı seçilmişlərəsə ötürür...

Onlar sabah təməl qoyan, yol açan, el-oba önündə gedən kötükcənin - Gələcəyin böyük Heydər Əliyevinin ulu babaları idilər.

Atalarımız bu sözü nə gözəl tapıb düzəldiblər: "kötükcə" - kök üstündə bitən, kökü itməyə qoymayan, kökü yaşadan!

Yadıma akademik Həsən Əliyevin - Heydər Əliyevin böyük qardaşının sözləri düşür.

Rəhmətlik çox nurlu, qılıqlı, xoşrəftar bir insandı, içərisi tarixlə dolu idi. Elmlər Akademiyasında Şərqşünaslıq İnstitutunda işlədiyim 1980-ci illərdə bir mərtəbə yuxarıdakı Coğrafiya İnstitutuna, Həsən müəllimin yanına tez-tez qalxardım. Dəfələrlə radioda-televiziyada hazırladığım verilişlərdə də həmsöhbətim olmuşdu, oğlu - memar Rasim Əliyevlə də səmimi dost münasibətlərimiz vardı.

Həsən müəllim əslindən-nəcabətindən bəhs edəndə deyirdi ki, bizim dədə-baba kəndinin camaatına "Comartlılar" deyirlərsə də, o kənd içində əsl qohum-əqrəbamızı, elə bil ki, ayıraraq, fərqləndirərək "Comartlar" çağırıblar.

...Bu camaatın umacağı çox deyildi. Əkin-biçinlə, maldarlıqla, ovçuluqla güzəran keçirirdilər, bir-birlərindən qız verib-qız alırdılar, övladlar dünyaya gəlirdi, yavaş-yavaş daha artıq qohumlaşır, daha çox yaxınlaşır, daha ziyadə sıxlaşırdılar.

Sadə, aza qane həyatları ilə xoşbəxt idilər və dünya öz sakit axarı ilə getsəydi, yəqin, elə Zəngəzur dağlarının saf havası kimi, dolanışıqlarını elə beləcə də davam etdirəcəkdilər.

Həyatın ləngərini laxladan, sahmanını pozan iblislər olmasaydı, səadət hesab etdikləri saya günlərin asudəliyini də əllərindən qamarlamasaydılar, bəlkə, elə comərdli Kərbəlayı Cəfərlə urudlu Gülcahanın altı övladının böyüyü Əlirzanın da ömrü bu dağlarda keçəcəkdi, onun da böyük ailəsinin digər uşaqları kimi, oğlu Heydər də elə burada dünyaya göz açıb bu kənddə yaşayacaqdı.

Qoymadılar, macal vermədilər - tifaqlarını dağıtdılar, onları eldən-yurddan didərgin saldılar, olmazın müsibətlərə düçar etdilər, neçə əzizlərini qanlarına qəltan edərək həyatlarını əllərindən aldılar, kəndlərini də yox etdilər.

Yəni kəndlər qalmağına qaldı, ancaq onlarsız qaldı.

Onillər sovuşdu, onlarsız yetim qalan kəndlərin adlarını da kitabdan-dəftərdən sildilər, kəndlərə başqa adlar qoşdular.

Əsrlər dəyişib, nəsillər dəyişib, ancaq Zəngəzur həmin Zəngəzurdur, dağlar həmin dağlardır, qayalara sığınan, yamaclara dirsəklənən kəndlər elə həmin kəndlərdir.

O vaxtdan gözləri yoldadır...

Heç unutmadığım, hər dəfə yada düşəndə qəhər gətirən bir söhbət var.

1989-cu ilin qışı idi. Canını və ailəsini güc-bəla ilə xilas edən, minbir əzabı adlayaraq Göyçə mahalından Bakıya gəlib çatmış ermənistanlı qaçqınımız dərdlə qovrula-qovrula ürək sıyıran duyğularını bölüşürdü.

Deyirdi, erməni yaraqlıları elə həmlə etdilər ki, evdən bir çöp də götürmək imkanımız olmadı, zorla qaçıb qurtardıq, ancaq bircə ona yanıram ki, qaçhaqaçda başım qarışdı, həyətdə itin damına yaxınlaşmaq yadımdan çıxdı. Açıb buraxmadım, yazıq zəncirli qaldı.

Bu son sözləri deyəndə qəm belini əymiş o qaçqın kişi için-için ağlamışdı... 

Yurd itirib bu cür ağlayan insan, bu təhər kədərlənən kəs sonra lap cənnətdə yaşasa da, ayrıldığı, həsrəti, xiffəti qəlbində həmişə zoqquldayan o köhnə yurda geri dönməyi son nəfəsinəcən arzulayacaq.

Öz ömür möhləti o dönüşə bəs etməsə, bu hissi özündən sonrakılara ötürəcək ki, barı onlar gedib-görsünlər.

Comərdlilərin də alnına bu acı qismət yazılıbmış.

Bu kənddə, ilk aparılan siyahıyaalmaya görə, 1873-cü ildə 208 nəfər yaşayırmış. XX yüzil başlananda Comərdlidəki azərbaycanlılar artıq 400-dən çox idi.

İlk zəlzələ 1905-1907-ci illərdə qopdu. Erməni qatillər Qarakilsədə - Sisian mahalında elə müdhiş qətllər, qarətlər törətdilər ki, əhali uzun müddət özünə gələ bilmədi.

Bir çoxları bu dalğanın ardının gələcəyini güman edərək köçlü-külfətli oralardan ayrılsa da, qalanlar qaldı.

Ancaq 1916-1917-ci illərdə ermənilər şər tonqalını təzədən çatdılar. Həm də bu dəfə qəsdləri azərbaycanlıların axırına çıxmaq idi. Evləri yağmalayıb yandırırdılar, qabaqlarına çıxanı gülləyə tuturdular, süngüdən keçirirdilər...

1996-cı ilin oktyabrı idi. Naxçıvana indiyədək misli olmayan bir bayrama gəlmişdik.

Hüseyn Cavidin məqbərəsi açılacaqdı. Və o məqbərədə şair tək deyildi.

Heydər Əliyevin vətəndaş qeyrəti və əzmi ilə nəşi Sibirdəki 59 saylı məzarından götürülərək Vətənə gətirilən, elə həbsxanada da 59 saylı kamerada saxlanmış, 59 il ömür sürmüş Cavid, nəhayət ki, 1937-ci ilin 4 iyun gecəsində ayrıldığı əzizləri - oğlu Ərtoğrol, zövcəsi Mişkinaz xanımla 59 illik hicrandan sonra bir tavan altında qovuşurdu.

Mişkinaz xanım Bakıda dəfn edilmişdi, onun məzarını paytaxtdan bura köçürmüşdülər. Ərtoğrolsa həmin qovuşma anınacan Naxçıvan şəhərindəki başqa məzarlıqda uyuyurdu.

3 günlük Naxçıvan səfərimiz əsnasında həmin qəbiristanlığa da baş çəkdik. Heydər Əliyev atasının məzarını ziyarətə gedirdi, biz də onunlaydıq.

Başdaşıda Heydər Əliyevin atasının doğum-ölüm tarixlərini görəndə heyrətləndim və həmin andaca hisslərimi dilə də gətirdim.

Ulu öndərə söylədim ki, atanız elə Cavidin oğlu Ərtoğrolla eyni ildə - 1943-də vəfat edib və ömrü də elə Cavidinki qədər olub - 59 il. Nə yaman az yaşayıb.

Fikirli-fikirli: "Elədir, uzun ömür yaşamayıb, həyatı çətin olub", - dedi və Cavidlə bağlı tez-tez təkrarlanan 59 rəqəminin burada da görünməsinə təəccüblənən kimi oldu və mən əlavə elədim ki, 1982-ci ildə Cavidi İrkutsk vilayətindən Azərbaycana qaytaranda sizin də, onu qarşılayan qızı Turanın da 59 yaşı vardı.

Dalğınlaşdı...

...Bir müddət sonra Heydər Əliyevin atasından söz düşəndə niyə "Çətin həyat yaşayıb" deməsinin izinə düşüb tarixçələri qaldıranda anladım ki, "çətin" bu yerdə yumşaq sözmüş. Zavallı Əlirza kişi göynəkli, nisgilli, itkilərlə dolu həyat sürübmüş. Ermənilər Zəngəzurda törətdikləri qətliamlarda atasını da, anasını da həlak etmişdilər, bu qırğınlarda qardaşlarını, neçə əzizini itirmişdi.

1916-1918-ci illərin qırhaqırlarından, qovhaqovlarından sonra Comərdli tam boşaldılıbmış. Artıq Şura hökuməti qurulandan sonra tək-tək ailələr ürkə-ürkə yenidən köhnə yurda qayıtmağa başlayır. 1922-ci ildə o geri dönənlərin hesabına Comərdlidə vur-tut 87 nəfər varmış.

İllər ötəcək, yenə tədricən artacaqlar, 1970-ci illərin sonlarında sayları əski bəxtəvər əyyamlardakından xeyli çox olacaq - doqquz yüzə yaxınlaşacaq və 1988-ci ildə bəla yenidən coşacaq və ermənilər hətta sel kimi axıdılmış qanlardan sonra da buralardan ayrılmağa ürəkləri gəlməmiş azərbaycanlıları son nəfərəcən əsir-yesir edəcək, (Köhnə comərdlilərdən olan Fariz Quliyev mənə yazır ki, "Biz o kəndi ən sonda - 1988-ci il dekabrın 5-də tərk etdik. Dan yeri agarandan gün batana kimi şaxtalı, qarlı-covgunlu bir yol gedildi. Salvartı dagını aşaraq Şahbuzun Gömür kəndinə yetişdik"). Az sonra Comərdlinin adını da dəyişib Tanahat qoyacaqlar...

Bunlar hələ sonrakı qəziyyələrdir. Hələliksə 1918-ci il idi, Əlirzagil ata yurdundan didərgin düşərək Naxçıvana pənah gətirmişdilər.

Və uçulmuş taleyi yenidən qurmaq üçün Tanrı fürsət verir.

Əlirza ikinci dəfə ailə qurur. Ancaq evləndiyi qadının - onun kimi Naxçıvana düşmən əlindən qurtularaq qaçıb gəlmiş sevib-seçdiyi İzzətin taleyi onunkundan da düyünlü idi. Qaniçən Andranikin cəlladları İzzətin də sinəsinə dağ çəkmişdilər, atasını, anasını, ərini, 7 qardaşını öldürmüşdülər.

Bir-biriylə uzaq qohum olan Əlirza ilə İzzət bütün bu faciələrdən sonra həyatı yenidən başlamaqçün qovuşmuşdular.

1922-ci ildə birləşəndə Əlirzanın birinci izdivacdan Həsəniylə Hüseyni, İzzətinsə Surası vardı.

Əlirza Suraya, İzzət Həsənlə Hüseynə ilk gündən öz doğma balaları kimi məhəbbət bəslədilər.

Amma bircə il sonra - 1923-cü ilin 10 mayında Allah onlara ilklərini də bağışladı.

Və bu uşağa geridə buraxdıqları yaşanılmaz dünənin, ürcah olduqları müsibətlərin rəmzi olan bir ad verdilər.

İzzətin ermənilər tərəfindən amansızlıqla qətlə yetirilmiş istəkli qardaşı Heydərin adını.

Əlbəttə ki, bu adla böyüyən uşaq dünyanı dərk etdikcə çox köhnə qəziyyələrdən də agah oldu, ailənin kədərli keçmişinin qanlı səhifələrindən də xəbər tutdu.

Bildi ki, onun ata-baba yurdu Zəngəzur mahalıdır, bildi ki, dədələrinin doğma məskəni Comərdli kəndidir, bildi ki, kimin adını daşıyır, bildi ki, adını daşıdığı cavanın aqibəti qüssəli olub, bildi ki, bu nəslin çəkdiyi məşəqqətlərin baisi kimdir.

Təbii ki, bu ailə, nəsil tarixçələrindən zamanı yetişincə onun övladları da hali oldu, övladlarının övladları da, onlardan sonrakılar da.

Nə qədər ki COMƏRDLİ YADDAŞI yaşayır, o xatirələr sozalmayacaq, sönməyəcək və unutmamalı çox olmuşlarla yanaşı, müdam hafizədə dağlar qoynundakı adı çoxdan dəyişdirilmiş o əziz kəndi canlandıracaq, pıçıldayacaq ki, o kəndin adını qaytarmaq, bizlərdən ötrü qəribsəyən, gözləri yol çəkən o kəndə təzədən, bu dəfə artıq biryolluq qayıtmaq sənə babaların nigaran ruhunun vəsiyyətidir.

...İntizarın bitəcəyi, narahat ruhların toxtaq tapacağı, böyüklər vəsiyyətinin gerçəkləşəcəyi o munis günlər hökmən gələcək və deyəsən, çox aralıda da deyil axı!

Akademik Rafael Hüseynov

525-ci qəzet