O, həyatının ilk uzaq səfərinə çörək ardınca yola çıxmışdı. Əslində heç çörək yeyəcək halı da yox idi, altı aylıq südəmər körpə idi, anasının qucağındaydı. Valideynləri Təbrizdən Aşqabada üz tutmuşdular. Ora gedirdilər ki, güzəran qursunlar, dolanışıqlarını təmin eləsinlər. Və bu uşağın adını Qulam qoymuşdular.

"Qulam" qul deməkdir, nökər deməkdir, kölə deməkdir. 1897-ci ildə o uşaq dünyaya gələndə quldarlıq tarixin dərin qatlarına çökmüşdü. Amma indi XXI əsrdir, hətta bu təzə minilliyin özündə də dünyada 45 milyondan artıq qul var. Fəqət o körpəyə Qulam adını verəndə valideynləri başqa şey düşünürdülər. Onlar körpəni Allahın qulu, Tanrının nökəri, Pərvərdigarın köləsi kimi düşünərək bu adı seçmişdilər. Di gəl, hansı tərəfə çevirirsən çevir, ha quruca söz kimi baxırsan bax, adlar insanların taleyinə mütləq təsir edir.

O uşaq yaşa doldu, ədəbiyyatı sevdi, şeirin heyranı oldu. Və ən çox məhəbbət bəslədiyi şairlərdən biri dahi Hüseyn Cavid idi. Hüseyn Cavidin "Azər dastanı"nda belə misralar var:

Hər qulun cahanda bir pənahı var,

Hər əhl-i halın bir qibləgahı var,

Hər kəsin bir eşqi, bir ilahı var,

Mənim tanrım gözəllikdir, sevgidir.

Onun da tanrısı gözəllik və sevgi oldu. Uzun ömrü boyu xalqının yaratdığı gözəlliklərin, dəyərlərin keşiyində durdu. Onları göz bəbəyi kimi qorudu. Bu gözəlliklərin, bu dəyərlərin gələcək içərisində yaşaması üçün də təməllər yaratdı. Bir əsr ömür yaşadı, amma sonrakı bütün əsrlər içərisində yaşamaq haqqı da qazandı. Bu qiymətli azərbaycanlı düşüncə və mədəniyyət həyatımızda həmişə yaşayacaq, həmişə ucalacaq Qulam Məmmədlidir.

...Qulam Məmmədli lap uşaqlıq çağlarında, Aşqabadda yaşadığı vaxtlarda mollaxanaya gedərək dörd il təhsili almışdı. Həmin dörd illik mollaxana təhsili ilə bu insan bir akademiyanın işini gördü. Həm də elə sanballı akademiyanın ki, ora işləyənlərin hər biri gərək Qulam Məmmədli qədər çalışqan, səriştəli, istedadlı olaydı.

Azərbaycan mədəniyyətində Qulam Məmmədli tamam yeni istiqamət, büsbütün yeni janr yaratdı. "Salnamə" anlayışı bizə keçmişlərdən tanış idi. Bolluca tarixi salnamələr vardı. Amma Qulam Məmmədlinin yaratdığı salnamələr onlardan fərqlənirdi. O, insanların ömür salnamələrini yaratmağa başladı. Hansı insanların? O insanların ki, hər biri millətin, yurdun, içərisindən keçdikləri dövrün rəmzidirlər. Cəlil Məmmədquluzadənin və onun ömrünü həsr etdiyi "Molla Nəsrəddin"in salnaməsini yaratdı, Abbas Mirzə Şərifzadənin, Hüseyn Ərəblinskinin, Cahangir Zeynalovun ömürnamələrini ortaya qoydu. Nəriman Nərimanovun, Hüseyn Cavidin ömür kitablarını bağışladı bu millətə. Lakin Qulam Məmmədlinin faydalı işləri, yadigar qoyduğu kitablar bunlarla bitirmi ki?! 1940-cı illərdə qısa bir müddətdə İranda - Cənubi Azərbaycanda qalmışdı. İki daşın arasında, dar macalda dövlət və millət üçün son dərəcə vacib olan digər işlərini görə-görə, əslində ona tapşırılan başlıca vəzifəni yerinə yetirə-yetirə axtarıcılığını da davam etdirmişdi. Bu xalqın neçə böyük övladını təzədən bizlərə qaytarmışdı. "İkinci Sabir" deyilən Mirzə Əli Möcüzü bu gün yaxşı tanıyırıqsa, əsərləri qarşımızdadırsa, oxuyuruqsa, feyziyab oluruqsa, bunun səbəbkarı Qulam Məmmədlidir. Heyran xanımı bu gün Azərbaycan tanıyırsa, oxuyursa, sevirsə, bunun da səbəbkarı yenə həmin Qulam Məmmədlidir. XIII əsrdə farsca yazılmış "Bəxtiyarnamə" adlı bir əsər olmuşdu. XIV-XV əsrlərdə həmin "Bəxtiyarnamə"yə cavab olaraq azərbaycanca "Bəxtiyarnamə"lər də yarandı. Fədai adlı bir şairimiz varmış. Qulam Məmmədli olmasaydı, Fədaini də tanımayacaqdıq, onun "Bəxtiyarnamə"sindən də xəbərsiz olacaqdıq. XVI-XVII yüzillərdə yaşamış və ana dilində "Bəxtiyarnamə" doğurmuş Fədaini də, onun əsərini də bu xalqa qaytaran yenə həmin Qulam Məmmədlidir.

Qulam müəllim öz əsli-kökü haqda belə danışırdı: "Mən elə bir ailədə böyümüşəm ki, o ailədə kitab adına, kağız adına, qələm adına bir şey yox idi. Kasıb kişi idi atam, anam da azərbaycanlı qadınlardan idi. Onların işi namaz qılmaq, oruc tutmaq. Oxumuşam mollaxanada. Bir gün atam dedi ki, bəsdir, bala, səndən molla olmayacaq, mirzə olmayacaq. Gəl səni aparım bir işə, sənətin olsun, beş qəpik qazanıb dolanasan. Beləliklə, məni mollaxanadan çıxartdılar, apardılar qoydular dəmirçi yanına".

Tale onu dəmirçi körüyünün yanında çox saxlamadısa da, söz körüyü ürəyində həmişə şölələndi.

Onun uzun ömründən çox insanlar keçmişdi. O insanların neçəsinin Qulam Məmmədlinin yaddaşında və ürəyində yaşayan məhrəm xatirələri vardı. Amma bir şəxsiyyət vardı ki, Qulam müəllim ona həmişə ən dərin məhəbbətlər və sayğılar bəsləyirdi. O adı həmişə qəlbinin bütün məhəbbəti ilə dilə gətirirdi: Mirzə Cəlilin adını. Qulam Məmmədlinin həyatına və yaddaşına Cəlil Məmmədquluzadənin və onun "Molla Nəsrəddin"inin adı hələ kiçik yaşlarından daxil olmuşdu - 1906-cı ildən. O vaxt Qulam mollaxanada oxuyurmuş. Günlərin birində atası gəlir ki, Qulamın mollasını jurnala vurublar və göstərir "Molla Nəsrəddin"i.

Və illər sonra özü də "Molla Nəsrəddin"çilərdən birinə çevrilən Qulam Məmmədli dərginin 1906-cı il avqustun 11-də çıxmış həmin sayındakı məqaləni tapmışdı. "Aşqabaddan məktub" - məqalə belə adlanırmış və altında da karikatura: ortada molla əyləşib, ətrafında bir neçə şagird. Onlardan biri də mollanın kürəyini ovxalayır. Altında da yazıblar: "Aşqabadda bitli mollanın məktəbi".

İlk dəfə 1906-cı ilin yayında 9 yaşlı balaca Qulam "Molla Nəsrəddin"lə bu cür tanış olmuşdu. Amma 1916-cı ildə "Molla Nəsrəddin"i yaradan Mirzə Cəlillə də ilk dəfə görüşüb tanış olur. 1916-cı ilin əvvəllərində qəzetlərdə xəbərlər dərc edilir ki, Mirzə Cəlil Bakıya gələcək və "Ölülər"i tamaşaya qoyacaqlar. 1916-cı ilin mayında isə Mirzə Cəlil Aşqabada səfər edir və istəyir ki, orada da "Ölülər"i göstərsinlər və həvəskarları toplamağa başlayırlar. Həmin həvəskarlardan biri də Qulam Məmmədli idi ki, 1916-cı ilin mayında Aşqabadda tamaşaya qoyulan "Ölülər"də xırda bir rol almışdı.

Aşqabada bu gəlişində Mirzə Cəlili qarşılayan biri yerli ziyalılar arasında xüsusi hörməti olan Salman Mümtaz idi.

Qulam Məmmədlinin bəxtindən idi ki, yolunun başlanğıcında işıqla dolu Salman Mümtazla təmasda olmuşdu. Qulam ustad xatırlayırdı ki, mətbəədə mürəttib işləyirmiş və həmin mətbəənin yaxınlığında da Salman Mümtaz yaşayırmış. Mümtaz ara-sıra mətbəəyə gələr, müəyyən blanklar çap etdirərmiş. Hər dəfə də gələndə ədəbiyyatdan söhbət salardı. "Hərdən mənə də deyirdi ki, sənin atan çox şey bilir, onu danışdır, söylədiyi el əhvalatlarını, ata sözlərini, şeirləri yaz gətir mənə. Hərdən mənə deyirdi ki, filan mövzuda şeir yaz və şeirlərimi oxuyub məni çox tərifləyərdi".

Qulam Məmmədlidəki işığı görərək Salman Mümtaz onu ədəbiyyata, elmə, təhsilə doğru səmtləndirirmiş.

Və 1916-cı ildə Aşqabadda "Ölülər" tamaşaya qoyulanda Qulam Məmmədlini də həmin dəstəyə cəlb edənlərdən ilki Salman Mümtaz olmuşdu. Mümtaz haqqında danışarkən Qulam Məmmədli həmişə deyirdi ki, onun son dərəcə güclü hafizəsi vardı. Bir şeiri bircə dəfə eşitdimi, yaddaşına həkk olunurdu. Üstündən zaman keçəndən sonra da elə şövqlə, elə rəvan söyləyirdi ki, sanki dünən əzbərləyib.

Təsəvvür edin ki, özünün də sadəcə güclü yox, həddindən ziyadə qüvvətli hafizəsi olan Qulam Məmmədli Salman Mümtazın yaddaşına həsəd aparırmış. Görün, özünkü bu cürdüsə, qibtə etdiyi Salman Mümtaz hafizəsi hansı qüvvətdəymiş!

1923-cü ildə Qulam Məmmədli ilk növbədə Salman Mümtazın və oçağkı Aşqabad ziyalılarının tövsiyəsi ilə gəlir Bakıya. Ətrafındakı canıyananlar görürlərmiş ki, bu insanda oxumağa, yazmağa, cəmiyyət içərisində parlamağa meyl də, imkan da var. Ona görə istəyirlər qabağa çıxsın. İrəli getməyin, parlamağın, ziyalı mühitində tanınmağın yolu isə o zaman Bakıdan keçirdi.

Qulam gəlir Bakıya və söyləyirdi ki, tanışlarımdan biri ilə getdik "Yeni yol" qəzetinə. Mirzə Cəlil o vaxt həmin qəzetə rəhbərlik edirdi. Dostum məni təqdim elədi, mən də yada saldım ki, 1916-cı ildə Mirzə Cəlilin "Ölülər"ində Aşqabadda oynamışam.

Mirzə Cəlil elə sözarası Qulam Məmmədlinin Aşqabadda mürəttib işlədiyindən xəbər tutunca qayıdır ki, sənin iş tapmağın çətin olmayacaq. İndi belə peşə sahiblərini əldə çıraqla gəzirlər, mürəttibə ehtiyac lap çoxdur. Amma gəl biz ən sərfəlisini seçək, səni göndərim "Kommunist" qəzetinə.

Dəstəyi götürür, zəng edir, deyir, Mirzə Qədir, indi sənin yanına cavan bir oğlan gələcək, Qulam Məmmədli adında. Yaxşı mürəttibdir, sən ona iş ver.

Bu əhvalatı Qulam müəllim mənə müxtəlif illərdə bir neçə dəfə danışmışdı və hər dəfə də Mirzə Cəlilə rəhmət oxumuşdu, minnətdarlığını dilə gətirmişdi ki, o zaman başqa qəzetdə, başqa jurnalda da işləyə bilərdim. Amma məni göndərdi "Kommunist"ə. O zaman "Kommunist" Azərbaycan ziyalılığının toplaşdığı bir mərkəz idi. Azərbaycanın ən üstün ziyalıları ilə, ən böyük şairləri, qələm adamları, elm adamları ilə orada tanış oldum və o tanışlıqlar məni Qulam elədi, məni zənginləşdirdi, içəridən böyütdü.

Qulam Məmmədli ömrünün axırına qədər özünü Mirzə Cəlilə borclu saydı və o böyük ədibin naminə nə qədər çox iş görsə də, ürəyi soyumadı, "Mirzə bunlardan qat-qat artığına layiqdir" dedi.

XX yüzil ədəbi-mədəni həyatımızın qənirsiz hadisəsi olan Qulam Məmmədlinin qismətinə tariximizdə həmişəlik qalacaq bir çox ilklərə imza atmaq şərəfi də yazılıbmış. Azərbaycanın bütün musiqi tarixinin həmişə yaşayacaq ən uca zirvələrindən biri Əbülhəsən xan Azər İqbal Soltandır. Bir əsri aşan ömrünün sonuna qədər məlahətli avazı onu tərk etmədi. Əbülhəsən xan Azər İqbal Soltanın 98 yaşında oxuduğu "Bayatı-İsfahan" qalır. Dinləyirsən, heyrətə düşürsən. 98 yaşlı insanın oxusunda bir gənclik şövqü, cavanlıq təpəri yenə qalmaqdadır. Əbülhəsən xan İranda yaşayırdı. Bu ölkənin son bir neçə əsr ərzində çoxlu böyük xanəndələri yaşayıb-yaradıb. Elə XX əsrdə də İranda məşhur xanəndələr az deyildi. Əbülhəsən xan bütün ömrünü İranda sürdü və İranın ən böyük xanəndəsi kimi etiraf edildi. Ən böyük xanəndələrindən biri kimi yox, məhz ən böyük xanəndəsi kimi!

Məhəmməd Hüseyn Şəhriyar ömrünün sonuna doğru ana dilinə məhəbbətini, sədaqətini ifadə edərək "Heydərbabaya salam" yazdısa, Əbülhəsən xan Azər İqbal Soltan da ana dilində sıra-sıra nəğmələr oxudu. O nəğmələr də gələcək içərisində həmişə yaşayacaq və Əbülhəsən xana bu xalqın qəlbindəki məhəbbəti soyumağa qoymayacaq. Əbülhəsən xana "İqbal Azər" təxəllüsünü gəncliyində Səttarxan vermişdi. 1905-1911-ci illər İran inqilabında Səttarxanın çağırışına qoşulanların ilklərindən biri elə Əbülhəsən xan olmuşdu.

Və Əbülhəsən xan Azər İqbal Soltan haqqında mətbuatda ilk məqaləni yazan Qulam Məmmədli oldu. Bu baş vermişdi 1944-cü ildə - İkinci Dünya müharibəsi zamanı. O vaxt Sovet İttifaqından - Azərbaycandan böyük bir hərbçi dəstəsi Cənubi Azərbaycana getmişdi. Onların əksəriyyəti zabit poqonu daşısa da, ziyalılar idi. Həmin ziyalılardan biri də kapitan rütbəli Qulam Məmmədli.

Qulam Məmmədli o zaman Təbrizdə çıxan "Vətən uğrunda" qəzetində çalışırdı. Həmin qəzet fasilələrlə - 1941-42, bir də 1944-46-cı illərdə nəşr edilib. İndi illər ayrılığından sonra o saralmış qəzetləri qaldırarkən, ay-ay vərəqləyərkən istər-istəməz o qaynar dövrün hadisələri axarına düşürsən. Amma eyni zamanda bu qəzetləri oxuduqca mədəniyyət tariximizin bir çox naməlum hadisələri haqqında da elə yolüstü xeyli faydalı bilgilər əldə edirsən.

1944-cü ildə Təbrizdə Qulam Məmmədli o cağacan haqqında çox eşitdiyi Əbülhəsən xanı birinci dəfə görür, onun füsunkar avazını ilk dəfə eşidir. Tanış olurlar, sənətkara xeyli suallar verir, məlumatlar toplayır və bir neçə gün sonra "Vətən uğrunda" qəzetində Qulam Məmmədlinin məqaləsi çıxır.

Küçədə rastlaşırlar, Əbülhəsən xan məqaləyə görə Qulam Məmmədliyə təşəkkür edir, amma təəccüb içərisində soruşur ki, yazını sən yazmısan, bəs niyə altında başqa imzadır? Orada imza qoyulub ki, guya yazının müəllifi "Şeşgilani"dir. Qulam Məmmədli gülümsəyib deyir ki, elə Şeşgilani mənəm. Bu sözü Əbülhəsən xanı daha da təəccübləndirir. Qayıdır ki, cənab kapitan, olmaya siz təbrizlisiniz? Deyir, əlbəttə təbrizliyəm, özü də Şeşgilan məhəlləsində doğulmuşam.

Həmin andan dostluqları, ülfətləri bir az da dərinləşir. Əbülhəsən xan söyləyir ki, birinci dəfədir İran mətbuatında mənim şəklim dərc edilir. Onu da əlavə edir ki, siz mənim oxumağımı indi eşitdiniz, amma 30 il əvvəl eşitməli idiniz mənim oxumağımı.

30 il əvvəl - 1914-cü ildə Əbülhəsən xan Azər İqbal Soltan gəlibmiş Tiflisə. Orada səsini vala yazacaqlarmış. Təbrizdə Azərbaycanın gənc, amma parlayan ulduzu böyük xanəndə Seyid Şuşinski ilə tanış olur. Hətta vallarından birini Seyid Şuşinskiyə həsr edir. Qulam Məmmədli həmişə bunu da xatırlayırdı ki, Azərbaycandan gələn nümayəndələri görən kimi Əbülhəsən xanın birinci soruşduğu Seyid Şuşinski olmuşdu.

Həmin 1940-cı illərdə Qulam Məmmədlinin də İranda - Cənubi Azərbaycanda olduğu vaxtlarda Təbrizdə yetərincə zəngin, həm də atəşin kitab maraqlısı olan söz xiridarı bir insan yaşayırmış.

Hacı Məhəmmədəli Naxçıvaninin zənginliyi ilə heyrət doğuran böyük kitabxanası varmış. Qulam müəllim xatırlayırdı ki, birinci dəfə o kitabxanaya daxil olanda, oradakı əlyazmaları görəndə mat qaldım - bir insan balaca ömür içərisində bu qədər qiymətli xəzinəni necə toplaya bilərmiş?

Hacı Məhəmmədəli Naxçıvani yalnız yaxşı kitabtanıyan deyilmiş, həm də insan sərrafı imiş. Qulam Məmmədlini birinci dəfə görəndə anlayır ki, elə onun axtardığı adamlardandır. O, bu sərvəti toplamışdı ki, təzədən xalqa qaytarsın, toplamışdı ki, bu sərvətlər itib-batmasın.

Və Qulam Məmmədli Hacı Məhəmmədəli Naxçıvani ilə tanışlıq əsnasında onun xəzinəsinə bilavasitə sirayət edəndən sonra Heyran xanımı da, Fədaini də, el ədəbiyyatımızın bir sıra unudulmuş nümayəndələrini də köçürərək nəşr etdirdi. Həm ərəb əlifbası ilə orada, İranda buraxdı, ardınca da burada - Azərbaycan Respublikasında işıq üzünə çıxartdı.

Və indi o adlara ədəbiyyat, mədəniyyət, düşüncə tariximizdə elə adət etmişik ki, sanki daim bizimləymişlər. Amma adət elədiyimiz, hər dəfə misralarını mütaliə edərkən valeh olduğumuz həmin şəxsiyyətləri düşünərkən bunu da yada salın ki, onları bizə qaytaran Qulam Məmmədlidir.

Şeyx Məhəmməd Xiyabani haqqında ilk və bu günə qədər yazılanların arasında ən qiymətli kitabı da elə 40-cı illərin ortalarında Qulam Məmmədli doğurdu.

Qulam Məmmədli harada olubsa, harada çalışıbsa, bu millətin yalnız indisi, içərisində yaşadığı günləri üçün yox, uzaq gələcəklərindən ötrü lazım olan işləri görməyi bacarıb.

...Qulam müəllimlə mən ilk dəfə tanış olanda hələ 1975-ci il idi, tələbə idim, radioda ilk verilişlərimi hazırlayırdım. Həmin il Üzeyir Hacıbəyli və Müslüm Maqomayevin yuvarlaq ildönümləri - 90 yaşları qeyd ediləcəkdi. Ona görə həm radioda, həm də televiziyada verilişlər hazırlanırdı, mətbuatda yazılar dərc edilirdi. Mən Üzeyir bəy haqqında onu görmüş ayrı-ayrı insanlardan aldığım müsahibələr əsasında veriliş hazırlamışdım. Növbəti veriliş də Müslüm Maqomayev haqqında olacaqdı. Ancaq müşkülə düşmüşdüm. Üzeyir bəylə müqayisədə Müslüm Maqomayev haqqında danışa biləcək adamlar az idi. Ancaq hər halda bir neçə nəfəri tapdım. Müslüm bəy haqdakı verilişdə Maestro Niyazi, diktor Soltan Nəcəfov, tarzən Bəhram Mansurov xatirələrini söylədilər və bir də Qulam müəllim. Hamısı bilgin, qiymətli insanlar idilər. Amma Qulam müəllimin çıxışı o çıxışların hamısından fərqlənirdi və daha cəlbedici idi. Şəxsi xatirələri öz yerində, amma 1920-1930-cu illərin mətbuatından elə qaranlıq səhifələri açırdı, o illərin qəzet-jurnallarından elə dəlilləri ortaya çıxarırdı ki, müasir insan Müslüm Maqomayevin parlaq surətini bir az da aydın, bir az da yaxından görürdü.

Beləcə, 1975-ci ildə Qulam Məmmədli ilə ilk dəfə görüşdüm, elə ilk görüşdəncə onun bənzərsizliyini anladım və o vaxtdan ta ömrünün sonunacan daha bu əziz insandan ayrılmadım.

Tale elə gətirdi ki, 1992-ci ildə, ölümündən iki il qabaq onunla görüntülü son müsahibəni də mən yazası oldum. Əslində bu, onunla son söhbət deyildi. Axır günlərinəcən ona, ailəsinə baş çəkirdim. Hər dəfə gedəndə də dərhal səsyazarın düyməsini basırdım. Nə qədər orada olurdum, maqnitofon işləyirdi. Ömrünün lap son parçasında yazdığım o söhbətləri efir üçün deyildi. Səsyazarı açıq saxlayırdım ki, birdən yadına hansısa maraqlı epizod düşər, kağıza köçürməyə macal tapmaram. Həmin 1992-ci ildəki "son müsahibə" dediyim söhbətsə o vaxt Hüseyn Cavid haqqında "Telefilm"də çəkdiyimiz "Qayıdış" filmi üçün lentə alınmışdı. Nasaz olduğunu bilirdimsə də, çox istədim ki, əsl kinolentdə çəkilən və həmişəlik qalacaq o filmdən Turan Cavid, Mehdi Məmmədov, Tağı Tağıyev, Cəfər Rəmzi, Həbibə Məmmədxanlı, Sevda Pepinova və digər canlı klassiklərlə yanaşı, Qulam müəllimin də səsi gəlsin. Orası da vardı ki, elə Qulam müəllimin özü də Caviddən son müsahibəni alan müxbir olmuşdu. 1937-ci ildə Üzeyir Hacıbəylinin "Koroğlu"su səhnəyə gəlmişdi və o zaman Qulam Məmmədlinin də çalışdığı qəzet səyyar redaksiya düzəldərək gəliblərmiş Opera Teatrına. Müxtəlif tamaşaçılardan, insanlardan ilk təəssüratları öyrənərək yazıya alırlarmış ki, gecə ilə mətbəəyə göndərsinlər, səhər qəzetlərdə dərc edilsin. Hüseyn Cavidin də son müsahibəsi, Üzeyir Hacıbəylinin "Koroğlu"sunun premyerası ilə bağlı düşüncələrini Qulam müəllim qələmə almışdı, şairin həmin rəyi ertəsi gün qəzetdə dərc edilmişdi. Qulam müəllim Cavid haqqındakı həmin filmdə elə bu əhvalatı söylədi: "37-ci ildə "Koroğlu" oynanıldığı zaman teatrda təşkil elədiyimiz səyyar redaksiya tərəfindən "Koroğlu"ya verilmiş qiymətlər adlı xüsusi buraxılış hazırlayırdıq. Mən Cavidə müraciət edib ondan əsər haqqında fikirlərini yazmasını xahiş elədim. Bu materialı biz gətirib "Yeni yol" qəzetində bütöv səhifə verdik, başda Cavidin sözləri. Bu, Cavidin həyatında sonuncu yazısı oldu. Ondan sonra Cavidin əsərləri, yazısı mətbuatda görünmədi".

Hüseyn Cavid və onun məsləkdaşlarının burulğanlarını adladığı təlatümlü vaxt. Film boyu da biz həmin vaxtı bir obraz olaraq göstərirdik. Qulam müəllimin vəfatından bir neçə gün sonra onun vəfalı ömür-gün yoldaşı Lida Andreyevna məni evlərinə dəvət etdi. Görüşdük, ötən illəri andıq, Qulam müəllimli günləri xatırladıq. Lida Andreyevna dedi ki, o film çəkiləndə gördüm ki, bu saatdan çox xoşun gəlib. İstəyirəm ki, Qulam müəllimdən xatirə olaraq bu saatı sənə hədiyyə edim.

Saatı verdi mənə. Əlbəttə ki, Qulam müəllimin yadigarı olan həmin saat mənim üçün çox qiymətli idi. Amma həmin dövrdə biz Hüseyn Cavidin ev-muzeyini qururduq. Hüseyn Cavidi isə 1937-ci ilin məşum 4 iyun gecəsində həbs edərkən evindəki ələ gələn bütün əmlakı müsadirə etmiş, yalnız ən zəruri ehtiyac duyulan tək-tük əşyaya dəyməmişdilər. Bu saat mənimçün lap göydəndüşmə oldu. Aparıb ekspozisiyasını qurmaqda olduğum Cavid muzeyində divardan asdım. Fikirləşdim ki, Cavidə məndən də artıq bağlı olan Qulam Məmmədlinin yadigarı gərək elə Cavid muzeyində ola və bu gün də həmin saat oradadır. O otaqda ki, 1920-30-cu illərdə Cavid orada oturarmış, işləyərmiş və yaşayacaq, əbədi qalacaq əsərlərini yaradarmış: "Cavidlə tanışlığımız - əgər bu, tanışlıqsa - 1913-cü ildə olub. "Ana" əsəri ilk dəfə çapdan çıxanda, bu kitabı alıb oxuduğum zaman. Ondan sonra "Şeyda" gəldi, "Maral" gəldi, "Bahar şəbnəmləri", "Keçmiş günlər" və başqaları. Beləliklə, yavaş-yavaş, oxuduqca Cavidlə daha yaxından tanış olduq. Onun əsərlərindən birinci dəfə "İblis"i biz Aşqabadda oynadıq. Mən də orada Elxanı oynamışam. Sonra "Maral"ı oynadıq. Bunlar birinci dəfə Aşqabadda oynanılıb, sonra Daşkənddə, 20-ci illərin axırında isə Bakıda "İblis" oynanılıb, sonra "Şeyx Sənan". Beləliklə, mən 1923-cü ildə Bakıya gələndən sonra Cavidi artıq mətbuat səhifələrindən yox, şəxsən özünü görməklə tanış oldum. Çox alicənab, çox gözəl bir insan, sakit. Baxırsan, nur yağırdı. Biz onu küçədə görəndə həmişə salam verərdik hörmətlə, qabağa keçməzdik dünyasında. Gənclik sevirdi Cavidi, ürəkdən sevirdi".

Qulam Məmmədlidən Azərbaycan insanına qalan ən dəyərli əsərlərdən biri onun hazırladığı "Cavid ömrü boyu" salnaməsidir. Bircə kitabdır. Amma Caviddən bugünəcən yazanlar, bundan sonra da yazacaqlar heç vaxt Qulam Məmmədlinin o kitabından yan keçə bilməyəcək. Bu əsərdən indiyədək çoxları çox bəhrələniblər. Bundan sonra da yeni-yeni nəsillər dəfə-dəfə fayda götürəcək. Bu bircə kitab Cavid haqqında yazılacaq hələ neçə-neçə yeni kitab üçün təkan nöqtəsinə dönəcək.

1987-ci ildə mənim Hüseyn Cavidin həyatına, yaradıcılığına həsr edilmiş "Vaxtdan uca" kitabım nəşr edildi. Və həmin kitabda cəmiyyətimizin oçağacan eşitmədiyi çox mətləblərdən ilk dəfə bəhs edilirdi.

Xeyli naməlum sənəd birinci dəfə geniş kütlələrçün aşkarlanırdı. Qulam müəllimə də kitabın ilk nüsxələrindən birini bağışlamışdım. Bir neçə gündən sonra zəng etdi ki, gərək Cavid salnaməsini bir də nəşr etdirim. Çünki özümdə də xeyli materiallar var, amma sənin kitabından da çoxlu təzə məlumatlar əldə elədim. Bunların hamısını əlavə edərək Cavid salnaməsini təzədən buraxmaq lazımdır.

1987-ci ilin payızında Azərbaycan Televiziyası "Vaxtdan uca" kitabına həsr edilmiş ayrıca veriliş hazırlayırdı. Verilişdə danışmaq, kitab haqqında təəssüratlarını bölüşmək üçün bir-birindən dəyərli şəxsiyyətlər dəvət edilmişdi: böyük alimimiz Xudu Məmmədov, unudulmaz ədəbiyyatşünas-dilçi Aydın Məmmədov və Qulam Məmmədli. Hər biri özlərinə yaraşan səviyyədə gözəl danışdı, amma Qulam müəllimin söylədikləri riqqət oyadırdı. Dedi ki, Hüseyn Cavid ailəsinin dörd üzvü olub, dörd Cavid: Hüseyn Cavid, həyat yoldaşı, vəfalı ömür-gün dostu Mişkinaz Cavid, istedadlı oğlu Ərtoğrol Cavid və son yadigarı, Cavid ocağını sönməyə qoymayan Turan Cavid. Əlavə etdi ki, indi mən bu kitabı oxuyandan sonra tam cəsarətlə deyə bilərəm ki, beşinci Cavid var. Rafael Cavidlər ailəsinin beşinci üzvüdür".

O kitab vaxtında əl-əl gəzirdi. Haqqında çoxlu məqalələr də yazılıb, tərifli sözlər də söylənilib. Amma Qulam müəllimin, Cavidi bütün çalarları ilə duyan, görən o misilsiz xiridarın qiyməti mənə bütün yazılmış məqalələrdən, bütün söylənmiş təriflərdən daha üstün idi. Dediklərini sözbəsöz verirəm: "Rafael Hüseynov yoldaşın yeni nəşrdən çıxmış kitabını mən dönə-dönə oxumuşam. Onun haqqında deyilənləri, yazılanları dinləmişəm, oxumuşam. Və demək istəyirəm ki, bu yazılarla, bu sözlərlə, bu fikirlərlə kitabın məziyyəti haqqında tamamilə şərikəm. Bu yazıların altında mən də imza ataram. Mən Cavidə çox yaxın olmuşam, çox. Ona görə də bu kitabı oxuyan zaman burada yazılanların tamamilə doğru olduğunu görmüşəm, inanmışam. Ancaq bunlardan ziyadə belə qənaətə gəlmişəm ki, kitabın müəllifi (mənim ərkim çatar ki, ona ancaq Rafael deyəm) Rafael Cavid ailəsinə yaxın adam olub. Cavidin indiyə kimi ailəsində Hüseyn Cavid, Mişkinaz xanım, Ərtoğrol, Turan xanım - dörd ailə üzvü var idisə, bunların ailəsinin beşinci üzvü Rafaeldir".

...Son min ildən artıq zaman içərisində ədəbiyyatımızın, mədəniyyətimizin, ziyalılığımızın tarixini bilməkçün üz tutacağımız ən etibarlı söykənəcəklər təzkirələrdir. Məhəmməd Oufinin yazdığı "Lübab ul-əlbab"dan tutmuş ta XX yüzilin sonlarına qədər 800-dən artıq təzkirə yaranıb. O sırada Azərbaycan müəlliflərinin yeri məxsusidir.

Və Azərbaycanın, Yaxın-Orta Şərqin təzkirələri sırasında bir təzkirə də var ki, o da bizə Qulam Məmmədlidən saxlancdır. Qulam Məmmədli özündən əvvəl yaranmış təzkirələrin əksəri ilə tanış idi. Həmin məxəzlərin bir çoxundan da yeri düşdükcə istifadə etmişdi. Ona görə də elə təzkirə yaratmalı idi ki, bunların hamısından seçilsin və ömrünün bitəcəyinədək yazısında da, nitqində də, düşüncəsinin tərzində də orijinallığı əskilməyən Qulam müəllim təzkirəsi ilə oxşarsız olmağı bacardı, seçilən təzkirə də yaratdı. Onun təzkirəsində qovuşanlar yalnız azərbaycanlılardır. Başqa təzkirələrdə ədiblər, alimlər, irfan əhli cəmlənibsə, Qulam Məmmədli Azərbaycanın NURlarının təzkirəsini yaratdı. Millətimizin işıqlı insanlarını, böyük şəxsiyyətlərini, duyğu, düşüncə adamlarını həmin kitabda görüşdürdü. Hər birinin haqqında məlumat verməkdən əlavə onlara özünün qiymətverici münasibətini də ortaya qoyub. 700-ə yaxın şəxsiyyət haqqında tutarlı məlumatları, onların əsərlərindən seçmələri əhatə edən bu təzkirəni Qulam Məmmədli 1954-cü ildə yazıb tamamlamışdı. Amma ümidsizləşibmiş ki, yəqin, bunu nəşr etdirmək çətin başa gələ. Əslində tək həmin əsər deyil, bu cür hərəsi bir abidə olan başqa əlyazmalarını da kitaba döndərmək üçün Qulam Məmmədli illər boyu o nəşriyyata, bu nəşriyyata üz tutmuş, nəticə hasil etmədən kor-peşman geri qayıtmışdı. Görünür, Allahın ona uzun ömür verməsinin bir lütfü və hikməti də bu imiş ki, yaratdığı əsərlərinin bir çoxunu (hələ hamısını demirəm) nəşr etdirməyə müvəffəq olsun. Burada da yenə xeyirxah adamlar arxa durdular. Yoxsa yenə mümkün olmayacaqdı. Qulam Məmmədlinin 1954-cü ildə tamamlayaraq və çapına da ümid bəsləməyərək "bəlkə, zaman gələr, bu əsər də işıq üzü görər" gümanı ilə. Əlyazmaları fonduna təhvil verdiyi həmin təzkirənin nəşr bəxti 2012-ci ildə açıldı, artıq Qulam müəllim həyatda yox idi. Ömür möhləti bitmişdi, ancaq işıq üzünə onsuz çıxan əsəri yenə ruhuna rəhmətlər oxutdu, yenə ona əhsənlər söylətdi.

Millətə xeyir olan hər nəcib işin nəsibi budur. Yerin təkində gizli qalmış xəzinələr kimi haçan üzə çıxsa, qiymətlidir, onu yaradanı həyata yenidən qaytarmaq iqtidarındadır.

...Qulam Məmmədli nə yazıbsa, hansı kitabı tərtib edibsə, hansı əsərləri doğurubsa, hamısı təbərrükdür. İrisi də, xırdası da. Amma onun şah əsəri sayıla biləcək kitab ikicildlik "Azərbaycan teatrının salnaməsi"dir. Azərbaycan teatrının salnaməsini bu səviyyədə yarada biləcək, tərtib edə biləcək ikinci bir insanı təsəvvür etməyin. Qulam Məmmədli teatr tarixinin içərisindən keçmiş bir insan idi - mötəbər şahid idi. Ancaq həm də dəmir yaddaş! Həm də misilsiz arxivşünaslıq qabiliyyəti! Bunların hamısı bir insanda birləşdiyindən elə bir əsər yaratmışdı ki, həmin kitab heç vaxt köhnəlməyəcək. Bu sənət və elm incisini zənginləşdirmək, əlavələrlə bir az da cazibədar etmək, dərinləşdirmək mümkündür. Amma bu cür qurmaq, bu imarəti məhz bu biçimdə tikmək Qulam Məmmədlinin müstəsna xidmətidir.

1980-ci illərin lap əvvəllərində Türkiyədən - Ərzurum Universitetindən gəlmiş qonağımız, indi türk dünyasındakı ən ünlü ədəbiyyatşünas, mənbəşünas alimlərdən olan Əli Yavuz Akpınarla getmişdik Qulam müəllimgilə. Qulam müəllimlə xeyli söhbətdən sonra ikicildliyi çıxarıb qoydu qarşımıza ki, yazın. Dedik axı nə yazaq? Burada yazılası yer yoxdur. Kitabın haşiyələrini göstərdi ki, görmürsünüz ağdır, orada bu kitab haqda ürək sözlərinizi yazın. Vərəqləyəndə gördük ki, eyni işi artıq bizdən əvvəl neçə adama gördürüb. Haşiyələr fərqli qələmlər və xətlərlə yazılmış sözlərlə dolu idi. Yavuz da ürək sözlərini yazdı, mən də. Başladım haşiyələrdəki avtoqrafları oxumağa. Baxdım ki, bu qeyri-adi adam - böyük Qulam müəllim başqa ağla gəlməsi müşkül olan bir hünərə də imza atıb. Kitabın içində öz kitabı haqda bir kitaba çevrilə biləcək qədər rəyləri toplamağa nail olub. Hamısı məşhur insanlar - görkəmli alimlər, tanınmış ədiblər, rəssamlar, aktyorlar, rejissorlar, elm xadimləri. Hamısından eyni xahişi etmişdi.

Artıq Qulam müəllimin həyatda olmadığı çağlarda o kitab da buraxıldı.

Və mən buna bir rəmz kimi baxıram. Qulam Məmmədli - o böyük araşdırıcı, o böyük alim elə kitablar yadigar qoyub, özündən sonra elə altun səhifələri miras buraxıb ki, bunların haşiyələrində gərək həmişə qeydlər edək, həmin mükəmməl əsərlərə zamanında Qulam müəllimin əlinin çatmadığı mənbələrdəki məlumatları da artıraq, sonra yeni nəsillərdən ötrü həmin kitabları təkrar-təkrar nəşr etdirək. Çünki Qulam müəllimdən bizə qalan əsərlərin hər biri "millət dərsliyi" adlanmalı kitablar silsiləsindəndir.

...Qulam müəllimin həyatının son ayları, axır həftələri idi. Artıq danışmağı da çətinləşmişdi. Bəzən bir söz, bir cümlə deyirdi, sonra xeyli susurdu. Sanki yaddaş dolanbaclarında azırdı, o sözün yanına qoyacağı sözü, o cümləni davam etdirəcək cümləni tapa bilmirdi. Amma mən hamısını lentə alırdım - o sükutu da!

Günlərin birində yenə oturmuşdum yanında, sanki yatmışdı, qəfilcə ayıldı və danışdı: "Bir yuxunu adam neçə dəfə görər? Mən indi yalnız gecələr deyil, elə gündüz də neçə dəfə yatıram. Elə ki gözümə yuxu gedir, nəzərlərimdə ucu-bucağı görünməyən bir düz canlanır. Başdan-başa şumlanmış, insansız, bomboş bir düz. Hər dəfə bu yuxunu görürəm, bəzən bir gündə beş dəfə görürəm".

Və cavabını Qulam müəllimin özünün də tapmadığı o sual, yozumunu bilmədiyi o yuxu, görən, nə imiş?

Mənə elə gəlir həmin bomboş, üfüqə qovuşan, sonsuzluğa qədər uzanan şumlanmış sahə, Qulam müəllimin təkrarlanan son yuxularının əsas surəti gələcək zaman imiş. Qulam Məmmədli XX əsri, demək olar ki, başdan-sonacan yaşadı. Qarşıdan XXI əsr gəlirdi. O vaxt hələ qarşıda olan, necəliyini heç vəchlə təsəvvür edə bilməyəcəyimiz XXI əsr Qulam Məmmədliyə o cür görünürmüş, elə əslində də o cür imiş.

Üfüqə qədər uzanan, sonsuzluğa çatan bomboş sahə - şumlanmış sahə.

Qulam Məmmədli və onun kimi millətsevər, vətənsevər insanlar yeni əsri bir əkin yeri, bir tikinti sahəsi kimi əkib-becərmək, qurub-yaratmaqdan ötrü bizimçün hazırladılar.

Təzə minilin nabələd yolları ilə büdrəmədən irəliləyə biliriksə, Qulam Məmmədlilər, o cür azərbaycanlılara borcluyuq. Onların etdikləri olmasaydı, biz bu gün XXI əsrin çətin yolları ilə belə rəvan gedə bilərdikmi? Yurdun sabahı naminə bu təmənnasız xidmətləri müqabilində Tarixin onlara mükafatı daim millətin bağrının başında yaşamaq haqqıdır!

Rafael Hüseynov, akademik

“525-ci qəzet”