O, həmişə bu millət üçün dəyər olub, indi də belədir, gələcəkdə də belə olacaq. Ancaq o həm də rəmzdir. Bu yurdun və xalqın böyüklüyünün rəmzi! Onunla xalq daha əzəmətli görünür, belə bir dahi övlad yetirmiş xalqın müdrikliyi və parlaqlığı da onu tanıyınca hər kəsə əyan olur. O bu elin və məmləkətin elə ali sərvətlərindəndir ki, onu sevmək və qorumaq gərək həmişə hər birimizə borc ola!

Sevməyi, heyran olmağı hər kəs bacarar, qorumaqsa həm asan deyil, həm də dövlətin sərhədi kimi daim sayıq olmağı umur. Çünki onu elə məhz sərvət olduğundan, məhz Azərbaycanı daha möhtəşəm göstərə bildiyindən hər zaman bizdən qoparmağa, ayırmağa cəhd ediblər. Biz onsuz indi olduğumuzdan daha zəif görünərdik, şöhrətimiz də, sözümüzdəki kəsər və cazibə də, bir millət kimi istedadımız haqqında təsəvvürlər də xeyli sönükləşərdi.

O, sözünün və düşüncəsinin dalğası dünyaya ən çox yayılmış və əsər etmiş tək-tək nadirlərdəndir. O, bu millətin və dünyanın Nizami Gəncəvisidir.

Və Nizami heç vaxt yalnız müstəsna bir qələm sahibi olaraq qalmayıb. Nizami daim bir siyasət, dövlətçilik hadisəsi siqləti daşıyıb və yəqin ki, elə həmişəlik də belə qalacaq. Bu danışan böyük dövlət və siyasət adamı Heydər Əliyevdir və onun həmin anda dediyi sözlər qapalı bir toplantıda məhdud sayda insana eşidilib, söylənənlər kağıza köçürülsə də, üstündən məxfilik möhürü indi də götürülməmiş rəsmi iclasın sənədlərinin qovuşduğu qutuda illərdir ki, sükut içərisində qalmaqdadır. Ancaq o səs gərək o qutudan çıxa. Nizamiyə qiymət vermiş mötəbərlərin dəyərləndirmələrinin sırasında yer ala. Nizaminin kimliyinə qiymət vermək istəmişlərin sayı dünya boyunca yüzlərlə deyil, minlərcədir. Düşüncəsinin miqyaslarıyla ən ağır çəki dərəcəsinə sahib Nizamiyə qiymət verməyə hər kəs özünü haqlı saymışsa da, gərək heç vaxt unudulmasın ki, dahilər haqqında onlara yaraşan sözü deyə bilməkçün gərək uyğun səlahiyyətin də ola. Bu səlahiyyəti isə insana onun özünün böyüklük dərəcəsi bəxş edir. Biliklərinin, şəxsiyyətinin, təcrübələrinin vəhdətindən doğan miqyas onun qiymətləndirmələrinin dəqiqliyi, sərrastlığı, peşəkarlığını təyin edən başlıca meyara çevrilir.

Heydər Əliyev nə filoloq idi, nə tədqiqatçı alim, nə nizamişünas. Ancaq o, təkcə ədəbiyyat yox, həm də siyasət hadisəsi olan Nizaminin aliliyini ilk növbədə özü böyük siyasət və dövlət adamı olduğundan, zirvə ədib Nizamiyə də məhz həmin görüm bucağından nəzər saldığından mütəfəkkir şairin hansı əzəmətin yiyəsi olduğunu bəlkə də ömrünün onillərini gəncəli dahinin misraları ilə oturub-durmaqda keçirmiş çox ədəbiyyatşünasdan daha həssaslıqla, daha dürüst seçə, sezə və ifadə edə bilirdi.

1978-ci il noybarın 1-i, Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin Büro iclası gedir. Gündəlikdəki məsələlərdən biri - "Böyük Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi irsinin təbliği ilə əlaqədar tədbirlər" barədə Birinci katib Heydər Əliyev çıxış edir: "Bu sual təsadüfən qaldırılmayıb. Hətta Büroda yetərincə ətraflı aparılmayan müzakirə belə bu məsələnin Mərkəzi Komitə Bürosu səviyyəsində qaldırılmasına kəskin zərurətin olmasını təsdiq edir. Nizami bəşəriyyətin ən böyük şairidir. Hətta bəzən düşünürəm ki, onu orta əsrlərin hansı şairi ilə müqayisə etmək olar. Zənnimcə, bu, mübaliğə sayılmamalıdır ki, Nizamini ədəbi irsinin miqyasına, həcminə, zənginliyinə görə kiminləsə müqayisə etmək mümkünsüzdür. Nizaminin 800 illiyi yaxşı keçirilib. Bunu etiraf etmək lazımdır ki, o vaxt böyük iş görülüb və həmin illərdə o işi layiqincə yerinə yetirmiş, yüksək səviyyəyə qaldırmış, Nizamini dirçəltmişlərin hamısının qiymətini vermək, onlara minnətdar olmaq lazımdır".

Misilsiz tarixi əməklərə verilən insaflı, adil qiymətdir. Və o vaxt - İkinci Dünya müharibəsinin artıq başlandığı, az sonra Sovet İttifaqı tərkibindəki Azərbaycanın da qatılmalı olacağı dəhşətli müharibə illərində də kəsilməmiş Nizami çalışmalarının başlanğıcında siyasət dayanmışdı. Elə o çağlarda da Nizamiyə qəsbkar əllər uzanmağa başlayanda Azərbaycan öz nurlu övladına sahib çıxmaqçün mübarizələrə başlamışdı. Ancaq o dövrdə böyük Nizami bayramını keçirməyin şövqü Bakıda idisə də, açar-kilidi Moskvadaydı.

Azərbaycan hələ 1938-ci ilin sonlarında Nizaminin 1941-ci ildə tamam olacaq 800 illik yubileyinin keçirilməsinə razılıq alınması və müvafiq tədbirlərin görülməsi ilə bağlı SSRİ Elmlər Akademiyası ilə SSRİ Yazıçılar İttifaqına göstəriş verilməsindən ötrü əvvəlcə partiyanın Mərkəzi Komitəsinə və Xalq Komissarları Şurasına məktub göndərmişdi. SSRİ Yazıçılar İttifaqının sədri Aleksandr Fadeyevə də, öz növbəsində 1939-cu il yanvarın 3-də Kremlə, Ümumittifaq Kommunist (bolşeviklər) Partiyası Mərkəzi Komitəsinin katibi Andrey Jdanova məktub yollamışdı. Bu məktubsa heç yaxşı məktub deyildi: "Əziz Andrey Aleksandroviç! Yazıçılar İttifaqının Rəyasət Heyəti böyük şair Nizaminin 1941-ci ildə olacaq 800 illik yubileyini necə keçirmək haqqında Sizin göstərişlərinizi gözləyir. İranda Nizami ən iri milli şair hesab edilir və onun yubileyinə də Firdovsinin ildönümünə olan kimi hazırlaşırlar. Ancaq Azərbaycanda Nizamini özlərinin milli şairi sayırlar, çünki o, Gəncədə yaşayıb-yaradıb, onun doğum yeri ilə bağlı da azərbaycanlılar mübahisə aparırlar. Nizaminin yazdığı farsca o dövrdə o cümlədən azərbaycanlılardan ötrü də yeganə ədəbi dil olmuşdur. Bu məsələ ölkəmizin hüdudlarından kənara çıxan münaqişə səciyyəsi alır".

Məktubun üstündə Jdanovun dərkənarı var: "Mircəfər Bağırovun rəyini öyrənməli".

Və yanvarın 10-da artıq Bağırov Jdanova cavab məktubu yazır: "SSRİ Elmlər Akademiyasının Rəyasət Heyəti Nizami Gəncəvinin anadan olmasının 800 illiyinin bayram edilməsi ilə əlaqədar hazırlıq tədbirləri haqqında geniş qərar qəbul etmiş, artıq bunların həyata keçirilməsi üçün praktik fəaliyyətə də başlamış, Azərbaycana, Nizami Gəncəvinin əsərlərini Azərbaycan və rus dillərində nəşrə hazırlamaqçün elmi işçiləri - şərqşünasları ezam etmişdir. MK və XKŞ-yə məktubumuzda qeyd etmişik ki, bizdə olan məlumata görə, İran hökuməti də Nizami Gəncəvinin 800 illiyinin keçirilməsinə müfəssəl hazırlıq işləri aparır. Məlumdur ki, uzun müddət burjua şərqşünasları və xüsusilə millətçi İran ədəbiyyatının təmsilçiləri böyük Azərbaycan şairi Nizaminin əsərlərinin çoxunu fars dilində yazmasını əsas götürərək onu öz doğma vətəni Azərbaycandan ayırmağa çalışmışlar.

...Bu sahədə ziyankarlığın fəsadları tamamilə aradan götürülməmişdir. Hələ də Sovet İttifaqındakı ədəbiyyatçılarımızın bir hissəsinin arasında belə bir yanlış rəy mövcuddur ki, Nizami Azərbaycan yox, İran şairidir. Bizim Sovet Yazıçıları İttifaqının ədəbiyyatçılarının bir hissəsində də belə bir fikir vardır ki, Nizami Azərbaycan deyil, İran şairidir. Yazıçılar İttifaqının bəzi rəhbərləri isə bizə Nizami Gəncəvi yubileyini layiqli səviyyədə keçirməyimizə kömək etmək, bu məsələdə düşmən əməllərinin nəticələrinin aradan qaldırılmasına köməklik göstərmək əvəzinə öz şübhələri və laqeyd münasibətləri ilə mahiyyətcə düşmən dəyirmanına su axıdırlar. Qeyd etmək vacibdir ki, bütün bunlarda ən çox "qayğı"nı Lahuti göstərir və onun davranışları bizə, yumşaq desək, qəribə gəlir. Hələ SSRİ Yazıçılar İttifaqının böyük gürcü şairi Şota Rustaveliyə həsr edilmiş plenumunda Tbilisidə Lahuti rəsmən elan etdi ki, Nizami Gəncəvi Azərbaycan yox, İran şairidir. Lahuti özünün təxribatçı işini davam etdirərək bu məsələdə mahiyyətcə İran millətçilərinin ruporuna çevrilmişdir.

Moskvada olduğum zaman Sizin də iştirakınızla Stalin yoldaşın verdiyi göstərişə uyğun olaraq bizim mərkəzi mətbuatda dərc edilməkdən ötrü Nizami Gəncəvi haqqında silsilə məqalələr hazırlanmışdır. Həmin məqalələrdən birincisini - professor, şərqşünas Bertelsin yazdığını Sizə göndərərək xahiş edirik ki, bunun "Pravda" və "İzvestiya" qəzetlərinin yaxın nömrələrindən birində yerləşdirilməsi ilə əlaqədar redaksiyalara göstəriş verəsiniz!"

Digər məktubu isə M.Bağırov Nizaminin qərəzli məqsədlərlə farslaşdırılması məsələsini xüsusi vurğulamaqla sovet lideri İosif Stalinə ünvanlamışdı: "İran hökumətinin Nizami Gəncəvini özlərinin fars şairi kimi qəbul edərək onun 800 illiyini təntənəli qeyd etməyə hazırlıq işləri aparması haqqında qeyri-rəsmi məlumatlar vardır. Nizami Gəncəvinin 800 illik yubileyinin böyük dövlət əhəmiyyəti kəsb etməsini və İranla qarşılıqlı münasibətlərimizə toxunduğunu nəzərə alaraq belə hesab edirik ki, Nizami Gəncəvinin anadan olmasının 800 illiyinin keçirilməsində bizə köməklik göstərilməsi üçün İttifaqın elmi-ədəbi təşkilatlarına (Elmlər Akademiyası, Yazıçılar İttifaqı) qarşısında məsələ qaldırmaq lazımdır".

Və müvafiq göstəriş də verilmişdi.

SSRİ-nin birinci şəxsi Nizami Gəncəvi yubiley tədbirlərinin təşkili məsələləri ilə bilavasitə bağlıydısa, bu gedişatı sadəcə ədəbi-mədəni hadisə kimi qavramaq sadəlövhlük olardı...

1978-ci il idi, Azərbaycan Respublikasının birinci şəxsi Nizami siyasəti və nizamişünaslığın arxada qalan onillər içərisindəki gah önə çıxıb parlaması, gah da sozalıb yerində saymasından bəhs edirdi: "Ancaq sonra işlər geriləməyə başlamışdır və Nizami bu gün yalnız Nizamini tanıyanlarınkıdır. Əllərdə onun kitabları, əsərlərinin tam külliyyatı, Azərbaycan, rus və xarici dillərdə ayrı-ayrı nəşrləri yoxdur. Belə şairlərin əsərləri mütəmadi, daha düzü, Nizaminin əsərləri sistemli şəkildə nəşr edilməlidir. Çünki buna ehtiyac çox böyükdür".

Bu, ciddi siyasi yanaşmadır. Yəni Nizami yalnız bu gün şairin böyüklüyünü gərəyincə duyan bir dəstə alimin, araşdırıcınınkıdır, çünki onlar bu söz ustasının ucalıq mərtəbəsini lazımınca dərk edirlər. Amma məqsəd ondan ibarətdir ki, Nizaminin böyüklüyünü hər bir azərbaycanlı elə bu sayaq dərk etsin. Həm də tək Nizaminin xatirinə yox, ən əvvəl xalq, ölkə naminə anlasın.

Heydər Əliyev Nizamiyə soyuqluğun bais olduğu arzuedilməz nəticələrdən danışırdı: "Nizamiyə 800 illik yubileyindən sonra, xüsusən axır illərdə lazımi diqqət göstərilməyib. Və bu məni narahat etməyə başladı. Son bir neçə il ərzində müraciət edirdim ki, mənə Nizaminin kitabını verin, kiməsə aparmaq, hədiyyə etmək istəyirəm. Bax o zaman bildim ki, bizdə hazırda Nizaminin kitabları yoxdur".

Demək, bu ideya - Nizami əsərlərinin nəşri və şairin təbliğinin yeni mərhələyə qədəm qoymasına təkan təşəbbüsü də birbaşa Heydər Əliyevin özündən gəlmişdi.

Yəni təklifi irəli sürməli olan qurumlara - Elmlər Akademiyasına, Yazıçılar İttifaqına, Mədəniyyət Nazirliyinə, Dövlətnəşrkoma da hərəkətə gəlmək çağırışını əslində olmamalı Nizami boşluğunu şəxsən, elə iş (və yaşayış) əsnasında özü duyduğu üçün etmişdi.

Həm sovet dönəmində, həm də elə müstəqillik illərində Heydər Əliyevin vaxtının yetişdiyini, bəzənsə hətta ötdüyünü həssasca tutaraq təşəbbüsçüsünə çevrildiyi, neçə-neçə bu qəbil nəcib, qədirşünaslıq örnəyi sayılası addımları olmuşdu.

Həsən Həsənov xarici işlər naziri vəzifəsində çalışdığı 1996-cı ilin 21 iyununu xatırlayaraq söyləyir ki, Heydər Əliyev zəng vurdu ki, Elmlər Akademiyasına tədbirə, Vəli Axundovun 80 illiyi mərasiminə gedirəm, mənə qoşulursanmı? Dedim ki, axı təşkilatçılardan bizə bu haqda məktub göndərən, məni ora dəvət edən olmayıb. Heydər Əliyev də qayıtdı ki, təşəbbüskar onlar deyil ki, elə mən özüməm, bu yubiley kimsənin yadına düşmürdü, səni də mən dəvət edirəm, gedək.

...Büronun iclası gedir. Əslində gündəlikdəki elə məsələ idi ki, bununla əlaqədar daha çox nizamişünaslar, klassik ədəbiyyat və mədəniyyətin biliciləri danışmalı idilər. Ancaq bu iclasa qədərki çox illər boyu da susqunluq hökm sürmüşdü ki, Nizaminin işləri də bu cür axsamışdı. İndi sükunətdən qurtularaq yeyin hərəkətə keçməkdən ötrü özü sükanı ələ almışdı: "İndi söhbət ondan gedir ki, gərək biz bu məsələni köklü şəkildə həll edək. Tapşırıq verdim ki, bu məsələ dərindən araşdırılsın və deməliyəm ki, bu gün təqdim olunan arayış tam qənaətbəxş sayıla bilməz. Ona görə də bu mövzunun Büro iclasına çıxarılması üçün kifayət qədər hazırlıq işlərinin görülüb-görülməməsi ilə bağlı suallar yarandı və məlum olur ki, məsələ yetərincə öyrənilməmişdir. Qərar layihəsində bir söz deyilir, İmran Qasımovun məktubunda başqa şey yazılır. Mən o məktubu təzəlikcə şöbəyə göndərmişəm. Bu yandan da Mirzə İbrahimov çıxış edir ki, sən demə, o, bu qəbil işlərdən kənarda qoyulub. Bunun özü də məsələyə yanaşmada qatmaqarışıqlığın olduğundan deyir. Hərçənd mən tapşırmışdım ki, vəziyyətin nə yerdə olduğunu aydınlaşdırsınlar. Məsələ çox mühümdür. Təqdim olunub, mən gündəliyə salmışam, baxıram ki, heç kim dəvət edilməyib".

Deməli belə - məsələ Büro iclasına salınıb və aparat əməkdaşları elə zənn ediblər ki, formal şəkildə qərar layihəsi təsdiqlənəcək, heç bir müzakirə-filan da aparılmayacaq.

Ancaq Heydər Əliyevin çıxışındakı həyəcanlı notlar yenə bizi qaytarır 1978-ci ilin iyununa və anladır ki, iclasdan günlər qabaq məsələni bir qədər də bişirməkçün tapşırıqlar versə də, arzulanan korrektələr edilməyib və bugünkü toplantıda mütəxəssislərin iştirakı ilə geniş müzakirə açılmasını istəsə də, bundan ötrü təməl tədarük edilməyib. Elə iclas protokolunun cızdığı mənzərənin özü Mərkəzi Komitədə bilavasitə bu qəbil suallara cavabdeh olanlarla Heydər Əliyevin məsələyə münasibətindəki ciddi fərqi nümayiş etdirir.

Həmin gün Büroda daha əvvəl bir mədəniyyət məsələsinə də baxılmışdı: "Ukraynada Azərbaycan ədəbiyyatı və incəsənəti günlərinin yekunları haqqında". Adətən, Büroda hər hansı məsələyə baxıldıqdan sonra həmin mövzu ilə bağlı dəvət edilənlər salonu tərk edərdilər. Bu dəfə isə Heydər Əliyev gündəliyi bir də diqqətlə nəzərdən keçirdikdən sonra tapşırmışdı ki, bu dəvətlilər hələ getməsin. Kimlər idi onlar? Bir-birindən parlaq yaradıcı şəxsiyyətlər: Mirzə İbrahimov, Süleyman Rüstəm, Niyazi, Şəmsi Bədəlbəyli, Nəbi Xəzri, Tokay Məmmədov, Həsən Seyidbəyli, Tofiq Quliyev, Cəmil Əlibəyov...

"İclasın gedişində, birinci məsələ müzakirə edilərkən mən Bağırova dedim ki, həmin yoldaşları saxlayın, onlar bu məsələnin də müzakirəsində iştirak etsinlər. Odur ki, mən indi onların arasından çıxış edənlərə müzakirəyə nə dərəcədə hazır olmaqları ilə bağlı irad tuta bilmərəm. Əksinə, mən iradı Mərkəzi Komitənin Mədəniyyət şöbəsinə edəcəyəm ki, niyə məsələni bu şəkildə təqdim edib. Ancaq mənim sizə əsas iradım odur ki, gərək əvvəldən Nizami məsələsiylə məşğul olaydınız. Digər tərəfdən, ayrı bir qüsur da odur ki, Mədəniyyət şöbəsi bu mövzunu Büroya hazırlayarkən müvafiq yoldaşları toplamayıb. Bu işi Büronun öhdəsinə buraxmaq olmaz. Əgər bu məsələ şöbədə yaxşı araşdırılıb hazırlanmış olsaydı, biz indi sizdən əlavə təkliflərinizi soruşardıq. Ancaq mən düşünürəm ki, indi məsələni təxirə salmağın adı yoxdur. Biz indi qərar qəbul etməliyik. Qərar da qısa olmalıdır".

Bu, adətən hər bir məşğul olduğu işi səbirlə yetişdirərək ətə-qana dolduran, məsələni yalnız bitkin səviyyəyə çatdırandan sonra qərar qəbul etməyi sevən, sadəcə sevən də deyil, bu tərzdəki fəaliyyət ənənəvi iş üslubu olan Heydər Əliyevdir.

Qərar layihəsi onu açmır, hazırlanmış tədbirlər sırasını Nizamiyə layiqlik baxımından çiy hesab edir, bununla belə, demir ki, gedin təzədən baxın, növbəti bürolardan birinə çıxararıq. Nizami məsələsi, onun fikrincə, elə təxirəsalınmazdır ki, hətta əlavə bir neçə gün, ya həftə itirmək belə rəva deyil. Qərarı vaxtı fövtə vermədən qəbul edib işə başlamaq, düzəlişləri, cilalamaları iş əsnasında etmək xəttini tutur.

Digər cəhət, qərar layihəsi Büroya, Heydər Əliyevin masasına gəlib yetişənədək neçə qat yoxlamadan keçib. Layihə ortada idisə, Mədəniyyət şöbəsinin müdiri Vəfa Quluzadə də, Mərkəzi Komitə katibi Kamran Bağırov da həm alimlər, həm yazıçılar, həm də digər əlaqədar qurum və mütəxəssislərlə məşvərət aparmışdılar. Onların hamısının nəzərincə, heç də pis layihə deyildi. Ancaq Heydər Əliyev sənədə gözucu baxınca narazı qalmışdı, bu layihəni Nizamiyə yaraşan saymamışdı, görmək istədiklərinin çoxunu bu vərəqlərdə tapmamışdı. Həmin layihənin Heydər Əliyevi təmin etməyən ilk variantı da qarşımdadır, çox yer tutmasın deyə tam şəkildə yazıya da əlavə etmirəm. İlk oxunuşda sanki bu sənəddə hər şey qaydasındadır. Ancaq ilk baxışdaca Heydər Əliyev etiraz edir ki, yox, qüsurludur.

 Miqyas, böyük ölçülərlə baxa bilmək qüdrəti də elə budur.

"Layihədə göstərilən suallar lazım olanları tam əhatə etmədiyindən və burada bir çox ziddiyyətli məqamlar əksini tapdığından indi bu gün qəbul edəcəyimiz qərarda bir məsələni həll etməliyik: nüfuzlu komissiya düzəltməliyik ki, 1 ay müddətində məsələ ilə əlaqədar dolğun təkliflər şəbəkəsini təqdim etsin. Mərkəzi Komitə katibi yoldaş Bağırovu bu komissiyanın sədri, burada iştirak edən yoldaşları isə üzvlər kimi təsdiq edək. Həm də baxmaq lazımdır ki, daha kimlər burada ola bilər. Məsələn, akademiya prezidenti, Yazıçılar İttifaqı, Bəstəkarlar İttifaqı, Rəssamlar İttifaqı, nəşriyyatlar da bu tərkibdə olsun. Komissiya bir aya geniş iş planını hazırlamalıdır".

Nizamiyə münasibətdə məhz miqyasın çatışmadığını, elə o cür geniş spektrdə yanaşıla bilmədiyindən hazırlanacaq növbəti, guya daha təkmil layihənin də sualdoğuran ola biləcəyini təxminən fərz etdiyindən və daha əlavə zaman itirməyə vaxt da qalmadığından Heydər Əliyev yolun kəsəsini seçir - resepti özü verir, hərəkət səmtlərini də nişan verir: "Mən nəyi nəzərdə tuturam? Biz hər şeydən əvvəl Nizaminin bütün irsinin Azərbaycan dilinə səriştəli tərcüməsi ilə məşğul olmalıyıq. Yoldaşların bu fikri ilə razıyam ki, ola bilsin, qırxıncı illərdə bizim belə tərcümələri etməkçün kifayət qədər qüvvəmiz yoxmuş. Ancaq bu gün var və problemlər də lap çoxdur. Nizaminin nəyi var, tərcümə etməliyik. Müəyyənləşdirmək lazımdır ki, tərcümə hansı müddətə edilsin. Birinci bu. İkincisi, Nizaminin bütün irsini rus dilinə çevirmək lazımdır. Amma tərcümənin keyfiyyətinə diqqət yetirməklə. İlkin tərcümələrin yaxşılarını - həm rus, həm Azərbaycan dilində olanları - komissiya müəyyənləşdirdiyi xüsusi ekspert heyətinə təqdim etməli, onlar da araşdıraraq rəsmi rəy yazmalıdırlar ki, hansı tərcümələr mükəmməl, hansıları kamil deyil və buna əsasən də tərcüməni kimlərin aparması qərarını verməlidir. Başqa sözlə, biz bünövrədən başlamalıyıq ki, həm Azərbaycan, həm rus dilinə dəqiq yekun tərcüməmiz olsun. Rus dilinə də mətnləri birbaşa farscadan tərcümə etmək lazımdır".

Heydər Əliyev bunu ilkin əsas şərtlərdən biri kimi qoyur və sanki əsas mətləbin tam aydın duyulduğu belə məqamda əlavə şərh verməyə, onun çıxışından ayrılmağıma ehtiyac yoxmuş. Amma yox, altından xətt çəkiləsi anlar var. Tam düz deyir, əsl peşəkar yanaşmadır. Ancaq bunu alim və peşəkar şərqşünas, tərcümə işinin stixiyasına dərindən bələd şəxs kimi bəyan edən bir siyasətçidir, dövlət xadimidir. Bunu həm də qarşısında əyləşmiş, aralarında neçəsi həmin sahə üzrə oturuşmuş mütəxəssislər olan auditoriyaya bir düstur kimi verir, onlar da məhz belə bir yanaşmanın doğruluğunu dərk edərək dərhal və məmnuniyyətlə bu mövqeyə həmfikir çıxırlar. Lakin mən Heydər Əliyevin bənzər sırf peşəkar təkliflərlə sənaye və kənd təsərrüfatının müxtəlif istiqamətlərinin təmsilçiləri qarşısında da elə bu təhər incə düşünülmüş, saysız yanlış yollar arasından ən düzünü göstərən çıxışlarından da xəbərdaram axı!

İstər Nizamidən bəhs edib təkliflər irəli sürəndə, istərsə də digər hər hansı tam fərqli sahə ilə bağlı ülgülər ortaya qoyanda Heydər Əliyevi həmin istiqamətlərin birbaşa mütəxəssislərindən də üstün edən bu idi ki, o, universal zəkalılığından, fikir yürütdüyü səmtlərin heç birində qətiyyən naşı olmamasından savayı biliklərinə qarşısındakı mütəxəssislərdə onunku qədər olması mümkünsüz görünən üstün dövlətçi baxışını da əlavə edir, mövzunu büsbütün yeni bir müstəviyə çıxarır, təzə bir fəzaya qaldırırdı, haqqında fikir yürütdüyü mövzunu xeyli hündürdən - panoramda, uzun zəncirin halqalarından biri kimi seyr edirdi. O səbəbdən də həmişə üz tutduğu hər sahədə qalib və seçkin idi.

"Bizim rus və fars dillərini bilən çoxlu mütəxəssisimiz var. Mərkəzləşdirilmiş qaydada müəyyən etmək lazımdır ki, biz nələri və necə nəşr edəcəyik. Hansı daha yaxşıdır - ayrıca kitablar, külliyyatmı, ya 2-3 cildlik? Bir də bunların hamısı ən yüksək poliqrafik səviyyədə olmalıdır. Müəyyənləşdirməliyik ki, nələri burada, nələri Moskvada nəşr etməliyik. Komissiya yoxlamalıdır ki, Nizaminin hansı əsərləri hansı dillərə tərcümə edilib, onların keyfiyyəti necədir və yaxşı olanların hansılarını təkrar nəşr etməyə dəyər. İşdir, həmin tərcümələrin keyfiyyəti aşağı olsa, onda Nizami əsərlərinin ingilis, fransız dillərinə tərcümələri məsələsini də həll etmək lazımdır. Fikrimcə, Nizamini Şərq üçün fars və ərəb dillərində də nəşr etmək məqsədəuyğundur. Əminəm ki, İranda bunu etmirlər, biz nəşr edək. Bizim Rəssamlar İttifaqı yaxşı illüstrasiyalar haqqında düşünməlidir. Yeri gəlmişkən, bu sahə bizdə yaman axsayır. Nəşrlərə illüstrasiyaların çəkilməsi və ayrıca tabloların yaradılması bizim təsviri incəsənətimizdən ötrü böyük sərvətə çevrilərdi. Fəqət təəssüflər olsun ki, bizim Rəssamlar İttifaqı bununla məşğul deyil. Rəssamlarımız çox ciddi çalışmalıdır. Elə etmək lazımdır ki, xaos, qatışıqlıq olmasın. Hesab edirəm ki, 10-15 illik çox böyük kompleks plan tutmaq, sonra ardıcıllıqla, kustarcasına yanaşmadan bunu icra etmək olar. Gəlin bununla da bağlı komissiya yaratmaq haqda qərar qəbul edək və komissiyaya tapşırılsın ki, söylənən irad və təklifləri nəzərə almaqla təkliflərini hazırlayaraq təqdim etsin".

Heydər Əliyev heç bir faydalı təklifin havadan asılı qalmasını istəmir və real imkanlara bənd olmadan, şəraiti nəzərə almamaqla ilkin qərar layihəsinə salınmış, kağız üzərində qala biləcək bircə təkliflə də razılaşmayaraq etiraz da edir: "Büro Moskvada Nizaminin heykəlinin qoyulması haqda qərar qəbul edə bilməz. Belə bir təklifi layihəyə nahaq salmısınız. Nizaminin məzarına gəlincə, bu, mübahisəli məsələdir. Biz bununla bağlı da 2 dəfə komissiya yaratmışıq. Bu məsələ gündəlikdədir. İndi onu yenidən qaldırmıram. Məsələn, mənim özümün bu suala cavabım yoxdur. Bunu komissiyaya həvalə edək, qoy komissiya məsələni yenidən öyrənsin. Bunu biz qərar layihəsinə əlavə etməyəcəyik. Ancaq məsələni araşdırın, fikir mübadilələrinə daha çox adam cəlb edin. Bu, həddən ziyadə məsul işdir ki, məzarı bir yerdən başqa yerə köçürəsən".

MK Bürosunda məqbərə məsələsi çevrəsində dərdləşmələr elə həmin ilin başlanğıcında da getmişdi. Yanvarın 7-də Büro bu məsələni araşdırıb tutarlı rəy vermək üçün ayrıca komissiya da yaratmışdı. Komissiyanın sanballılığı elə tərkibdəki adlardan görünməkdədir. Həmin siyahıda Yazıçılar İttifaqının birinci katibi İmran Qasımovun, Şərqşünaslıq İnstitutunun direktoru akademik Həmid Araslının, Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru Mirzağa Quluzadənin, yazıçı, akademik Mirzə İbrahimovun, Ədəbiyyat muzeyinin direktoru Bəkir Nəbiyevin, Xalq şairi Süleyman Rüstəmin, əməkdar memar Əbdülvahab Salamzadənin, Azərbaycan Memarlar İttifaqının sədri Mikayıl Usubovun, əməkdar memar Tələt Xanlarovun, eləcə də Gəncə (o vaxt Kirovabad idi) Şəhər Partiya Komitəsi birinci katibinin, Dövlət Tikinti İdarəsi rəhbərinin də adları vardı.

Nizami məqbərəsi ilə bağlı fikir mübadilələrinin dövlət və cəmiyyət həyatı ilə bağlı ən ümdə qərarların qəbul edildiyi MK Bürosu çərçivəsində bunca sürəkliliklə baş tutmasına səbəb də o idi ki, məqbərənin Gəncə şəhərinin mərkəzindən xeyli uzaqda yerləşməsi əsas tutularaq inadlı şəkildə yerinin dəyişdirilməsi arzulanırdı, bu haqda Azərbaycan rəhbərliyinə ardıcıl məktublar göndərilirdi. Həmin arasıkəsilməz məktub və müraciətlərin nəticəsi kimi Mərkəzi Komitədə ilk dəfə hələ 1975-ci il avqustun 29-da Nizami məqbərəsinin qorunmasını təmin etməkçün kifayət qədər peşəkar komissiya yaradılmışdı. Abidə ətrafındakı müşahidə və təhqiqlərdən sonra komissiyanın hazırladığı rəydə göstərilirdi ki, Nizami məzarı üzərindəki son məqbərə 1947-ci ildə müsabiqə yolu ilə qalib gəlmiş layihə əsasında tikilib və şairin məzarının "Şeyx düzü"ndən şəhərin mərkəzinə köçürülməsinə qəti etiraz edilir. Çünki belə bir hərəkət məzarın əhəmiyyətini təhrif edər, tarixi həqiqətin izlərinin itməsinə gətirib çıxarar, camaat tərəfindən də mənfi qarşılanar".

Bütövlükdə məqbərənin vəziyyətinin babat olduğu, yüngülvari təmirə ehtiyac duyulduğu qeyd edilir və təklif olunurdu ki, şairin son mənzili Nizami Memorialına çevrilsin, məqbərənin yanında tikilən muzeylə yanaşı onun filialı da Gəncə şəhərində qurulsun, mavzoleyin mühafizəsi məsələsi gücləndirilsin.

Ancaq hekayət bununla bitməmişdi, 2 il sonra səngiməyən müraciətlər növbəti komissiyanın yaradılmasına gətirib çıxarmışdı. Məqbərənin yerinin dəyişilməsinə əhali tənbəllikdən, Nizamini ziyarət üçün onun məzarına uzun yol qət edərək çatmağın yaratdığı narahatlığa görə can atmırdı. Məqbərədən az aralıda yerləşən alüminium zavodunun yaydığı zəhərli toz məqbərəni çürüdürdü.

Təsis edilmiş komissiya adından 1978-ci il fevralın 9-da yazdığı arayışda yazıçı İmran Qasımov məzarı xalq arasında Quru qobu adlandırılan yerdəki təpəyə, Gəncə şəhərinin park hissəsinə, Şəmkirə gedən yol tərəfə köçürməyi məqsədəuyğun sayır, vaxtilə Zəyəm karxanasından gətirilən daşlardan tikilmiş, indi əl vuranda səthi ovulub-tökülən məqbərənin eyni layihəni saxlamaqla yenisini mərmər də əlavə olunmaqla qranitdən düzəltməyi tövsiyə edirdi.

...Tarixi şəxsiyyət və hadisələrin insanlarımızın şüurunda, ürəklərində özünə yer tapması üçün kinonu ən əlverişli vasitələrdən sayan Heydər Əliyev həmin iclasda kino xadimlərinin olmasını da nəzərə alaraq Nizami haqda film məsələsinə də toxunur. O, yaxşı agahdır ki, film bir dəfə yaranır, bütün yaxşısı və yamanı ilə qalır tarixdə. Filmin gözəl alınmasından ötrü nə edə bilərsənsə irəlicədən etməlisən ki, sonrakı faydaverməz peşmanlığın ümidinə qalmayasan.

"Biz Nizami haqda yaxşı filmi çox gözləyirik. Burada müddət 1983-cü ilə qoyulub. Bütün ssenarilər, filmdəki tarixi şəxsiyyət obrazları Mərkəzi Komitə ilə razılaşdırılmalıdır. Həm də instruktor yox, Büro səviyyəsində".

Bu sözləri ilə Heydər Əliyev filmə nə qədər yüksək əhəmiyyət verdiyini bir daha qabardır, filmin ali dövlət marağında dayanan iş olmasını bu qoyduğu şərtlə bir daha təsdiqləyir, hər detalın respublikanın ali məşvərət orqanında müzakirəsindən sonra təsdiqlənməsini umur. Bu, partiya nəzarəti, senzura məsələsi deyil. Bu, millətin sərvəti kimi yaranması istənilən bir əsər üçün əzəl başdan edilən canıyananlıqdır. Heydər Əliyev ayrıca Mərkəzi Komitə katibi Kamran Bağırovdan həmin məsələni xüsusi nəzarətdə saxlamağı rica edir.

"Niyyət var ki, "Babək" haqqında film çəkilsin. Şöbədən bizim yoldaşlar deyirlər ki, oxuyublar, yaxşı ssenaridir. Ancaq bu yaxınlarda yoldaş Xəlilov mənə həmin ssenari ilə bağlı çox ciddi narazılığını söylədi. O belə sayır ki, ssenari çox uğursuzdur. Filmləri çəkin, ancaq mən təvəqqe edirəm, bu filmləri elə yaratmalıyıq ki, onlar tarixə düşsünlər və tarixi dəlillərin heç bir təhrifinə yol verilməsin. Nizami haqqında da məhz belə film yaradılmalıdır".

Və kinomuza sifarişini də verir, həm də elə vaxtda ki, bu işləri görməkçün maraqlı ssenarilər yaza biləcək görkəmli yazıçılarla yanaşı həmin filmləri məhz tarixdə qala biləcək qəşənglikdə çəkə biləcək rejissorlar, operatorlarımız da həyatdaydı, hələ hamısının canı sulu idi, hərəsi bir ulduz olan aktyorlarımız da bolluca idi. Heyiflər, qismət deyilmiş, vaxt o işləri üzağardan səyiyyədə görə biləcəkləri aldı apardı...

"Biz sizdən Vaqif, Mirzə Fətəli haqqında filmlər gözləyirik. Mərkəzi Komitədəki yoldaşlarımız da nəzarət etsinlər".

...1941-ci ildə keçirilməsi nəzərdə tutulan Nizami yubileyi ərəfəsində Üzeyir bəy meydanda idi. O özü ilk nümunəni göstərdi, Nizami sözlərinə romanslar bəstələdi. Konservatoriyadakı yetirmələrini də bu işə sövq etdi və yubileyin o vaxt keçirilməsi baş tutmasa da, üstündən bu qədər iri zaman parçası sovuşandan sonra da həmin çağlarda bəstələnmiş Nizami sözlü əsərlər köhnəlmədən bu gün də ruh oxşamaqdadır. 1978-ci ildə də və ümumən həmin illərdə bu şərəfli vəzifənin öhdəsindən canayatan bir biçimdə gələcək güclü bəstəkarlarımız az deyildi.

"Vaxtında "Nizami" operası yaradılmışdı. İndi artıq ifa edilmir. Yaratmaqdırsa, gərək Səməd Vurğunun "Vaqif" pyesi kimi əsər ola. Yoxsa ki, "Nizami" operası var, "Vaqif" operası var, amma bunlar ifa edilmir. Belə məsələlərə məxsusi yanaşmaq lazımdır. Belə işi görmək qüdrətində olmayanlara belə mövzulardan yapışmaq rəva görülməməlidir".

Heydər Əliyevin bu sözlərində də kiminsə qarşısına çəpər çəkmək deyil, dahimizi hifz etmək cəhdi var. Çünki Nizami onun nəzərində (və həqiqətdə də) elə müqəddəslikdir ki, onu daim yalnız təhriflərdən yox, lap ən xeyirxah niyyətlərlə üzə çıxarılırsa da, şairin ülviliyinə yaraşmayan əsərlərdən, möhtəşəm Nizami tablosuna cüzi də olsa xələl gətirə biləcək sapıntılardan qorumaq gərəkdir.

...Heydər Əliyev, söz yox, parlaq istedad sahibi, zəkasının və şəxsiyyətinin təlqinedici gücü ilə heyrətləndirməyi bacaran idi. Ancaq o, özünün də etiraf etdiyi kimi, Nizami dühasının qarşısında heyrətdə qalmışdı. Bu həm Nizami düşüncəsinin ənginliyinə heyranlıq idi, həm dünya vətəndaşına çevrilmiş bir soydaşla ixtixar, həm də milləti və yurdu üçün bu qədər yaxşılıqlar etmiş və etməkdə olan həmişəcavan ulu baba qarşısında borcluluq duyğusu. Əslində elə Nizami özü də belə olmuşdu. Özündən öncəki böyüklərə minnətdar, özündən sonra gələnlərçün yolaçan. Tarixin qoynunda yeri uca olanların hamısının bir-birinə qohumluğu çatır!..

26 iyul 2023

Rafael HÜSEYNOV, akademik

"525-ci qəzet"