Onlar - Süleyman Sani Axundovlar sayca az idilər. Amma çox olmağı bacarırdılar. Çünki bir-birlərinin qədir-qiymətini bilirdilər, çünki bir-birləri ilə əl-ələ, ruh-ruha, çiyin-çiyinə idilər - həyatda olanlar və həyatda olmayanlar. Həyatda olanlar həyatdan getmişləri də sıralarında təsəvvür edirdilər, lazım gələndə onların müdafiəsində idilər, qoymurdular ki, əbədi ayrıldıqları məsləkdaşlarının yadigar irsi itib-batsın, yandırdıqları ocaqlar sönsün. Çalışırdılar ki, əqidə qardaşlarının hərarəti yeni günü də isitsin, sabahlara da çatsın.

Süleyman Sani Axundovun çap olunan kitablarında hekayələr sırasında "Sabir məşəli" adlı bir yazı da gedir. Onu hekayə adlandırmaq olar da, olmaz da. Bunu bir məqalə saymaq da mümkündür, ya esse, düşüncə hesab etmək də. Ancaq mahiyyət bunda deyil. Mətləb daha dərindədir. "Sabir məşəli"ndə Süleyman Sani Axundov yazırdı ki, Sabir gecəsi münasibətilə buraxılacaq bir dərgidən ötrü məndən də şair haqqında təəssüratlarımı qələmə almağımı xahiş eləmişdilər. Mən də gəldim evə, bir az da yorğun idim, başladım düşünməyə ki, nə yazım. Ha fikirləşdim, Sabirə layiq söz ağlıma gəlmədi. Ona görə qət elədim ki, Sabirin "Hop-hopnamə"sini açım, əvvəldən-sona bir də vərəqləyim, bəlkə həmin şeirlər təkan nöqtəsi oldu ki, yazını başlaya bilim. Vərəqləri çevirdikcə, mənə yaxşı tanış olan şeirləri, bir çoxunu əzbər bildiyim mənzumələri təzədən bir də oxuduqca, yenidən ləzzət aldıqca başladı məni mürgü döyməyə və bu əsnada məni yuxu tutdu. Bir röya gördüm ki, bəs Sabir bağındayam. Ancaq röyamdakı Sabir bağı bizim gördüyümüz Sabir bağına bənzəmir - dəfələrlə genişlənib, nəhəng bir meydana çevrilib və ərazisi də müxtəlif insanlarla dolu... Sabirin heykəli də böyümüşdü, ucalmışdı, səmalara qədər dikəlmişdi. Röyamda görürəm ki, qəfildən ətrafdan cürbəcür sədalar ucalmağa başladı. Bir tərəfdən partapart qopdu, Bakı qoçularının sədaları yetişdi qulağıma, o biri tərəfdən haray gəldi ki, "qaç, oğlan, at basdı, millət gəlir". Bu biri tərəfdən birisi dillənir ki, "oğul mənimdir əgər, oxutmuram, əl çəkin. Eyləməyin dəngəsər, oxutmuram, əl çəkin". O biri tərəfdən qulağıma bir ayrı səs yetişir ki, "Ay alan, məmləkət-i Rey satıram". Bir də onu gördüm ki, bu səsləri gələn adamların hamısı sanki birləşdilər və başladılar yüyürüşməyə Sabirin heykəli tərəfə. İçərimdə bir təlaş, təşviş yarandı. Çünki qırımlarından belə duyulurdu ki, onlar Sabir heykəlini aşırtmaq istəyirlər. Elə Sabir heykəlinə çathaçatda qəfildən hamısı döndü, başladılar geri qaçmağa. Başımı qaldırıb heykəl sarı baxanda gördüm ki, oradan bir işıq saçmaqdadır, Sabirin əlində məşəl var. Bunlar həmin məşəlin işığından qorxub qaçırlar. Elə bu yerdə yuxudan ayıldım və hiss etdim ki, Sabirin əlindəki o məşəl mənim dərgi üçün yazmaq istədiyim məqaləyə bir ipucu ola bilər. Oturdum, başladım düşüncələrimi kağıza tökməyə. Sabirin əlindəki məşəl yalnız bizim içində olduğumuz mühiti - Azərbaycanı yox, bütün Yaxın Şərqi işıqlandırır və bütün gələcək içərisində də işıqlandıracaq. Ona görə də gələcək minnətdar insanlar bu cür böyük millət fədailərini, bu cür böyük millət balalarını gərək yaxşı tanıyalar.

Süleyman Sani Mirzə Ələkbər Sabirə, onun irsinə "məşəl" deyirdi və əslində daha bir məşəl də elə onun özü idi. Elə bir gur məşəl ki, işığı Azərbaycanın dünənində olub, çox qaranlıqları nurlandırıb, bu gün var və bütün gələcək boyu da işığını saçmaqda davam edəcək.

...Azərbaycan hekayəçiliyində iki usta qələm var ki, ruhca bir-birinə çox yaxın, çox doğmadırlar - Seyid Hüseyn və Süleyman Sani Axundovun qələmləri. Hər ikisi son dərəcə doğruçu, hər ikisinin yazdıqlarından, hekayələrindən onların səsi eşidilməkdə, nəfəsi duyulmaqda. Onların yazdıqlarında təxəyyülün harda başlayıb həqiqətin harda qurtardığını müəyyən eləmək çox çətindir. Adətən öz talelərindən keçənlərdən, öz başlarına gələnlərdən yazırlar. İllah da ki, Süleyman Sani Axundov. O, qələmə aldıqlarının üstünə hekayə yox, xatirə yazsaydı da, tam doğru olardı. Hər xatirəsinin üstünə isə "hekayə" qeydi etsə idi, yenə haqlı olacaqdı. Yazıçı təxəyyülü ilə gerçək həyatın sərhədlərini dəqiq müəyyənləşdirməyin çətin olduğu Süleyman Sani əsərləri öz yerində, amma onun sırf xatirə olduğu şəkk doğurmayan qəmli bir hekayəti də var. O hüznlü xatirat, o kədərli hekayət "Cəhalət qurbanı"dır. İlk dəfə 1923-cü ilin dekabrında "Şərq qadını" jurnalında dərc edilib. Amma bir nömrəyə sığmayıb, 1924-cü ilin yanvar ayındakı əvvəlinci sayında da davam edib. Ümumən, 1920-ci illərdə Süleyman Sani Axundovu bir müəllim, bir yazıçı, bir Azərbaycan aydını kimi düşündürən əsas məsələlər qadın azadlığı, cəmiyyətdə cəhalətin kökünü kəsmək, insanların şüuruna biliyin, maarifin işığını səpmək, əlifba, dil uğrunda çalışmalar idi.

Süleyman Sani Axundov öz doğma Qarabağında, uşaqlıq, yeniyetməlik illərində bilavasitə canlı şahid olduğu əhvalatı nağıl edir. Hekayəsini - xatiratını belə başlayır ki, günlərin birində, həmişəki kimi, yenə yoldaşlarımla oynayırdıq. Qəfilcə bizim doqqazda palanlı atın üstündə qoca bir kişi göründü. Atdan endi, yaxınlaşdı bizim həyətə, əmioğlunu soruşdu. Dedi ki, bala, mənim adım Budaq babadı, bir təvəqqe ilə gəlmişəm. Deyir, mən də tez qaçdım, əmioğlunu tapıb gətirdim. Nədənsə danışdılar və Budaq baba elə gəldiyi kimi də atını minib getdi. Üstündən bir müddət keçəndən sonra iki qızla qayıdıb gəldi. Biri nisbətən böyük idi, elə təxminən mən yaşda, ikincisi isə 6-7 yaşında olardı. Budaq baba onların qəziyyəsini nağıl eləməyə başlayanda anam da yaxınlaşdı. Budaq baba söylədi ki, bunlar mənim nəvələrimdir, Allah sizə kömək olsun ki, bizə sığınmaq üçün yer verdiniz.

Əmioğlu onlara həyətdəki komanı göstərmişdi, bundan sonra onlar bizimlə bir yerdə o komada yaşayacaqdılar. Budaq baba müəyyən ev əşyalarını da gətirmişdi. Açdı, qızlar onları daşıdılar həmin komaya, tezliklə komanı da səliqəyə saldılar. Anam qızlardan soruşdu ki, sizin böyük bacınızı tanıyıram, Şelli kəndində yaşayırdı. Ananız necə, salamatdırmı? Qızlar kədərlə cavab verdilər ki, yox, anamız bir il bundan qabaq vəfat elədi.

Anam canıyananlıqla onlara dedi ki, uşağın atasını-anasını itirməsi, əlbəttə ki, çox çətindir. Bizim də uşaqların atası həyatdan tez getdi, çox korluq çəkdik. Narahat olmayın, bir yerdə olacağıq, bir ailə kimi yaşayacağıq. Qızlardan birinin adı Tamam idi, digərininki Gülbənd. Amma adları deməmiş mən qızlardan birinə üz tutmuşdum ki, sizin adınız Göyərçindir? Qız qayıtmışdı ki, yox, mən Tamamam, niyə elə düşünürsən ki, adım Göyərçindir? Dedim, çünki göyərçinə oxşayırsan. Doğrudan da, uca boylu, ala gözlü bu qız elə göyərçinə bənzəyirdi. Dedi, yox, əslində göyərçinə mən yox, sən oxşayırsan. Doğrudan da, mənim əynimdəki mahud köynək, başımdakı çil papaq gendən baxanda göyərçinin rəngini yada salırdı. Beləcə, həmin gündən etibarən Gülbənd və Tamamla çox yaxın olduq. Tamam çoxlu nağıllar bilirdi. Biz də hər axşam onun başına yığılardıq, nağıllardan söylərdi. Bəziləri eşitdiyi nağıllardı, bəzilərini isə özü qoşub düzərdi. Amma qoşub düzdükləri də elə cəlbedici olardı ki, biz onları da əsl nağıllar kimi qəbul edərdik.

Süleyman Sani Axundov xatirə hekayəsində bunları yazır və oxuduqca bir daha əmin olursan ki, onun bütün hekayələrinin ən vacib qaynaqlarından ilkini elə uşaqlıq illərində axarında olduğu həyat və mühitdir. Hekayəsinin real qəhrəmanı Tamam kimi, o da bir tərəfdən gördüklərini, bildiklərini, eşitdiklərini, bilavasitə şahidi olduqlarını qələmə alıb hekayələşdirirdi, amma təsəvvürə güc verəndə də təbiətin dilini insan dili kimi bildiyindən, həyatın hər üzünə bələd olduğundan elə hekayətlər yazırdı ki, onun bu lövhələri də sanki təxəyyül məhsulu deyil, elə gerçək, öz başına gələnlər kimi qavranılırdı.

Süleyman Sani Axundov artıq bu iki qızın gəlişi ilə böyümüş ailələrində o həyətdə cərəyan edən söhbətləri yada salır və aşkarca hiss edirsən ki, qələmə aldıqları sadəcə hekayət deyil, həm də öz ömür-gününün səhifələridir.

Süleymanın anası Gülbəndə, Tamama söyləyir ki, bu uşağın böyük qardaşı Qoridə -seminariyada oxuyur, dayısının yanındadır. Dayısı istəyir ki, bunu da aparsın ora, amma mən istəyirəm ki, burda olsun. Həqiqətən də Səfərəli Vəlibəyov az sonra Süleyman Sani Axundovun dalısınca gəlir. Dayısının gəlişini də elə bu "Cəhalət qurbanı" hekayəsində Süleyman təsvir edir. Deyir, gəlib anama dedi ki, aparıram Süleymanı da. Ancaq anam etiraz elədi ki, oxumaq oxumaqdır, elə bizim kənddə mollaxana var da, gedib orda oxuyar. Dayım etiraz elədi ki, ay bacı, sən mollaxana ilə o məktəbi bərabər tutursan? Onda uşağın öhdəsinə buraxaq, hansını istəsə onu seçsin. Süleyman Sani bunu da yazır ki, o məktəbdə - Qori seminariyasında oxuyan uşaqların geyimlərini görmüşdüm, onların libasından xoşum gəlirdi, gendən baxdıqca həvəslənirdim, istəyirdim ki, haçansa mən də o paltardan geyinim, o məktəbdə oxuyum. Ona görə də dayım seçməyi mənim öhdəmə buraxanda sevindim və dedim ki, dayımla gedəcəm, o məktəbdə oxuyacam. Anam artıq vəd etmişdi ki, uşaq nə desə, o olacaq, söz ağzından çıxdığından könülsüz də olsa razılıq verdi. Və mən tezliklə öz kəndimizdən ayrıldım, dayımla bir yerdə Qoriyə yola düşdük.

Süleyman Sani Axundov hekayəsini belə davam etdirir ki, kəndimizə - Seyidliyə bir də doqquz aydan sonra, tətildə qayıdıb gələ bildim. Anamdan birinci soruşduğum Tamamla Gülbənd oldu. Söylədi ki, burdan köçüb gediblər. Dedim, hər halda mən onları görmək istəyirəm. Ancaq anam nəsə şübhəli danışırdı, ona görə də ürəyimdə bir nigaranlıq yarandı ki, görən, qızların başına nə iş gəlib. Tamamı çox görmək istəyirdim, çünki Tamam mənim üçün həm də bir həyat müəllimi idi. Ondan çox şey öyrənmişdim. Yaşı çox olmasa da, həyatın çox sirlərinə mənim gözümü açan elə Tamam olmuşdu. Üstündən bir az keçəndən sonra anamgil hər halda gec-tez xəbər tutacağımı düşünərək əhvalatı mənə danışdılar. Eşidincə sarsıldım. O gözəl qızı, o ağıllı qızı, o göyərçinə bənzəyən Tamamı Qarqar çayının yaxınlığındakı bir kəndə zorla ərə veriblərmiş. Orda zəngin bir adamın oğlu havalanıbmış. Hətta elə dəli olubmuş ki, onu zəncirdə saxlamağa məcburmuşlar. O kəndin adamlarından kimsə bu varlıya məsləhət bilir ki, sən oğlun üçün bir məsumə qız alsan, uşaq sağalar. Həmin adam neçəsinə müraciət edirsə, hər kəs o oğlanı görüncə qızını bədbəxt eləmək istəmir. Nə qədər pul, mal təklif eləsələr də, razılıq vermirlər. Yalnız Budaq babanı yola gətirə bilirlər və Tamamın razılığı olmadan kəbinini həmin dəli oğlanla kəsirlər. Ancaq o gün ki onların toyları olur, ağıllı Tamam böyük bir dəhşətlə üz-üzə qaldığını görür. Anlayır ki, onu ağlı başında olmayan, zəncirli bir dəliyə qurban ediblər. İşin tərsliyindən həmin gün kənddə tufan qopubmuş, bərk külək əsirmiş, şiddətli yağış yağırmış. Külək elə bərk əsirmiş ki, alaçıqları yerindən qoparıb uçururmuş. Tamam görür fürsətdi, başlayır qaçmağa. Məqsədi o imiş ki, çatsın Qarqar çayı səmtə, çayın o biri sahilinə keçsin, meşədə gizlənsin. Ancaq ayaqyalın, başaçıq qaçdıqca daşlar ayağını yaralayır, soyuqdan başlayır titrəməyə və baxır ki, sığınacaq bir yerə ehtiyac var. Amma ətrafda köhnə bir qəbiristanlıqdan başqa sığınası yer yoxmuş. Tamam da ən çox qəbiristanlıqdan qorxurdu. Ancaq qorxu ona nə qədər güc gəlsə də, ayaqlarının qan sızan yarası, soyuq, külək onu vadar edir ki, qəbiristanlıqdakı köhnə sərdabalardan birinə girsin. Həmin sərdabada dan yeri qızaranacan gizlənir. Və səhərə yaxın oradan keçən bir dilənçi təsadüfən qapını açır, sərdabanın içərisində qızı görəndə diksinir. Qızsa bu tənha məkanda, onsuz da çox qorxduğu qəbiristanlıqda qəfildən bu surəti görüncə vahiməyə düşür və qəhqəhə çəkərək qaçmağa başlayır. Anam söyləyirdi ki, o toy gecəsi, o küləkli, o yağışlı, o tufanlı gecədə bütün kənd səhərə qədər Tamamı axtarır. Və nəhayət, tapırlar da - Qarqar çayının o tayında. Görürlər ki, hər halda çayı keçməyinə keçib, ancaq gizlənmək üçün meşəyə çata bilməyib. Elə çayı keçəndən az sonra yıxılaraq daşlar üzərində canını tapşırıb.

Süleyman Sani Axundovun həyatdan erkən yaşında uçub getmiş göyərçin qız haqqındakı "Cəhalət qurbanı" hekayəsi onun öz ömrünün qüssəli bir lövhəsidir və ömrü içərisində bir deyil, sıra-sıra bu cür təsirli səhnələr cərəyan etmiş insan, söz yox ki, aşırı dərəcədə duyğulu, həssas olmalı idi. Bir insan ki göz yaddaşına, ürək yaddaşına bu cür sarsıdıcı mənzərələr birdəfəlik hopmuş ola və özü də ədəbiyyata bağlana, şəksiz ki, həmin həyat səhnələri gec-tez öz əks-sədasını qələmdə tapmalı idi.

...Onun hər günü iş-güclə, yorulmaz fəaliyyətlə dolu idi. Məktəbdə dərs deyirdi, həm də sadəcə dərs demirdi, yenilikçi bir müəllim idi. Uşaqların hansında istedad işığı görürdüsə, həmin işığın gizlidə qalmayıb parlamasından ötrü nə imkanı var, sərf etməyə hazırdı. O qafilədən olan şagirdləri kimlərdi? Cəfər Cabbarlıdan Süleyman Rüstəmədək bütün Azərbaycanın tanıdığı qüdrətli bir dəstə. Süleyman Rüstəm söyləyirdi ki, yaz gəlincə, havalar istiləşməyə başlayınca daha Süleyman Sani dərslərini sinif otaqlarında keçmirdi. Deyirdi, oturacaqları aparın həyətə. Bizə dərsləri təbiətin qoynunda keçərdi və çalışardı ki, çoxlu şeirlər, hekayələr əzbər bilək. Süleyman Rüstəm etiraf edirdi ki, mənim şeirə gəlməyimin, ədəbiyyata vurğunluğumun da səbəbkarı Süleyman Sani Axundov olub. Süleyman Rüstəm danışırdı ki, müəllimim mənə bütöv pyesləri, hekayələri əzbərlətdirirdi və uşaqların qarşısında söylətdirirdi və mən də bundan xüsusi zövq alırdım.

...Süleyman Sani Axundov gah səhnədədir, gah qəzetlərdə-jurnallarda bir-birinin ardınca məqalələr yazır, yeni bədii əsərlərini doğurur - 1922-ci ildir. Azərbaycan şairlərinin və ədiblərinin yeni birliyi - Yazıçılar İttifaqı yaranır və Süleyman Sanini ittifaqın birinci sədri seçirlər. Camaat və qələm əhli arasında yüksək nüfuzu, fəallığı, ziyalı səsi eşidilməli hər nöqtədə görünməsi göz önündə olmasaydı, onu bu vəzifəyə çəkərdilərmi?

Amma bundan daha əvvəl - 1920-ci ildir, Süleyman Sani Axundov Bakıdan aralanıb bölgələrə səfərə də çıxmışdı, Qarabağda, Zəngəzurda gecəsini gündüzünə qatıb çalışmışdı, orada məktəblər, qiraətxanalar, klublar, mədəniyyət evləri açmışdı, maarif işığının ucqarlarımıza yayılması üçün də əlindən gələni etmişdi.

...Süleyman Sani Axundov 62 illik bir ömür yaşayıb. 62 illik bu həyatın tən yarısını - 36 ilini maarifə, mədəniyyətə, Azərbaycan xalqının düşüncə işığının artmasına sərf edib.

1932-ci ildə Azərbaycan dövləti ona "Əmək qəhrəmanı" adı verdi. O zaman üçün nadir hadisə idi və ilk adam, həm də birinci ədib idi ki, Süleyman Sani Axundov belə yüksək bir təltifə layiq görülmüşdü. Ancaq Süleyman Sani Axundov üçün bu qiymətləndirmə azdır. Duyan, anlayan Azərbaycan insanının nəzərində dünən və bugün, yəqin, elə sabahlar içərisində də Süleyman Sani Axundovun  dəyərləndirilməsi də, təltifi də gərək başqa cür ola - yalnız əmək qəhrəmanı kimi deyil, həm də zəka qəhrəmanı, ruh qəhrəmanı kimi.

Süleyman Sani Axundovun yazdıqları vaxtın gedişi ilə köhnələn əsərlər deyillər. Hətta onun vaxtı nəzərə alaraq içərisində olduğu zamanın hökmü ilə yazdığı əsərlər də üstündən onillər keçəndən sonra əskiləşmir, bugünlə də səsləşir. Saninin əsərləri çoxdur, hamısı da bir-birindən qiymətli. Ancaq mənim qəlbimə o solmaz miras əsərlər içərisində "Qaraca qız" daha yaxındır. Bəlkə də ona görə ki, Süleyman Sani Axundovla, onun yaradıcılığı ilə ilk tanışlığım və təmasım bu qəmli və ibrətli hekayətdən başlayıb. Ancaq tək mən deyiləm ki! Abdulla Şaiq özü də böyük müəllim və görkəmli ədib idi. Ancaq "Qaraca qız" onu necə tutmuşdusa, götürüb "Qaraca qız"ı səhnələşdirmişdi.

"Qaraca qız" 1913-cü ildə yazılıb. İlk dəfə də "Məktəb" jurnalının bir neçə sayında dərc edilib. Bu əsər Tutu adlı bir qızın taleyindən bəhs edir. Görünüşcə o qədər də yaraşıqlı olmayan, qarayanız, həyatın da elə dünyaya gəldiyi vaxtdan ona boz üz göstərdiyi köməksiz qızcığaz. Ancaq Allah bu düyünlü taleli, körpəliyindən yetim qalmış, zahirən də çox gözəl olmayan qızcığaza incə duyğu və gözəl ürək veribmiş.  Bu hekayət o ürək haqqındadır. Həyatın, insanlığın, cəmiyyətin məhz bu cür ürək daşıyıcılarının üstündə bərqərar olması barədə hekayət. Bu hekayənin ilk qiymətini 1913-cü ildə həmin "Məktəb" jurnalı vermişdi. Xəsis bir cümlə ilə, amma yetərincə dəqiq və sərrast. "Məktəb" jurnalı "Qaraca qız" haqqında belə yazırdı: "Bax, milli hekayə belə olar".

...Süleyman Sani Axundovun öz əli ilə müxtəlif illərdə qələmə aldığı iki tərcüme-yihalı var. Birini Azərbaycan dilində yazıb, digərini rusca. Rusca olanı daha genişdir və arxivdə qalır. Azərbaycan dilindəki isə "Seçilmiş əsərləri"ndə müxtəlif vaxtlarda çap olunub. Sözüm həmin tərcüme-yihalların hansının qısa, hansının uzun, hansının təfərrüatlarının daha təsiredici olmasında deyil, məqsədim o tərcüme-yihalların ikisində də əksini tapan vacib bir məqama diqqət ayırmaqdır. Süleyman Sani Axundov həyatının mühüm bir hadisəsi sayaraq yazır ki, 1921-ci ildə Bakıda Tənqid-Təbliğ Teatrı yarandı və mən də həmin o teatr üçün ilk dəfə nümayiş etdirilməkdən ötrü "Çərx-ifələk" pyesini qələmə aldım.

Yəni dünyaya gəlmək, təhsil almaq, haralardasa işləmək, müəyyən təltiflərə layiq görülmək, ailə qurmaq və ömür yolunun digər mütləq xatırlanmalı vacib təfərrüatları sırasında Sani teatrı qabardır. Teatr onun da, o çağın bir çox aydınlarının da həyatında gerçəkdən də taleyüklü hadisələr zümrəsindən idi. Buna bilavasitə təmasda olduğum insanların - Əfrasiyab Bədəlbəylinin, Şəmsi Bədəlbəylinin söhbətlərindən şahidəm. Əfrasiyabında, Şəmsinin də gəncliklərinin coşqun cağlarının bir çox illəri həm Tənqid-Təbliğ Teatrı ilə, həm də oteatrın davamı olan İşçi Teatrı ilə birbaşa bağlı idi. Əfrasiyab tamaşalara musiqi bəstələmişdi, dirijorluq etmişdi, Şəmsi isə İşçi Teatrında silsilə tamaşalar hazırlamışdı və o tamaşaların arasında Süleyman Sani Axundovun da əsərləri ayrıca yer tuturdu. Azərbaycan səhnəsinə gələn ilk qadınlardan olan unudulmaz Sona xanım Hacıyeva "Satiragit" dediyi həmin Tənqid-Təbliğ Teatrındakı tamaşalarda iştirakından, o illərin tamaşalarının necə hərarətlə qarşılanmasından şövqlə, vəcdlə bəhs edirdi.

Süleyman Sani bir-birinin ardınca Tənqid-Təbliğ, ardınca İşçi teatrları üçün pyeslər yazırmış. Hamısı qısa - birpərdəli, ikipərdəli əsərlər. Hamısının da əsas məqsədi həm duyğulara təsir etmək, həm də gözləri açmaq. Böyük Cəfər Cabbarlının adını daşıyan Teatr Muzeyinin arxivində köhnə illərin afişaları, proqramları, fotoşəkillər qayğı ilə qorunur. Adları teatr tariximizə əbədilik həkk olunmuş neçə böyük aktyor, neçə böyük sənətçi həmin tamaşalarda çıxışlar ediblər. Vaxtilə Süleyman Saninin əsərləri Milli Dram Teatrımızın səhnəsində oynanırdı, Gənc Tamaşaçılar Teatrının repertuarından çıxmırdı. Bəs vəziyyət indi necədir? Sanki teatrlarımız bir çox klassiklərimiz kimi, Süleyman Sani Axundovu da unudub. Ancaq gərək belə olmasın. Ən əvvəl ona görə ki, Saninin əsərləri bədii baxımdan sevilməyə və yaşamağa layiq sənət inciləridir. Ancaq həm də ona görə ki, o millət ağrıları, o cəmiyyət göynəkləri ki 1920-30-cu illərdə vardı, onların heç də hamısı tamam sağalmayıb. Bəziləri bugün də var, bəlkə sabah da olacaq. Bir az qiyafəsini dəyişib, bir az yöndəmi özgədir.

...1915-ci il mart ayının 30-da Bakıdakı 4-cü Rus-Azərbaycan, yaxud o dövrdə deyildiyi kimi, Rus-tatar məktəbinin müdiri Süleyman Sani Axundov Bakı müəllimlər komissiyasının sədrinə ərizə ilə müraciət edir. Yazır ki, "Bu il mart ayının 13-də Ağdamdan teleqram aldım. Yazırdılar ki, anamın vəziyyəti pisdir. Anamın halından əvvəlcədən agah olduğumdan ləngimədən elə gecə ilə yola düşdüm. Xoşbəxtlikdən gedib anamı sağ gördüm, onunla vidalaşmağa macal tapdım, o, mənim qollarım üstə keçindi. Bilirsiniz ki, müsəlman adətlərinə görə belə hallarda çoxlu məsrəflər olur. Mənim də xeyli xərcim çıxdı. Ancaq Bakıdan təcili yola düşdüyümə görə sizə müraciət edərək maaşımı öncədən almaq xahişini edə bilmədim. Ayrı-ayrı dostlardan borc alaraq oradakı xərclərimi yola verdim. İllər boyu təhsil sahəsində işləsəm də, heç vaxt kömək üçün müraciət eləməmişəm. Bu, birinci dəfədir. Ona görə xahiş edirəm ki, çəkdiyim xərcləri ödəməyim, borclarımı qarşılamağım üçün mənə şəhər idarəsi tərəfindən maddi yardım göstərilməsi ilə bağlı vəsatət qaldırasınız".

Üstündən bir müddət keçir, 4-cü məktəbin müdiri Süleyman Sani Axundovun Bakı müəllimlər komissiyasına göndərdiyi məktub şəhər idarəsinə yönləndirilir. Lakin ordan gələn cavab təəssüfləndirici olur. 1915-ci il may ayının 13-də şəhər idarəsindən gələn məktubda göstərilirdi ki, müəllim Süleyman Sani Axundovun yardım barədə məktubuna mənfi cavab verilir. Bunu elə yeri gəlmişkən, Süleyman Sani Axundovun həyatındakı kədərli bir məqam kimi yada saldım. Ancaq bunu yada salaraq çatdırmaq istədiyim tamam başqa bir hadisədir. 1939-cu ildə ölüm yatağında olarkən onun unudulmaz müəllimim Abbas Zamanova söylədiyi əhvalat. Saninin bu məktubu ilə Abbas Zamanovun söylədiyi əhvalatın arasında bağlantı var. Süleyman Sani Axundov şagirdi Abbasa anasının son nəfəsində ona danışdığı əhvalatı söyləyibmiş və ardınca da deyibmiş ki, bax, yazmağa macal tapmadığım hekayələrdən biri də budur.

Süleyman Sani Axundovun uşaqlığının, gəncliyinin keçdiyi bağlı-bağatlı Seyidli kəndi iki dağın arasında yerləşirmiş. Süleyman Sani Axundov bunu yazılarında da qələmə alıb, Abbas Zamanovla söhbətində də dilə gətiribmiş ki, Seyidlinin - kəndimizin səkkiz verstliyində, Əsgəran qalasının yaxınlığında Bozdağ deyilən bir otlaq vardı. Yaz aylarında kəndimizin camaatı, maldarlar sürüləri ilə birgə gedərdilər Bozdağa, alaçıqlarını qurardılar, ta yaylaq vaxtınacan orda yaşayardılar. Yay gəlincə köçərdilər yaylağa. Süleyman Sani Axundovun da qələmə almağa macal tapmadığı hekayə həmin Bozdağla bağlı imiş. Anası danışırmış ki, günlərin birində kəndimizə iki atlı gəldi. Mənim yeniyetmə vaxtlarım idi. O vaxt kəndimizdə Səməndər adında igid bir oğlan vardı. Atlılar dedilər ki, bu yazdan daha siz Bozdağa getməyin, bizi bəy göndərib, o yerlər oldu bizimki. Səməndər çıxır qabağa ki, necə yanı o yerlər oldu sizinki, ora bizim dədə-baba yurdumuzdur, hər yaz biz ora daşınırıq, neçə ayımız oralarda ötür, orda bizim qəbiristanlığımız da var, atam, anam həmin məzarlıqdadır, neçə ulularımız orda torpağa tapşırılıb, ora elimizin, vətənimizin bir parçasıdır, o torpağı bizim əlimizdən necə ala bilərsiniz?

Gələnlər deyirlər ki, bizlik deyil, bəylə danışmaq lazımdır. Səməndər susmur: "Yaxşı, bəylə danışmaq lazımdır, mən hazır danışmağa. Neçə nəfər adam deyirsizsə, bizim ağsaqqal-qarasaqqal yığışsın, gedək danışaq". Deyirlər ki, yox, ağsaqqala, qarasaqqala ehtiyac yoxdur. Əgər sən danışmaq istəyirsənsə, günortadan sonra bəy özü Bozdağda olacaq, gələrsən ora, söhbət edər səninlə.

Günortadan sonra Səməndər atlanır, yollanır Bozdağ tərəfə. Ora çatınca görür ki, bayaqkı atlılar da burdadır, bəyin yanında oğlu da dayanıb. Başlayırlar höcətləşməyə, kənddə dediklərini Səməndər burda da təkrarlayır. Saatlar ötdükcə kənddə camaatın təşvişi artır. Havanın qaraldığını görüncə bir neçə nəfər gənc atlanır, yollanır Bozdağ sarı. Bozdağa çatanda şahid olduqları mənzərə onların ürəklərini sıyırır. Baxırlar ki, bayaq kəndə gələn iki atlı, bəy, oğlu, bir də Səməndər qan içində torpağa səriliblər. Sən demə, onların arasındakı Bozdağ mübahisəsi, torpaq höcətləşməsi gəlib xəncərləşməyə çatır. Və əsilliklə-nəsilliklə bu camaatınkı olan Bozdağ uğrundakı qarşıdurmada Səməndər cəngavər kimi döyüşübmüş, torpağı, otlağı bu camaatın əlindən almaq istəyənlərlə axıracan çarpışıbmış. Canını fəda etsə də, rəqiblərinin də öhdəsindən gəlməyi bacarıb, onları həlak edib.

Və anası ölüm ayağında Süleymana bunu da söyləyibmiş ki, o vaxt hələ sənin atana rast gəlməmişdim, Səməndərlə biz deyikli idik.

Vətən uğrunda, torpaq naminəşəhid düşən Səməndəri Bozdağdakı bir çeşmənin yanında torpağa tapşırırlar, o qaynamanın da adını qoyurlar "Səməndər bulağı".

Və Süleyman Sani Axundovun 1939-cu ildə, həyatının axır günlərini yaşadığı əyyamlarda anasının həyata vida edərkən ona söylədiyi əhvalatı şagirdi Abbas Zamanova danışaraq köks ötürməsi bu gün insanı çox qəmləndirir.

Ağır-ağır nəfəs alan Süleyman Sani ah çəkərək əlini qoyubmuş köksünə, deyibmiş ki, hələ bu sinədə yazılmamış, deyilməmiş nə qədər sözlər var.

Hələ yazmadığı, bizə yalnız əks-sədasını, sorağını çatdıra bildiyi bu hekayət Süleyman Sani Axundovun ürəyində və düşüncəsində olan, ömür vəfa edərsə qələmə alacağı sıra-sıra hekayələrdən yalnız bircəsidir. Nə qədər inciləri özü ilə qayıdışsız aparıb...

...Böyük Süleyman Sani Axundovun bu millətə yadigar qoyduğu daha bir hikmətli və gerçəkci nağıl da var: "Kövkəbi-hürriyyət".

Yazıçının usta qələmi oxucunu füsunkar bir məmləkətə aparır. Təbiət bu diyara bütün gözəllik və nemətləri bəxş edib. Ancaq bu diyarda yaşayanların böyük dərdi var. 18-19 yaşına çatınca o insanlar qəfilcə sürətlə qocalmağa başlayırlar. 5-6 il ərzində 80-90 yaşlı ixtiyara çevrilir, ömürlərini başa vururlar. O şəhərin qəbiristanlığında yaşı 20-25-dən yuxarı olan bircə mərhum da tapılmaz. Bir tərəfdən sanki Allah onların diyarına bütün naz-nemətləri əta edib, amma digər tərəfdən də bu bədbəxtlik onları qarabaqara izləyir. Çox məşvərət edəndən sonra həmin kəndin əhalisi yığışıb gedir müdrik bir alimin yanına ki, ondan məsləhət alsınlar. Qoca alim xeyli düşünəndən sonra cavab verir ki, sizin dərdinizin əlacı var. Mübtəla olduğunuz bu dərdin çarəsi o dağın arxasındadır. O dağ Allahın yaratdığıdağ deyil. O dağ divlərin hördüyü bir dağdır. O dağın arxasında bir kövkəb-ihürriyyət var. Yəni azadlıq ulduzu, istiqlal səyyarəsi. Bu dağı yıxmalısınız ki, o azadlıq ulduzunun, kövkəb-ihürriyyətin işığı sizin məmləkətə düşsün. Həmin işıqdan məhrum olduğunuzdan sizin insanlar belə tez qocalır, tələf olub gedirlər. Çıxış yolunuz o dağı aşırtmaqdadır.

Və bu yurdun dəliqanlıları, mərd oğulları yığışıb o yapma dağı uçurdurlar, kövkəb-ihürriyyətin nuru məmləkətə yayılır və insanlar tamam yeni bir həyata başlayırlar, xoşbəxt, azad, firavanlıq qoynunda uzun ömür sürürlər.

Süleyman Sani Axundovun bu gerçəkçi nağılının bir ucu onun özünün də gördüyü və ali sərvətimiz, istiqlalımıza bağlı idi. Amma məgər Süleyman Sani Axundov kimi vətən yavruları elə özləri də kövkəb-ihürriyyət deyilmilər? Sani kimi ulduzlarımızın nuru bizimlə olduqca, o ulduzların qədir-qiyməti gərəyincə bilindikcə, onlara doğru can atıldıqca millət olaraq ömrümüz də uzanacaq, hürriyyətimiz də indikindən qat-qat artıq parlayacaq, içərimizdəki işıq da çoxalacaq, sabah keçəcəyimiz bütün yollar da daha aydın olacaq.

...Nə acı ki, milləti və yurdu üçün ağ gün arzulayanların, bu yolda fədakarlıqlar edənlərin taleyi heç də həmişə rəvan olmayıb. Tarixin ən müxtəlif dövrlərində və elə dünyanın hər yerində. Süleyman Sani Axundovun da həyatının son illəri bir kədər zolağını xatırladır. Məruz qaldığı ağrı-acılar, məşəqqətlər, üzücü qara fikirlər olmasaydı, bəlkə də 62 il əvəzinə daha çox yaşayardı, daha çox yazardı.

1930-cu illərin mətbuatının qart sifətini gördükcə, "ifşa edilən" və onunla amal qardaşı, bir-birindən üstün sənətkarların müdhiş aqibətinə şahid kəsildikcə o, daxilən sarsılırdı. Ona əzab verən insan mənəviyyatının bu hala düşməsi, insanın içərisindəki çirkabın üzə çıxması və bütün bu lehmənin onun müqəddəs saydığı mətbuatın, kitabların səhifələrinə axması idi. Sovet siyasi irticaları başlanırdı. Şura hökumətinin işə saldığı siyasi qırğın maşınının ilk qurbanlarından biri Süleyman Sani Axundovun qardaşı Rüstəm olur. Onu məhv eləməklə dayanmırlar. Dul qalmış zövcəsi Soltanxanımı da təqib edirlər, təzyiq göstərirlər, dönə-dönə evlərində axtarışlar aparırlar, əmlakını müsadirə edirlər. Bütün bu mənəvi işgəncələrə dözə bilməyən qadın havalanır, tezliklə solub gedir. Növbə çatır Süleyman Saninin əmisi uşaqlarına. Onları da bir-bir həbs edirlər, zindana atırlar, Sibir buzlaqlarına göndərirlər.

Və bütün bu gördükləri Süleyman Sani Axundovu döndərib edir yataq xəstəsi.

Unudulmaz müəllimim Abbas Zamanov universitet illərində bizə Süleyman Sani Axundovun son günlərindən, onunla son görüşlərindən bəhs edirdi. Deyir, getmişdim Süleyman ustadı ziyarət eləməyə. Xeyli sınıxmışdı, zəifləmişdi, üzgün idi, zorla danışırdı. Köks ötürərək dedi ki, vaxt çatıb. Ardınca da əlavə elədi ki, ölümdən qorxmuram. Onsuz da hər gələn bir gün getməlidir. Məni hələ yazmağa fürsət tapa bilmədiklərimdən daha artıq yandıran və hürküdən odur ki, artıq yazılmış olanları da yox edirlər. Yaza biləcəyim nə qədər əsərmənimlə bir yerdə gedəcək, bu, bir dərd, bəs qalanların nəsibi nə təhər olacaq, bu nigaranlıq ondan da betər dərd...   

1939-cu il mart ayının 29-da böyük ədib Süleyman Sani Axundovun son saatı yetişir. Unudulmaz Şəmsi Bədəlbəyli ohüznlü vida gününü, əmi qədər əziz tutduğu Süleyman Saninin tabutunun həmin gün çiyinlərində duyduğu ağırlığını mənə elə xiffətlə nağıl edib ki, indi bu məhzun xatirələri xəyalımdan keçirəndə o ağırlığı öz çiyinlərimdə, daha artıqsa böyük yazıçının ömrün bitər-bitməzindəki nigaranlığının ağrısını ürəyimdə hiss edirəm. Gərək qoymayaq ki, bu qiymətli irs yaddaşın alt qatına çəkilə...

Və mənim bir arzum da var. Süleyman Sani bütün Azərbaycanı qəlbinin var məhəbbəti ilə sevirdi. Amma ata yurdu Qarabağ,  Qarabağın içərisindəki Ağdam,  Ağdamın qoynundakı Seyidli onunçün xüsusən əziz idi və bu məhəbbəti ömrü boyu qəlbində və dilində daşıyırdı. Zamanında Ağdamda Süleyman Sani Axundovun yaxşı bir abidəsi olub. Fotosu qalır. Çox arzulayıram ki, Qarabağa böyük qayıdışın könlü riqqətə gətirən bir hadisəsi də Süleyman Sani Axundovun əvvəlkindən də gözəl abidəyə çevrilərək yenidən doğma Qarabağına - Ağdama dönüşü olsun!

21 oktyabr 2023

Rafael Hüseynov, akademik

“525-ci qəzet”