“Sani” ikinci deməkdir. Bu kəlmə onun adından sonra, soyadından əvvəl işlənir - Süleyman Sani Axundov. Özü bu təxəllüsü niyə seçdiyini nə deyib, nə də yazıb. Amma ondan sonra gələnlər bu suala cavab verməyə çalışıblar və hərə səbəbi öz bildiyi kimi yozub. Bəziləri deyiblər ki, Süleyman Axundovun vaxtilə işlədiyi məktəbdə Süleyman Əbdürrəhmanov adında bir başqa müəllim də olub. Təvazö əlaməti olaraq Süleyman Axundov öz adının yanına "sani" kəlməsini artırıb, yəni "ikinci Süleyman".

Ancaq başqa cür də izah edənlər tapılıb: yazıblar ki, "sani" kəlməsi ada deyil, soyada da aid ola bilər. Yəni ikinci Axundov. Ağlabatan görünür, çünki həqiqətən də Süleyman Sani Axundov Azərbaycan gerçəkçi nəsrinin banisi Mirzə Fətəlinin davamçılarından sayıla bilər. Ancaq Süleyman Sani Axundovun yaşadığı ömür yolunu, bizə yadigar qoyub getdiyi irsi indi - vaxtın hündürlüyündən seyr edirkən gəlinən əsas qənaət ondan ibarətdir ki, Süleyman Sani Axundova yaraşmayan bircə kəlmə varsa, o da elə "sani" - "ikinci" sözüdür. Çünki o, heç vaxt ikinci olmadı. Ömrünün iri parçasını müəllimliyə həsr etdi. Bu peşəni qəlbən sevdi və ikinci yox, üçüncü yox, ən birinci müəllim oldu.

Allah ona yazıçılıq istedadı vermişdi. İlk gənclik illərindən başlayaraq ömrünün sonuna qədər yazdı. Bir-bir oxuyursan, o əsərlərin arasında ikinci dərəcəlisi gözə dəymir. Müəllim kimi də, yazıçı kimi də birincilərdəndir.

Di gəl, Süleyman Sani Axundovu fərqləndirən ümdə bir cəhət də var. O, əsas iki peşənin sahibi idi: müəllim və yazıçı. Onun varlığında və qələmində, düşüncə və duyğularında müəllimliklə yazıçılıq birləşmişdi. O, müəllim-ədib idi. Və bu mənada o, Azərbaycan ədəbiyyatı, Azərbaycan düşüncəsi tarixində yazıçı-müəllim, müəllim-yazıçı olaraq ən ucada dayananlardan biri, bəlkə də əvvəlincisidir.

Süleyman Sani Axundovun ömrü boyu qələm əlindən düşməyib. Hekayələr, povestlər, pyeslər, məqalələr yazıb. Ancaq həm məzmun, həm şəkilcə fərqli bu əsərlərin hamısını birləşdirən seçkin cəhət var. Onların hər biri əslində böyük bir dərsliyin hissələri kimidir. Süleyman Sani Axundov bütün yaradıcılığı ilə ömrü uzunu bütöv bir dərslik yaradıb.

Və bu, mərifət, sağlam mənəviyyat, yaxşı azərbaycanlı olmağın dərsliyidir. Nə qədər ki Azərbaycan insanı var, o kitaba bizim ehtiyacımız qalacaq. Nə qədər ki Azərbaycan insanı Süleyman Sani Axundovun o dərsliyini oxumaqda davam edəcək, içəridən zənginləşmək, daxilən saflaşmaqçün daha bir pəncərə onunçün açıq olacaq. Gərək biz Süleyman Sani Axundovun bütün yaradıcılığının yekunu olan həmin bütöv kitaba, o mənəviyyat, o mərifət, o azərbaycançılıq dərsliyinə dönə-dönə və fəsil-fəsil qayıdaq. Hər dəfə o böyük, o əziz kitaba qayıtdıqca Süleyman Sani Axundovun ölməz ruhu və adı da bizimlə yaşayacaq, o kitabdan saçan işıq içərimizi daha dolu, yolumuzu daha aydın edəcək.

...Süleyman Sani Axundovun qələmə aldığı sıra-sıra əsərlər arasında "Uşaqlıq illərimdən xatirələr" adlı bir yazısı da var ki, şirinliyi ilə onun digər hekayələrindən heç geri qalmaz. Süleyman Sani Axundov bu hekayətini belə başlayır ki, atam Rzaqulu söyləyirmiş, onun üç oğlu, bir qızı olacaq və onlara bu adları verəcək: Qəhrəman, Rüstəm, Süleyman, Mahtaban. Və davam edir ki, həqiqətən, atamın bu sözləri həyata keçir.

Bu, Rzaqulu bəyin bir öncəgörümü idi, ya arzunun gerçəkləşməsi? Hər halda necə söyləmişdisə, o cür alınır. Qəhrəman adı verdiyi ilk övladı dünyaya gəlir. O uşaq kiçikkən həyatdan getsə də, ardınca adları qabaqcadan hazır olan Rüstəm, Mahtaban doğulur və Süleyman dünyaya gəlir. Ancaq Süleymanın dünyaya göz açmasından ikicə ay sonra atası Rzaqulu vəfat edir.

Rzaqulu bəy olmağına bəy idi, ancaq kasıblamış bəylərdən idi və ortabab güzəran keçirirdilər. Rzaqulunun gedişi ilə ailənin digər bütün ehtiyacları və üç uşağın yükü düşür Durnisənin zərif çiyinlərinə. Yaxşı ki, qardaşı Səfərəli Vəlibəyov ona kömək əlini uzadır.

Səfərəli Vəlibəyov Qori seminariyasında müəllim idi. Yasdan xəbər tutunca Qarabağa gəlir, hüzrdən geri qayıdanda ailənin böyük uşağı - bacısı oğlu Rüstəmi özü ilə aparır ki, himayəsində saxlasın.

Aparır, Rüstəmə əvvəlcə evdə özü dərs verib hazırlayır, gimnaziyaya da qəbul elətdirir. İki uşaq - Mahtabanla Süleyman anaları Durnisə ilə Ağdamın Seyidli kəndində yaşamaqda davam edirlər. Süleyman Sani Axundovun sonralar yazdığına görə, onun uşaqlıq illəri, bütün sıxıntılarına baxmayaraq, bir nağıl kimi keçirmiş.

Süleyman 1875-ci il oktyabr ayının 21-də doğulmuşdu. Dünya onu acı qarşılayıb atasını əlindən lap erkən almışdısa da, öz xatırlamasınca, uşaqlıq illərinin şirin dadı damağında həmişəlik qalmışdı.

Sonralar xatırlayırdı ki, gözünü açıb ətrafında gül-çiçək, yaşıllıqlar, meşəliklər görüb, bütün kəndi bir bağ kimi olub və elə sıx bağ ki, buludları, göyün üzünü də ağacların yaşıl budaqlarının arasından görürmüş.

Uşaq idi və sadə uşaq da deyildi. Elə kiçik yaşlarından dünyanın gözəlliklərinə sevinməyi bacarırdı. Onu bir çiçəyin açılması riqqətə gətirirdi, bir kəpənəyin qanadlarındakı xallar onda şövq oyadırdı və anasının oxuduğu adicə bir layla, zümzümə elədiyi bir el nəğməsi körpəcə ürəyini həyəcanla daşdırırdı: "Mən gözlərimi açdıqda özümü zəngin təbiət içində gördüm. O məni mərhəmətli qucağında yaşadarkən həyatın ağır, zəhərli hallarını - yetimlik, yoxsulluq məşəqqətini unutdururdu. Biz uşaqların bütün günləri bağlarda keçirdi. Ta aclıq bizə qalib gəlməyincə evlərimizə qayıtmazdıq. Qayıtdıqda da çox vaxtı əllərimizə bir parça çörək alaraq yenə də bağa qaçardıq. Cürbəcür meyvələr orda; çiçəklər, göy otlar orda; rəngin pərvanələr, oxuyan quşlar orda.

...Bahar vaxtı ağaclar hər növ rəngin çiçəklər açaraq bağları gülüstana döndərirdi. Bu zaman quşlar yuva tikməyə məşğul olduqda biz də onlarla bəhs edərək evcik tikib çiçəklərlə bəzərdik".

Süleyman böyüyüb Azərbaycanın məşhur insanlarından birinə çevriləcək, tanınmış yazıçı olacaq, həyatı boyu da çox sınaqlardan keçəcək, ömür zərbələrini də az dadmayacaq. Ancaq uşaqlığından ona xas olan nikbinlik və gözəlliyə heyranlıq duyğusu sonacan Süleymanla birgə qalacaq. Uşaqlığının hər gününə taleyin nəsib etdiyi bir nağıl kimi baxan Süleyman Sani Axundov Azərbaycanın ən şirin, ən gözəl nağıllarını yaradacaq.

...Süleymanın Səfərəli Vəlibəyov kimi dayısının olmağı o demək idi ki, gec-tez yaxşı təhsil alacaq. Amma tale elə gətirmişdi ki, hələ Qori seminariyasına gedib çatacağı, Səfərəli Vəlibəyovun onu təhsil yollarında irəlilədəcəyi zamanlardan daha əvvəl o, bir başqa məktəbdə oxumağa başlamışdı. Əmisinin Tağı adlı oğlu Süleymandan xeyli böyük idi, Tağının oğlu Məmmədağa elə Süleymanın yaşıdı idi. Tağını Süleyman elə ata əvəzi qəbul edirdi, ona əmi kimi baxırdı. Və Tağı da Süleymanı çox sevirdi, balalarından ayırmırdı, aydın zəkalı uşaq olduğundan kiçikliyindən onun tərbiyəsinə də yaxından diqqət edirdi. Tağı mahir ovçu idi və hərdən-hərdən şikara çıxanda Süleymanı da özü ilə aparırdı. Süleyman Sani Axundovdan bizə irs qalan əsərləri oxuduqca buna da şahid olursan ki, Azərbaycan ədəbiyyatında təbiəti, təbiətin dilini ondan yaxşı bilən başqa ayrı yazıçı təsəvvür etmək çətindir. Bu da elə uşaq yaşlarından ona əmisi oğlu Tağının öyrətdiyi təbiət dili dərslərinin nəticəsi idi. Balaca Süleymanın nəzərində bütün quşlar təqribən eyni idi. Amma Tağı ona anladırdı ki, bildirçinin alabaxtadan fərqi nədir, sığırçının oxuduğu nəğmə ilə qaratoyuğun oxuduğu şərqi arasında nə fərq var. Süleyman Sani Axundov xatırlayırdı ki, Tağı əmioğlu mənə göyün üzünü göstərirdi ki, bax. Baxırdım, qara bir nöqtə. Deyirdi, o nöqtə kimi gördüyün qaraquşdur, ova hazırlaşır. Deyirdim ki, ay Tağı əmioğlu, onun ovlayacağı quş gözümə dəymir axı. Başa salırdı ki, qaraquşun gözləri çox iti olur. Deyirdi ki, fikir ver, qaraquş göydə o qədər uzaqdadır ki, nöqtə kimi görünür. Amma adama ucalarda nöqtə kimi gələn qaraquş yerdə balaca siçanın da hərəkətini görür. Özü də çox sürətli quşdur, indi şığıyacaq, hardasa gizlənmiş bir quşu caynağına alacaq.

Beləcə, Tağı gün-gün, saat-saat balaca Süleymana gülün-çiçəyin, ağacın-yarpağın, quşların-heyvanların dilini öyrədirdi. O, quşlardan, heyvanlardan, güllərdən danışdıqca Süleymana onlarla bağlı hekayətləri, rəvayətləri, əfsanələri də söyləyirdi. Ona görə də kiçik yaşlarından Süleymanın qulağı, ürəyi zahirdən nağıla bənzəyən, amma içəridən həqiqət olan hekayətlərlə dolurdu.

Böyüyəcək, özü də bu hekayətlərin ən gözəllərini qələmə alacaq.

Amma asta-asta illər də keçirdi, Süleyman yaşa dolurdu, çatmışdı doqquzuna, on yaşına qədəm basmışdı və Səfərəli Vəlibəyov yenə Qoridən gəlir Qarabağa. Budəfəki səfərində niyyəti bubiri bacıoğlusunu da təhsildən ötrü Gürcüstana aparmaqdı.

Süleyman, bacısı və anası yayları Şuşada, qalan fəsilləri Seyidli kəndində keçirərdilər. Dayısı onu bu doğma mühitindən ayıraraq Qoriyə aparanda Süleyman əvvəlcə bir xeyli müddət darıxır. Özü sonralar uşaqlıq çağlarıyla bağlı qələmə aldığı xatirələrində etiraf edirdi ki, orda - Qarabağda olduğum günlərdə azaddım, səhərdən-axşamacan tay-tuşlarımla, uşaqlarla gəzib dolanardıq, müxtəlif oyunlarla vaxtımızı keçirərdik. Ancaq burda bir hücrənin içərisində - dörd divarın arasındaydım, səhərdən-axşamacan oxumalı, öyrənməli idim.

Amma oxumaqda, öyrənməkdə də, digər maraqlarındakı kimi, balaca Süleyman ardıcıl idi. 5 il ərzində mükəmməl ibtidai təhsilaldıqdan sonra 1890-cı ildə artıq Qori Müəllimlər Seminariyasına qəbul edilir. Lakin bu yerdəcə onun həyatında vacib yeri olan dayısı haqqında əlavə bir neçə söz deməyə ehtiyac var. Səfərəli Vəlibəyov Azərbaycanın maarif, ziyalılıq tarixində daim sayğıyla anılmağa layiq insanlardan biridir. 16 il Qori seminariyasında dərs dedi və seminariyada çalışdığı həmin müddətdə Azərbaycandan gələn uşaqların yetişməsinə böyük əməklər sərf etdi.

Qori seminariyasında aparıcı simalardan olan Aleksey Osipoviç Çernyayevski "Vətən dili" dərsliyini yazmışdı. Çox keçmədən həmin dərsliyin ikinci cildi də ortaya çıxır. İkinci cildi isə Çernyayevski Səfərəli Vəlibəyovla birgə qələmə almışdı. Ancaq Səfərəli Vəlibəyovun bu "Vətən dili" dərsliyindən savayı da Azərbaycan insanına yadigar qoyduğu başqa əsərləri var. O, "Qüdrət-iXuda", "Xəzine-yiəxbar", həmçinin mükəmməl bir fars dili dərsliyini də hazırlayıb nəşr etdirmişdi. Ancaq söz yox ki, Səfərəli Vəlibəyovun Azərbaycana bağışladığı əsərlərin ən mükəmməllərindən birincisi Süleyman Sani Axundov oldu.

Azərbaycan gəncliyi gərək bu əhvalatı yadında bir örnək olaraq saxlaya. 1893-cü ildi, Süleyman Axundov Qori seminariyasında təhsilini davam etdirirdi, ən nümunəvi şagirdlərdən biri sayılırdı və yanvar ayının 18-də o, növbətçi idi. Növbətçinin öhdəsinə digər bütün vəzifələrlə yanaşı, seminariyanın yeməkxanası üçün həmin gün tələb olunan ərzaqdan ötrü dükan-bazara yollanmaq düşürdü. Və şagird Süleyman Axundov da seminariyadan bazarlıq üçün nəzərdə tutulan müəyyən məbləği götürərək yollanır qonşuluqdakı adətən çörək aldıqları dükana.

Çörəyi alır, gəlir, növbətçi kimi digər işlərini də vicdanla yerinə yetirir. Sanki hər şey qaydasında gedirdi. Lakin ertəsi gün müəyyən araşdırmalar aparılır və bəzi uyğunsuzluqlar ortaya çıxır. Seminariyanın Azərbaycan şöbəsinin müfəttişi Aleksey Çernyayevski idi. Yoxlayıb görür ki, adətən çörəyi 1 manata alırlar, amma Süleyman Axundov çörəyi 1 manat 20 qəpiyə alıb. Demək, seminariyanın xəzinəsindən 20 qəpik artıq götürüb. Çağırır Süleymanı, haqq-hesab tələb edir. Süleyman da deyir ki, nə pul götürmüşəmsə, dükanda hamısını vermişəm, ödədiyim pulun müqabilində nə qədər çörək veriblərsə, onu da gətirmişəm. Çernyayevski də qayıdır ki, çörək 1 manata alınırdı, 1 manatdan hesablayanda da filan kiloqram çörək olmalıdır burda, amma çörəyin ümumi çəkisi adətən olduğundan azdır. Demək, qiymət 20 qəpik daha baha çıxır. Süleyman and-aman edir ki, orda hansı məbləği istəyiblər, onu vermişəm. Şagirdin sözünə inanmırlar və onun bu hərəkətini dələduzluq kimi qiymətləndirirlər. Çernyayevski Süleymanın dayısı Səfərəli Vəlibəyovla həmkar olmaqdan əlavə dost idi. Səfərəli Vəlibəyovun yanında şikayətlənir. Bununla ürəyi soyumur, yollanır direktorun otağına, ona da əhvalatı danışır. İş böyüyür. Qərara alırlar ki, bu məsələni seminariyanın pedaqoji şurasında müzakirə eləsinlər və belə yaramaz hərəkətə yol vermiş şagirdi cəzalandırsınlar. Süleyman həyəcan içərisində nə qədər izahat verməyə, özünü doğrultmağa çalışsa da, inanan olmur.

Naçar qalıb gəlir dayısının yanına, deyir, vallah, mən hər şeyi düz eləmişəm, heç kəsi aldatmamışam, heç kəsə kələk gəlməmişəm, amma dayısı da qayıdır ki, yox, sən get Çernyayevskidən də, seminariyanın direktorundan da üzr istə.

Məsələni pedaqoji şurada müzakirə edirlər, əlaçı şagird Süleyman Axundovun "Əxlaq"dan qiymətini "əla"dan "kafi"yə endirirlər. Və bu hadisə gənc Süleyman Axundova sarsıdıcı təsir göstərir. Yeniyetmə idi, ömür, yol yeni başlanırdı və belə bir ağır ittihamla o, dayısının da, müəllimlərinin də, şagird yoldaşlarının da gözündən düşürdü. Bütün dəhşəti ilə anlayırdı ki, hadisənin təfərrüatları seminariyanın divarları arasında danışılmaqla bitməyəcək, kənara da yayılacaq, vətənə qayıdıb müxtəlifyerlərdə dərs deyən sabiq seminariya yoldaşları qəziyyəni, olsun ki, üstünə də qoyaraq orda-burda söyləyəcək, bu minvalla həmin töhmət adının, nəslinin üstündə yuyulmaz bir ləkə kimi həmişəlik qalacaq. Ona görə bu çıxılmaz durumdan çıxış yolu arayır, çox düşünür və nəhayət, məsələnin həllinin ən qısa yolunu tapır. Gedir seminariyanın feldşerinin yanına. Aralarında yaxşı münasibət varmış. Rica edir ki, mənə buqədər borc pul verin, sabah, ya biri gün məbləğ sizə mütləq qaytarılacaq. Pulu götürüb gedir və bir tapança alır. Tapançanı götürəndə də satanla şərt bağlayır ki, aparıb yoxlayacam. Əgər bəyənməsəm, onda ya mən, ya bir digəri gətirib qaytaracaq, pulu geri verərsiniz.

Və 1893-cü il yanvar ayının 22-də şagird Süleyman Axundov qəbul etdiyi o qəti qərarı həyata keçirməyə hazırlaşır. Əvvəlcə dörd məktub yazır. Məktublardan birini Aleksey Osipoviç Çernyayevskiyə ünvanlayır, ikincisini dayısı Səfərəli Vəlibəyova, üçüncüsünü dostu Musa Quliyevə və sonuncusunu da tapançanı almaq üçün borc pul götürdüyü Qori seminariyasının feldşeri Patapova yazır.

Çernyayevskiyə ünvanladığı məktubu belə başlayırdı ki, "Hörmətli Aleksey Osipoviç! Mən 8 ildir ki, Qori seminariyasındayam. Burada - Qori seminariyasında bir adam tapmazsınız ki, məndən narazı olsun. Mən çalışmışam ki, həmişə namuslu, vicdanlı olum. Ancaq siz məni kələkbazlıqda - dələduzluqda ittiham etdiniz. Dediyim sözlərə də inanmadınız. Ona görə tək çıxış yolum qalır - intihar etmək".

İkinci məktubunu dayısına ünvanlamışdı: "Əziz dayı! Bilirəm ki, bu hərəkətimlə sizə böyük bir dərd gətirirəm. Arxada qalan illər ərzində mən sizə həmişə yük olmuşam, həmişə mənim qayğımı çəkmisiniz. Ancaq indi elə bir məqam yetişdi ki, mən namusumu qorumalı idim. Mən getməliyəm, mənim başqa çıxış yolum yox idi".

Seminariya yoldaşları içərisində ona ən yaxın, ən məhrəm olan Musa Quliyevə yazdığı üçüncü məktubda sirdaşına ürəyini açırdı: "Əziz Musa! Mən bir səfərə hazırlaşıram. Elə bir səfərə ki, o səfərdən indiyədək heç kim geri qayıtmayıb. Mənim üstümə böyük bir böhtan atıldı. Mən bu ləkə ilə yaşaya bilmərəm".

Yazdığı dördüncü məktub verilmiş sözə, göstərilmiş etibara sədaqətlə bağlı idi. Bu zərfin üstündə məktubun Qori seminariyasının feldşeri Patapova təqdim olunması istənilirdi: "Əziz Saşa, mən sizi aldatmamışam. Siz bu məktubu alanda mən həyatda olmasam da, sizə olan borcumu sabah, ya biri gün mütləq gətirib qaytaracaqlar. Çünki mən tapançanı şüşəçidən almışam. Onunla da şərt bağlamışam ki, əgər tapançanı gətirib sizə qaytarsalar, pulu geri verərsiniz".

Bu dörd məktubu yazıb tamamlayandan, ayrı-ayrı zərflərə qoyandan sonra Süleyman tapançanı götürür və ürəyini nişan alır. Dalbadal iki atəş açır. Bir yox, iki atəş açması onun təsdiqi idi ki, o, özünə qəsd etməyi yüzfaizli qət etmişdi. Ancaq Əlahəzrət Təsadüf girir araya. Güllə ürəyə dəymir, lap azacıq yan keçir.

Bu tapançanın, bu atəşlərin əks-sədası seminariyadan qıraqlara sıçrayacaq. İşə polis qarışacaq. Başlayacaqlar məsələni araşdırmağa. Tezliklə o da məlum olacaq ki, sən demə, bu günlərdə un bahalanıbmış, ona görə də çörəyin qiyməti qalxıbmış. Seminariya üçün götürülmüş çörəyin ümumi qiyməti gerçəkdən də 1 manat yox, 1 manat 20 qəpik edirmiş.

İntihar hadisəsi baş vermişdi, seminariyanın həyatında indiyəcən rast gəlinməyən qeyri-adi vəziyyət yaranmışdı. Polis araşdırmaya başlayanda ittiham edilənlərin cərgəsində ilk növbədə Çernyayevski yada düşür. Çünki onu bu yeniyetməni intihara təhrik edən şübhəli şəxs qismində nəzərdə tuturlar. Lakin Süleyman heç kəsi ələ vermir, bütün günahı öz üzərinə götürür.

Seminariya üçün ərzaq alış-verişində saxtakarlığa yol verilməsi ilə bağlı şübhələr cikinə-bikinə qədər öyrənilir. Süleymanın tam günahsızlığı hər kəsə aşkar olur. Amma Qori seminariyasında baş vermiş bu hadisənin dərsi də hafizələrdə həmişəlik qalır. Gənc bir insanın həyatının başlanğıcında təmiz adı qaralanmasın deyə ölümə belə hazır olması, öz ləyaqətini, dayısının, şəcərəsinin şərəfini əbədi qaxıncdan qorumaq yolundakı mərdanə hərəkəti bir ibrət olaraq yaddaşlara biryolluq həkk olunur.

Süleyman Sani Axundovdan qalan bir qol saatı var. Dəfələrlə əlimdə tutmuşam o saatı. Çünki 2000-ci illərin əvvəllərində Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyinə rəhbərliyə başlarkən ekspozisiyanı əvvəldən-sona büsbütün yeni bir tərzdə qurmaqçün çalışırdım və həmin gedişatda ayrı-ayrı məşhur ədiblərimizin saatlarını da topladım. Əvvəldən muzeyin fonduna toplanmışlar vardı, o vaxt həyatda olan bir çoxlarından da özüm istədim, bəzi klassiklərin ailələrinə müraciət etdim - gətirdilər. Yaratdıqlarıyla Azərbaycanın düşüncə, duyğu saatını qurmuş unudulmazların saatlarından ibarət cazibəli bir kolleksiya əmələ gəldi. Divar saatları, masaüstü saatlar, qol saatları... Qələmlərinin bəhrələri ilə həyatda gözlərimizi çox həqiqətlərə açmış, unudulmazların gözləri ötmüş illərdə bu saatlara zillənmişdi, bu saatların çıqqıltıları, zəngləri onların qulaqlarında səslənmişdi, ömrün hansı günlərindəsə bu saatların əqrəbləri onlarçün bəzən həddən ziyadə ləng, hərdənsə çox iti hərəkət etmişdi. Süleyman Saninin qızıl qol saatı onunla ən çox birgə olmuş yadigarlardandır. Qələmlərini dəyişib, libasları köhnəlib, təzəsi alınıb, ayaqqabının bir cütü gedib, yenisi gəlib, qol saatısa hər gün onunla idi, sol bilənginə bağlanmışdı - saatın altında nəbz vururdu, nəbzin üstündə saatın "ürəy"i döyünürdü, əqrəblər irəliləyirdi...

Qori seminariyasında oxuduğu vaxtlarda hələ bu saatı yoxmuş. Müəllim işlədiyi vaxtlarda, Bakıda alıb, saat axıracan da onunla olub. Ancaq Süleyman Sani Axundovun ömür saatı 1893-cü ilin yanvar ayının 22-də dayana da bilərdi. Ömür yolu o gün, o saatda bitsəydi də, bu gəncin kişiyana hərəkəti, o qeyrət hekayəti yaddaşlara həmişəlik hopacaqdı. Ancaq güllə yan keçdi, Süleyman Axundov salamat qurtardı, yaralansa da, tezliklə sağaldı, ayağa qalxdı, Qori seminariyasını da uğurla başa vurdu. Ömür saatı işlədikcə Süleyman Sani Axundov sonsuzadək bu xalqla qalacaq ölməz əsərlər yaratdı. Nə qədər ki o əsərlər var, nə qədər ki Azərbaycan insanı Süleyman Sani Axundovun kitablarını açır, Süleyman Sani Axundovun saatının səsi o kitabların içərisindən, o səhifələrin arasından gələcək. O saatın əqrəbləri işlədikcə, o saat var olduqca Süleyman Sani Axundov da diri olacaq, Azərbaycan insanı ilə həmdərd, həmnəfəs qalacaq.

...1894-cü ildə Süleyman Axundov Qori seminariyasını bitirir, Stavropol quberniyasının Acikulak ibtidai məktəbinə təyinat alır. Lakin dünyada ona anasından əziz bir varlıq yox idi. Durnisə xanımın səhhəti isə elə narahat idi və həkimlərin də tövsiyəsi bu idi ki, əgər oğlu ilə Stavropol quberniyasına yaşamağa getsə, onsuz da laxlamış sağlamlığına ciddi ziyan dəyər. Ona görə də Süleyman Axundov bu səbəbləri əsas gətirərək xahiş ərizəsi yazır, nəzərə alırlar, onu Bakıya, 3-cü rus-tatar məktəbinə müəllim göndərirlər (Sözə, deyilişə baxın - "rus-tatar". Azərbaycan kəlməsi yoxdur burda. İmperiyanın milləti, yurdu aşağılamağının elə bir əlaməti də burda üzə çıxır). Süleyman Axundov gəlir məktəbə, onunla Qoridə təhsil almış neçə müdavim artıq Bakının müxtəlif məktəblərində dərs deyirdilər. Böyük şövqlə, həvəslə işə başlasa da, onda tezliklə xəyal qırıqlığı yaranır. Görür ki, uşaqları məktəbə cəlb eləmək nə qədər çətindir. İllər sonra ötənləri acı-acı xatırlayaraq yazırdı ki, ayrı-ayrı zirzəmilərdə, küncdə-bucaqda cürbəcür ruhani təhsili verən mollaxanalar, mədrəsələr vardı. Valideynlər ora uşaqlarını həvəslə aparırdılar. Ancaq rus-tatar məktəbi deyilən yer ki orada dünyəvi təhsil verilirdi, uşaqlar müasir savad alacaqdılar, valideynlər buradan yan qaçırdılar. Ona görə məcbur idik ki, ev-ev gəzək, valideynlərdən rica edək ki, uşaqlarını məktəbə buraxsınlar.

Və həmin diltökmə əhvalatlarından birini Süleyman Sani yerli-yataqlı nağıl edirdi ki, günlərin birində yoldaşlarımdan biri ilə getdim gözaltı elədiyim bir uşağı məktəbə dəvət eləmək üçün atası ilə danışmağa. Atası ilə xeyli söhbət edəndən sonra, deyəsən, güc-bəla onu razı salmışdıq. Bu arada çox zarafatcıl olan dostum qəsdən bir səbir gətirdi. O asqırınca artıq yola gəlmiş bu kişi hövlnak qalxdı ayağa, qəti səslə dedi: "Yox, mən uşağımı heç bir məktəbə-filana verən deyiləm". Soruşduq ki, axı niyə, bəs razılıq vermişdiniz. Dedi: "Görmədin yoldaşın səbir gətirdi? Tək səbir gəlirsə, demək, bu iş avand olmayacaq. Deməli, Allah istəmir ki, bizim uşağımız o şeytan yuvasına getsin".

Yüz ildən bir az əvvəlin söhbətləridir bunlar, qədim tarix deyil, indimizlə tutuşdurun, görün hardan-hara gəlib yetişmişik və ordan bura çatmaqçün bizə qanad taxanlara rəhmətlərinizi əskik etməyin.

...1906-cı ildə Bakıda Müəllimlərin Birinci Qurultayı keçirilir. O qurultayda iştirak edən və ən fəallardan biri Süleyman Axundov idi. 1907-ci ildə Azərbaycan Müəllimlərinin İkinci Qurultayı baş tutur. Yenə Süleyman Axundov öndə olanlardan idi. Həm də sadəcə qurultaylarda iştirak edərək dinləyənlərdən biri deyildi, ali müəllimlər məclisinə yenilikçi təkliflərlə, cəsarətli ideyalarla, yeni tədris üsulları ortaya qoyan layihələrlə gəlmişdi.

...Süleyman Sani Axundov bir çox başqa azərbaycanlılar kimi, mənim də ömrümə uşaq yaşlarımda gəlib. İlk oxuduğum onun "Qorxulu nağıllar"ı olub. Yazıb-oxumağı da hələ təzə öyrənirdim. Və məni o kitaba yönəldən də adındakı nağıl sözü olmuşdu. O kitabı bir nağıl toplusu zənn edərək həvəslə götürmüşdüm. İlk səhifələrini oxuduqca bunun adət elədiyim ənənəvi nağıllardan olmadığını görüb müəyyən qədər pəjmürdə də olmuşdum. Ancaq o gün, ondan sonrakı illərdə həmin kitabı - o "Nağıllar"ı təkrar-təkrar oxuyub dərinlərinə nüfuz elədikcə Süleyman Sani Axundov dönüb olmuşdu mənim həyatdakı əsas müəllimlərimdən biri. O kitablardan - Süleyman Saninin "Qorxulu nağıllar"ından mən ilk həyat dərsləri almışdım.

İllər ötdükcə, hər yeni əsərini oxuduqca da mən Süleyman Sani Axundovun bir yazıçıdan daha əvvəl məhz müəllim olduğunu dərk eləmişdim. Çünki müəllim kimi elə nəql edir, elə öyrədir, elə çatdırır ki, bunlar hafizənə biryolluq həkk olunur. Və oxuduqca görürsən ki, onun yazdıqları sadəcə oxuyub keçiləsi əsərlər deyil. Yaddaşda saxlanmalı, qulaqlarda sırğa edilməli, daim insanla daşınmalı olan sınaqdan çıxmış öyüdlərdir.

Və bir müəllim, yazıçı olaraq Süleyman Sani Axundovu sonrakı illərdə, artıqilk gəncliyimdə mənə daha da yaxınlaşdırıb doğmalaşdıran unudulmaz rejissorumuz Şəmsi Bədəlbəyli oldu. Şəmsi Bədəlbəyli Süleyman Sani Axundovu uşaq yaşlarından öz evlərində görmüşdü. Süleymanla onun atası Bədəl bəy Qori seminariyasında bir yerdə oxumuşdular, həm qohum, həm dost idilər. Sonra da müəllimlik fəaliyyətlərini Bakıda yanaşı davam etdirirdilər. Süleyman Sani Axundov evlənmişdi, bir oğlu da olmuşdu. Ancaq həyat atasını ondan erkən aldığı kimi, həyat yoldaşı ilə uşağını da çox tez itirmişdi. Şəmsi müəllimin söyləməsincə, elə bu səbəbdən də Süleyman mehrini salmışdı Bədəl bəyin ailəsinə, onun uşaqlarına xüsusi bir nəvazişlə, öz balaları kimi yanaşırdı. Şəmsi müəllim danışırdı ki, bizim - qardaşlarımızın hər birinin adını bir əsərinə salmışdı və başqalarının qəzetdə, jurnalda, kitabda oxuduğu Süleyman Sani Axundov hekayələrini biz öz evimizin içərisində, onun dilindən eşitmişdik.

Göz önünə gətirin XX əsrin başlanğıcını. Əvvəlcə Bakıdakı 3-cü rus-Azərbaycan (ya elə o dövrdə söyləndiyi kimi,"rus-tatar" deyək) məktəbində işləyir, çoxlu qabil şagirdlər yetişdirir. İllər ötür, 7-ci rus-tatar - rus-Azərbaycan məktəbində dərs deməyə başlayır. Asta-asta bir müəllim olaraq şöhrəti artır. Lakin Süleyman Axundov istedadla, həm də çoxcəhətli qabiliyyətlərlə çağlayan insan idi və məktəb çərçivəsinə, tədris qəlibinə sığan deyildi. Tezliklə onu teatr - səhnə cəlb edir. "Nicat", "Səfa", "Nəşr-imaarif" kimi cəmiyyətlərlə əlaqələri yaranır. Gələcəkdə bir-birindən gözəl, bir-birindən təsirli silsilə pyeslər yazacaq Süleyman Sani Axundovun özü bir aktyor kimi səhnədə görünür.

Dövr elə dövr idi, onlar da daxilən elə səfərbər idilər ki, bu qəbil cavanlara, insanlara əlavə tapşırıq verməyə, dəvət eləməyə ehtiyac yox idi. Özləri hiss edəndə ki hardasa onlara ehtiyac var, birbaşa o səmtə can atırdılar. Süleyman Sani Axundov müəllim idi, yaxşı müəllim idi, müəllimlər arasında hörməti olanşəxsiyyət idi. Ancaq bununla ürəyi soyumurdu. Teatra üz tuturdu, mətbuata yönəlirdi, ona harda ehtiyac vardısa, imzası, adı, səsi orda olurdu.

1896-cı ildə Süleyman Saninin 21 yaşı vardı və o dövr idi ki, Azərbaycanda teatr həyatı asta-asta irəliləməyə başlayırdı. 1896-cı ilin yayında o, Şuşaya yay tətilinə gəlmişdi və Zülfüqar bəy Hacıbəylinin o günlərlə bağlı xatirəsi var ki, "Dağılan tifaq"ı tamaşaya qoymuşdular, Süleyman Sani Axundov da Süleyman bəy rolunda səhnəyə çıxmışdı. Və deyir, mənim o axşam gördüyüm belə bir qənaət yaratdı ki, Süleyman Sani artıq bişmiş, püxtə bir aktyor kimidir. Zülfüqar bəy bunu da söyləyirmiş ki, Süleyman bəy rolunda oynayan Süleyman Sani Axundov qəfilcə çətin vəziyyətə düşür. Birdən necə olursa belindəki kəmər açılır, xəncərlə birlikdə düşür yerə. Və Süleyman Sani Axundov özünü itirmir. Dərhal tövrünü pozmadan fikirli-fikirli deyir: "Həə, bu, çox pis oldu. Görünür, mənə bir sədəmə dəyəcək, başıma nəsə qəza gələcək". Və Zülfüqar bəy davam edirdi: "Süleyman Sani bunu o qədər təbii şəkildə dedi ki, tamaşa edənlər elə zənn etdilər tamaşada hər şeyin məhz bu cür olması nəzərdə tutulubmuş".

1906-cı il. Cavan olmasına baxmayaraq, artıq Bakının da, Azərbaycanın da maarif həyatında kifayət qədər tanınmış, şöhrətlənmiş Süleyman Sani Axundov Bakıdakı 3-cü rus-tatar məktəbinin müdiri vəzifəsində işləyir. Və müəllim yoldaşları ilə bu fikrə gəlirlər ki, Nəriman Nərimanovun "Nadir şah" faciəsini məktəbdə tamaşaya qoysunlar. Nərimanla Süleyman köhnədən yaxın idilər, Qori seminariyasında birgə oxumuşdular. Ancaq onları birləşdirən əsas amil məslək birliyi, əqidə ortaqlığı, millətin dirçəlişi naminə hər sıxıntıya sinə gərməyə hazır olmaq təpəri idi. 1906-cı ildə Nəriman Nərimanov da, Süleyman Sani Axundov da cavan idilərsə də, artıq onların ikisinin də camaat arasında xətir-hörmətləri, nüfuzları yüksək idi. Bununla belə, özlərinə man bilmir, əskiklik saymırdılar ki, bu tamaşada rol oynayacaqlar, şagirdlərin, müəllimlərin qabağına artist kimi çıxacaqlar. Tamaşa başlanır. İkisi də əsas rolda. Nadir şah surətini Nəriman Nərimanov, Nadir şahın oğlu Rzaqulunu isə Süleyman Sani Axundov icra edir. Qənaətləri, inandıqları həqiqət, onları daxildən idarə edən güc bu idi ki, millət adına görülən hər iş borcdur, savabdır, qarşıdan nə qədər məlamət və məzəmmət daşları yağsa belə, düz yoldan bir addım da sapmaq olmaz. Azərbaycan teatrı inkişaf yolunda idi, XX yüzil başlanırdı, bir az keçəcək, milli operamız da doğulacaq. Hələ əyər-əskiklər çox idi, ancaq o mübariz, o fədakar insanlar özlərini oda-közə vururdular, qarşıya çıxan müşküllərin öhdəsindən gəlməyi bacarırdılar. Fəqət elə çətinliklər də vardı ki, onlara əncam çəkmək iradədən kənardı. Tamaşalarda qadın surətləri vardı, səhnəyə çıxacaq qadınlarsa yoxdu. Ona görə bu maarif, mədəniyyət fədailəri məcbur olurdular ki, ara-sıra qadın paltarı geyinsinlər, tamaşalardakı qadın surətlərini özləri yaratsınlar. Və Süleyman Sani Axundovun teatr ömründə bu səhifələr də var ki, gərək olan anda qadın əlbisəsi geyinərək qadın rolları ifa etmək kişiliyini də boynuna götürüb. Həm də bir kərə yox, dəfələrlə. Bunu görkəmli sənətkarımız, böyük aktyor Mirzağa Əliyevin xatirələri də təsdiqləyir. O, yada salır ki, 1906-1907-ci illərdə "Müsibət-i Fəxrəddin" oynananda Hürü nənə rolunda səhnəyə Süleyman Sani Axundov çıxırdı və bu surəti də yetərincə inandırıcı bir şəkildə canlandırırdı.

Süleyman Sani Axundov 1910-20-30-cu illərdə bir-birinin ardınca sıra-sıra pyeslər yazacaq, "Tamahkar"ı "Türk birliyi" təqib edəcək, sonra"Dibdat bəy" olacaq, ardınca "Laçın yuvası", "Eşq və intiqam" gələcək və neçə-neçə başqaları. Həmin əsərləri tamaşaya qoymaq istəyən istər peşəkarlar olsun, istər həvəskarlar, - heç bir çətinlik çəkməyəcəklər.

Şahid olacaqlar ki, bu əsərlərdəki dialoqlar, hadisələr, hərəkətlər, mizanlar elə təbii şəkildə yazılıb ki, onların canlandırılması son dərəcə münasibdir, səhifələrdən səhnəyə köçməsi çox rahatdır. Səbəb Süleyman Sani Axundovun özünün böyük ədəbiyyata teatrdan keçib gəlməsi, səhnəyə bələdliyi, özünün həm də aktyor olması idi. Teatrın havasına aşina olduğundan, səhnənin dilini bildiyindən onun yazdığı pyeslər sadəcə tamaşa təsiri oyatmırdı, elə gerçək həyatın inandırıcı səhnələri kimi qavranılırdı.

17 oktyabr 2023

Rafael Hüseynov, akademik

“525-ci qəzet”