Bir yaz günü idi və əfsanə doğulurdu. Baharın ilk günlərində, təbiətin oyanan çağında, ətrafın sanki elə möcüzələrlə aşıb-daşdığı anlarda insanın sağında-solunda baş verənlərin çoxuna heyranlıqla dərhal möcüzə adı qoyması anlaşılandır. Donu təzəcə açılmış, yaz günəşi dəydikcə buxarlanan, elə bil adam təki nəfəs alan, sanki təzədən dirilən, gəncləşən torpaq da həmin günlərdə əsl möcüzədir. O torpağın içindən dikəlib qalxan zərifcə bir bənövşə də, sapsarı novruzgülü də, qıpqırmızı xoruzçiçəyi də möcüzədir.

Dünənəcən yalın olan budaqların indi sanki balaca-balaca arxlara çevrilməsi, o budaqların bulud kimi durmadan damcılar səpməsi də möcüzədir, puçur-puçur tumurcuqların göz oxşayan sırası da başqa bir möcüzə. Susmuş quşların təzədən şövqə gəlməsi, dan yeri qızarandan gün batanacan bir-birinə səs verə-verə oxuması da möcüzədir, az əvvəl bəyaz qardan papaq geymiş ağacların indi ağappaq gül donu geyməsi də möcüzə. Bunları görə-görə az qala hər adam şairləşir. Daha sözünü əvvəlki kimi saya deməklə ürəyi soyumur. Hər sözünü şairanələşdirib dilə gətirir. Odur ki, ilk yaz günlərində ən çox işlənən kəlmələrdən olan "möcüzə" sözü bir növ qəlibləşir, məcaziləşir. Ancaq o hadisə ki 1961-ci ilin 23 martında - növbəti Novruzun ilk qədəmlərini atdığı günlərdə baş verirdi, o, dolayısı ilə, məcazi mənada möcüzə və əfsanə deyildi. Elə sözün birbaşa mənasında əfsanə idi və bu əfsanəni möcüzə kimi qavramamaq mümkünsüz idi.

Qocaman Sankt-Peterburq şəhərində "Məhəbbət əfsanəsi" baleti ilk dəfə səhnəyə çıxırdı. O günəcən bu səhnədə də, dünyanın onlarca ölkəsinin yüzlərcə səhnəsində də minlərcə dəfə balet tamaşaları olmuşdu. Şəksiz, elə 1961-ci ilin 23 martında olan sayaq, həmin baletlərdən hansı üçünsə səhnənin pərdələri ilk dəfə açılmışdı. Yaz gəlmişdi, hamının ovqatı duruydu. Təzə əsəri ilk dəfə görüb eşidir, duyğulanırdılar və nə o gün, nə ondan sonrakı yaxın aylar və illər içərisində heç kəsin ağlına gəlməzdi ki, əsl böyük möcüzə ilə, əsl misilsiz əfsanə ilə üz-üzədirlər. O anların gerçək möcüzəliliyinin bütövlüyü ilə dərk olunmasından ötrü gərək xeyli zaman keçəydi, o günə gələcək illərin hündürlüyündən baxaydın.

Hər balet uvertüra ilə başlayır. Ancaq lap əvvəldən "Məhəbbət əfsanəsi"nin uvertürasının bütün başqa uvertüralardan bir fərqi vardı. Bu uvertüra başlanmazdan qabaq beş akkord gəlirdi. Bu, bir rəmz idi.

Fərhadla Şirinin solmaz sevgisini ilk dəfə bu tərzdə görən və qələmə alan Nazim Hikmət olmuşdu. Həm də bu əsəri yazmaq istəyi onda uzun həbsdən qurtulub azadlığa yenicə çıxdığı zamanlarda, "Əfsanə"nin səhnəyə gəlişindən 10 il əvvəl yaranmışdı. Sonra cavan bəstəkar Arif Məlikov bu əsəri musiqiləşdirməyə başlamışdı. Daha sonra xoreoqraf Yuri Qriqoroviç və rəssam Simon Virsaladze "Əfsanə"yə səhnə həyatı vermək üçün işə başlamışdılar. Ardınca da bu yoldakı ən həlledici adamlardan biri - "Əfsanə"ni səsləndirəcək orkestrin dirijoru Niyazi dəstəyə qatılmışdı. Elə bu beşliyin şərəfinə də bəstəkar uvertüradan öncə səslənən beş akkordu artırmışdı. Var olduğu 60 ildən artıq müddətdə daim səhnədə qalan, dünyanın müxtəlif ölkələrindəki 60-dan artıq məşhur teatrın səhnəsində oynanan "Məhəbbət əfsanəsi"nin həm də bir sənət əfsanəsi olduğunu zaman özü sübuta yetirib.

Və əfsanə adam Nazim Hikmət dünyaya elə belə əfsanələr yadigar qoyub getməkdən ötrü gələnlərdən idi:

Nə gözəl şey xatırlamaq səni

İçimdə ikinci bir insan kimidir

Səni sevmək səadəti

Nə gözəl şey xatırlamaq səni

Yazmaq sənə dair.

Nazim Hikmət bu sətirləri zindanda qələmə alıb. Sevgilisini düşünərək yazıb. Ancaq bu misralar əslində onun hər insana və dünyaya ürək açması da sayıla bilər. Hər bir insan və dünya haqqında sevimli bir insanı anırmış kimi düşünməsəydi və onlara ən doğması kimi məhrəm duyğular bəsləməsəydi, Nazim Hikməti türk olan və türk olmayan milyonlarla oxucusu qəlbinə yaxın tutaraq bunca sevməzdi.

O, müasir adam idi, çağdaş şeirlər yazırdı. Yazısının tərzi də, fikirləri də XX yüzilin yenilikçi havası ilə dolu idi. Ancaq bununla belə, o, özündən yeddi əsr öncə yaşamış Mövlananın yazdıqlarını da bəyənir və müasir hesab edirdi. XVI əsrdə yaşamış Füzulini də, əsr yarım əvvəl qələm çalmış Mirzə Fətəlini də çağdaşı bilirdi. Halbuki yanında-yörəsindəkilərdən neçəsinin elə həmin günlərdə yazdıqlarının çoxunu nimdaşlaşmış və vaxtı keçmiş adlandırırdı. Keçmişdəki böyüklərin yazdıqlarında hansısa kəlmələr, ibarələr əskiləşmişdi, bəzi deyişləri hətta indi lüğətsiz anlaşılmırdı. Nazim Hikmət üçünsə əsas olan vaxt ötdükcə köhnəlməsi, fəal istifadədən çıxaraq dilin alt qatına çökməsi təbii olan ayrı-ayrı qocalmış sözlər deyil, köhnənin içərisindəki zaman keçişi ilə boyatlaşmayan, əvvəlki təzəliyini saxlayan, yeni gündə də bir gəncin nəbzi kimi iti və qüvvətli çırpınmaqda davam edən oyanıq fikirlər idi. Ustadlarından saydığı -

Söz candır, əgər bilirsə insan,

Sözdür ki, deyirlər, "özgədir can", -

deyən ixtiyar Füzuli ilə şərik idi Nazim Hikmət.

Nazim Hikmət dünyanı, həyatı, insanı dərinliyi və genişliyi ilə dərk etməyə başladığı gənc çağlarından bu həqiqətə də inanmışdı ki, insanın ruhu da, varlığı da elə onun Sözüdür. O insan ki, torpağa tapşırılandan azmı-çoxmu sonra unudulub gedir, demək, onu bu aləmdə yaşadacaq sözü yoxmuş. Naziminsə onillər əvvəldən gələn səsi də, sözü də dipdiri, özü də hər an sağ-salamatdır.

1963-cü ilin 12 yanvarında keçilmiş yolu, yaşanmış ömrü düşünüb "qocalıram" desə də, hələ heç 60-nı bitirib 61-nə yetişməmişdi. Yazırdı ki, "dünyanın ən çətin sənəti olan qocalığa alışmağa başlayıram".

Ürək hərdən şıltaqlıqlar etsə, sancılarıyla harada yerləşdiyini ona xatırlatsa da, əslində nə üzgün qoca idi, nə heysizləşən ağsaqqal. Fikrindəki siqlət qoca idi, sözündəki güc keçmişlərdəki ölməzlərin ən ixtiyar və qocalmaz sözlərində olan ixtiyarlıqdan idi, amma hər halda ona nələrsə pıçıldayan fəhm də vardı. Sonun oğrun-oğrun yaxınlaşdığını sövq-təbii hiss edirdi və onu ən çox narahat edən onsuz da gəlişi hökm-i zər olan həmin son yox, hələ deməyə, yazmağa macal tapmadığı sözlərin ağrısı idi. Başı bu fikirlərə qatışdığından günün qayğılarıyla yüklənib belə düşüncələrdən uzaq qalanları müəyyən mənada xoşbəxt sayırdı, işlərinin çoxluğu səbəbiylə qocalığının fərqində olmayanlara qısqandığını deyirdi.

Saatlar, axarsınız,

axarsınız, axarsınız...

Bir söz söyləyəcəkdim sənə,

söyləyəmmədim.

Söyləməyə macal tapmadıqlarınıza heyif, böyük ustad, ulu Nazim Hikmət. Ancaq təsəllimiz var - ömür möhlətiniz içərisində söyləməyə imkan tapdıqlarınız bizi söyləyə bilmədikləriniz səmtə də yönəltməkdədir. Hər kitabınız açılanda özünüz də dirisiniz, sözünüz də canlı.

Ancaq indi mənim, sənin Nazim Hikmətin kitablarını açaraq onu qarşımızdaymış kimi təsəvvür etməyimiz başqa, Nazim Hikməti görmüş, bu şeirlərin neçəsini şairin öz dilindən, onun dəniz gözlərinə baxa-baxa dinləmişlərin duyduqları başqa. 1931-ci il təvəllüdlü şair Nəriman Həsənzadə Nazimlə ilk dəfə görüşəndə ondan təqribən 30 yaş kiçik idi, indi - 2023-də, artıq Nazimin bitməz ömrünün 121-ci ili başlarkən ömrünün 93-cü ilini yaşayan Nəriman müəllim Ustaddan 30 il yaşlıdır. Fəqət Nazimi yada saldıqca dönüb olur həmin tələbə Nəriman. Deyir ki, Moskvada, Maksim Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutunda oxuduğu 1950-ci illərin sonlarında təhsil və qələm yoldaşı Xəlil Rza Ulutürklə yazıçıların Peredelkinodakı istirahət evində qalırlarmış, Nazim də orada dincəlirmiş və cavanlar da, Nəriman müəllimin öz sözü, həftədəbir olmasa da, hər iki həftədən bir Ustada baş çəkməyə yollanırlarmış: "Çünki üzümüzə xoş baxırdı, o vaxtlar Nazimlə çörək də kəsmişik, onun görüşünə getdiyimiz vaxtlarda yanında böyük şəxsiyyətləri də görmüşəm. Pablo Nerudanı da, Moris Torezi də orada, Nazim Hikmətin evində görmüşəm, sonralar bizə Qorki adına institutda dərs deyən Aleksandr İsbaxı da birinci dəfə orada görmüşəm. Nazimin yanında adam özünə oxşayırdı, elə asudə şərait yaradırdı ki, özünü yığışdırmırdın mən filankəsin yanındayam. Mən onunla teatrda da olmuşam. Xəlillə Akademik Teatra getmişdik, işin tərsliyindən biletlərimizi yataqxanada unutmuşduq. Baxdıq ki, Nazim Hikmət də oradadır. Yaxınlaşdıq, onun köməkliyi ilə bizi tamaşa zalına buraxdılar".

Bəlli həqiqəti bir daha Nəriman müəllimin dilindən eşidirəm və canlı şahidin söyləyişi ilə olub-keçənlər əyaniləşir - gözlərimin qarşısına gözəllər əhatəsindəki gözəl Nazim gəlir. Nəriman müəllim danışır ki, Moskvanın qəşəng qızlarının hamısı vurulurdu Nazim Hikmətə, özü də göyçəkdi, amma həm də qadın görəndə tez vurulan idi.

Yenə Nəriman müəllimin Moskvadakı həmin tələbəlik illərinin xatirələrindəndir. Üç cavan şair və tələbə dost - Nəriman Həsənzadə, İbrahim Kəbirli və Xəlil Rza qatarla Moskvadan Bakıya gəlirlərmiş. Eşidirlər ki, Nazim də bu qatardadır. Gedib Nazimin kupesini tapırlar, görürlər ki, tək deyil, Əziz Şərif də onunla birgədir. Nəriman müəllim yada salır ki, Nazim Hikmət danışırdı, hamımızın qulağı onda idi, bir şeir də oxudu, qulaq asdıq. Sonra Nazim bir şeirini də oxudu: "Ən böyük adam kimdir?" Şeirin fəlsəfəsi bu idi ki, ən böyük adam arxalılar, vəzifəsi, mənsəbi yüksək olanlar deyil, o kəsdir ki, kimsəsizdir, bədbəxtdir, sahibsizdir: "Mən də dedim ki, Nazim can, biz şairlər elə onlardanıq. Gülümsündü, "Elədir, canım, elədir", - dedi. Biz ona "Nazim can" deyirdik, o da bizə "şəkərim", "canım" deyə müraciət edirdi. Sonra qayıtdı ki, indi siz şeirlərinizdən oxuyun, kimin şeiri xoşuma gəlsə, Bakıda onlara qonaq gedəcəyəm".

Cavanlar şeirlərini oxuyurlar, nədirsə Nərimanın misraları Nazimin ürəyinə daha çox yatır. Nazim deyir ki, söz verdiyim kimi, Bakıda bir axşamı Nərimangilə qonaq gələcəyəm. İbrahim Kəbirli də dillənir ki, Ustad, Nərimanın Bakıda evi yoxdur ki.

"İbrahim bunu söyləyəndə çox pərt oldum. Rayon uşağı idim, Bakıda da elə bir qohumum-yaxınım yox idi ki, Nazimi onun evinə qonaq dəvət edim. Hamımız susmuşduq, birdən Əziz Şərif dilləndi ki, qonşu kupedə Bakı Şəhər İcraiyyə Komitəsinin sədri gedir. Mən o hadisədən sonra taleyə də inanıram, bəxtə də. Əziz Şərifin bu sözünü eşidincə Nazim Hikmət ayağa qalxdı, getdi o kupeyə. Baksovetin sədri Əhmədov Nazimi görüncə cəld ayağa qalxdı, kupedən çıxdı, pəncərənin qarşısında dayanıb Nazimlə söhbət etməyə başladı. Rəhmətlik Əhmədov əvvəllər Gəncədə işləmişdi, o vaxtlar bizim Yazıçılar Birliyinin Gəncədə filialı vardı, sədri də Ələkbər Ziyatay idi, bir dəfə onunla birlikdə hansısa məsələylə əlaqədar Əhmədovun qəbulunda olmuşduq, mən yadındaydım. Nazim Hikmət Əhmədovdan mənim ev xahişimi elədi".

Nəriman müəllim xatırlayır ki, bu söhbətlər gedirdi və mən baş verənlərə yuxu kimi baxırdım, heç cürə inana bilmirdim ki, həqiqətən mənim də Bakıda evim ola bilər. Çatırlar Bakıya, iki gün sonra Nəriman yollanır Bakı Şəhər İcraiyyə Komitəsinə. Soyuq qış günüymüş, elə paltolu, başı papaqlı qalxıbmış qəbul otağına, odur ki, bu geyim-kecimdə cavanlığı çox da nəzərə çarpmırmış. Katibə rus qızı əvvəlcə deyir ki, sədr yoxdur, Moskvada ezamiyyətdədir. Nəriman da rusca deyir ki, yoldaş Əhmədov özü tapşırıb ki, gəlim, məni Nazim Hikmət göndərib. "Nazim Hikmət" eşidincə qız qalxıb keçir qonşu otağa.

"Bir də gördüm hamısı - bütün vəzir, vəkil çıxdı qəbul otağına. Əhmədovun yanında durmuşam, məni görən yoxdur. Hamı Nazimi axtarır. Yəqin, qız içəri girib deyibmiş ki, Nazim gəlib. Axırda dedim, yoldaş Əhmədov, mənəm gələn, Nazim Hikmət plenumdadır, gələ bilmədi, mən gəldim. Çünki Nazim Hikmət plenumda rəyasət heyətində uzaqdan məni görüncə elə gendən işarə ilə soruşmuşdu ki, nə oldu, getdinmi və mən başımı bulayanda yenə him-cimlə anlatmışdı ki, get.

Əhmədov məni Səlimov soyadlı işçisiylə calaşdırdı, o da məni yönəltdi ki, boşalmış bir mənzilə baxım. Mərkəzdə, düz doğum evi ilə üzbəüz, əvvəl Münəvvər Kələntərlinin yaşamış olduğu, ikinci mərtəbədəki ikiotaqlı mənzili mənə verdilər. Səlimov zəng elədi ki, necədir, etirazın yoxdur? Dedim, siz nə danışırsız, etiraz nədir, yoldaş Əhmədova söyləyin ki, çox xoşuma gəlib".

Nazim, vəd etdiyi kimi, yoldaşı Vera Tulyakova ilə Nərimanın evinə qonaq gəlir. Yanlarında Nəriman tez-tələsik boş mənzilə qonşulardan xahiş etdiyi masanı, kətilləri gətirir və o gün orada hamısı birlikdə şəkil də çəkdirirlər.

Bu, xoşbəxtliyin fotosu idi. Nəriman bəxtiyar idi ki, hətta əlində order olandan sonra inana bilmədiyi hadisə həqiqətən baş tutub, onun da Bakıda mənzili var və Nərimandan ikiqat, üçqat Nazim məsud idi ki, bir ürəyi səadətlə doldurmağı bacarıb, bir gənc qələm qardaşını evsizlik sıxıntısından qurtarıb...

Əməlləri də şeirləri kimi gözəl Nazim Hikməti Nəriman Həsənzadə necə unutsun, onillər ötəndən sonra necə ürəyində gəzdirməsin?!

Həyatda minbir acı dadmış, zəmanənin ən qart sifətləriylə qarşılaşsa da, yuxa ürəyi azacıq belə sərtləşməmiş böyük Nazimin o cür nəciblikləri haqda yeni-yeni hekayətləri eşitdikcə, onun hər kəsi hər şeyin yaxşı olacağına, daha yaşamalı günlərin hələ sabahlarda gələcəyinə ümidə, inama kökləyən qəlbə işləyən belə misralarını hər dəfə təzədən oxuduqca sağlığında onun dəli-divanəsi olub başına hərlənən gözəllərdən beşbetər bu Şəxsiyyətə və Şairə dəfə-dəfə yenidən nə sayaq aşiq olmayasan?

Yaşamaq zarafat deyil,

böyük bir ciddiyyətlə yaşayacaqsan

bir sincab kimi, məsələn,

yəni yaşamanın dışında və ötəsində heç bir şey gözləmədən,

yəni bütün işin-gücün yaşamaq olacaq.

...İnsanlar üçün ölə biləcəksən,

həm də üzünü belə görmədiyin insanlar üçün.

həm də heç kimsə səni buna vadar etməmişkən,

həm də ən gözəl, ən gerçək şeyin

yaşamaq olduğunu bildiyin halda.

Yəni eləcə ciddiyə alacaqsan ki yaşamağı,

yetmişində belə, məsələn, zeytun əkəcəksən,

həm də elə uşaqlara filan qalsın deyə yox,

ölməkdən qorxduğun halda ölümə inanmadığın üçün,

yaşamaq yəni ağır basdığından.

Bu sətirləri 1947-ci ildə yazmışdı, başqalarına dilədiyi kimi, özünün də haçansa bəhrələr verəcək, meyvəsini də özünün dərəcəyi fidanları azı yetmişində torpağa basdırmağa çatacaq qədər yaşamağı umurdu.

Qismət olmadı, hələ altmışına çatmamış sağlamlığı laxlamışdı. 1957-ci ildə Bakıda Azərbaycan Dövlət Universitetinə qonaq gələndə (o çağlar universitet indiki İstiqlaliyyət küçəsində, hazırda İqtisad Universitetinin yerləşdiyi binada idi) hündür pilləkənlərlə üçüncü mərtəbəyə qalxmağa ürəyinin dözməyəcəyini demişdi, onu bir stulda otuzdurmuşdular, tələbələr onu üçüncü qata əlləri üstündə aparmışdılar. Şübhəsiz, o zaman da ölümə inanmırdı, amma hiss etməmiş də deyildi ki, bu səhhətlə hər halda yetmişə yetişmək də röya kimidir.

Pillələri əllər üstə qalxmasının bir başqa hekayəsini isə mənə unudulmaz aktyorumuz Lütfəli Abdullayevin ömür-gün yoldaşı, Xalq Cümhuriyyəti dönəmində Azərbaycanın ilk əmək naziri və Məclis-i Məbusanın - Parlamentin katibi olmuş Əhməd bəy Ömərbəyov-Pepinovun qızı Sevda xanım söyləmişdi.

Növbəti dəfə əziz Bakısında səfərdə olan Nazim Musiqili Komediya Teatrında Lütfəlinin iştirakı ilə tamaşaya baxdıqdan sonra, irəlicədən danışdıqları kimi, aktyorun evinə şərəfinə veriləcək ziyafətə təşrif gətirmişdi. Tamaşa, aktyorların ifası çox xoşuna gəlmişdi, elə az sonra qəzetlərə verdiyi müsahibəsində demişdi ki: "Bakıda kəşf etdiyim ən gözəl teatrlardan biri də Musiqili Komediya Teatrı oldu. "Məşədi İbad", o ölməz əsəri, sonra Səid Rüstəmovla Süleyman Rüstəmin "Durna"sını gördüm. Rejissor Şəmsi Bədəlbəyliyə, artist Lütfəli Abdullayevə, Əlihüseyn Qafarlıya və aktrisa Nəsibə Zeynalovaya pərəstiş edənlərin içində mən də varam".

Nazim Hikmət Lütfəligilə gələn gündə Şəmsi də, Nəsibə xanım da, Süleyman Rüstəm də orada olmuşdular.

Sevda xanım söyləyirdi ki, Nazim gəldi çatdı evimizin yanına, bloka girməmişdən soruşdu ki, mənziliniz neçənci mərtəbədədir? Biləndə ki, üçüncü qata qalxmalıdır, "Yox, Lütfəli bəy, mənim ora qalxası halım yoxdur", - dedi.

Lütfəli özünü itirmir, cavanlardan birinə tapşırır ki, qalx, bizim mənzildə kreslo var, götür, düş aşağı. Elə Lütfəligilin blokunun girəcəyində sonralar da uzun illər orada qalan bir pinəçi köşkü vardı, hamısı Lütfəlinin xətrini istəyən adamlardı. Nazim əyləşir kresloya, qaldırırlar yuxarı və Lütfəlinin zarafatı hamını güldürür: "Nazim bəy, bizim evə ayağınızla qalxsaydınız, ləzzəti olmazdı, gərək belə əziz qonaq bizim mənzilə elə kəcavədə gələydi".

Sevda xanım yada salırdı ki, Nazim ürəyindən şikayətlənsə də, həmin axşam hamıdan çox içən də o oldu, kefi kök idi, deyib-gülürdü, Şəmsinin, Süleyman Rüstəmin, Lütfəlinin zarafatlarına uğunurdu.

Sevda xanım həmin füsunkar axşamdan bu anları da yada salırdı ki, Nazim babamın, atamın kim olduğunu bilincə dalğınlaşdı, alman dili mütəxəssisi olduğumu bilincə çevrildi Lütfəli sarıya ki, qardaş, sənin xanımın almancanı, ruscanı ana dili kimi bilir, sən hansı əcnəbi dillərdə danışırsan? Lütfəli dərhal "Əcnəbi dillərdən ləzgicəni bilirəm" dedi. Nazim şaqqanaq çəkdi: "Ay Lütfəli bəy, məgər ləzgicə xarici dildir?" Lütfəli özünü o yerə qoymadı: "Day neyləyim, olanım budur". Məclisdəkilər Lütfəlinin sözünə inanan kimi oldular: "Lütfəli, ləzgi dilini harada öyrənmisən?" Lütfəli qımışdı: "Heç yerdə. Ləzgi dili hara, mən hara? Nazimin sualını cavabsız qoymayacaqdım ki!"

...Nazim Hikmət şeir oxuyur. Doğma səsi yenə riqqət oyadır. Şeir oxuyur və elə oxuyur ki, oxuduğunu görürsən:

Nal səsləri sönür pərdə-pərdə,

atlılar qeyb olur günəşin batdığı yerdə

Atlılar, atlılar, qızıl atlılar,

atları rüzgar qanadlılar!

Atları rüzgar qanad...

Atları rüzgar...

Atları...

At...

Rüzgar qanadlı atlılar kimi keçdi həyat!

Yel qanadlı atlar kimi illər, ömür uçub gedirsə də, vaxt küləkləri yaddaşları sovurmağa acizdir, xatirələri cənginə alıb apara bilmir.

Şərqşünas alim Əsmətxanım Məmmədova Nazim Hikmət yaşını çoxdan arxada qoyub, səksənini adlayıb, ancaq Nazimlə hələ məktəbliykən, tələbəykən altmış il əvvəlki görüşlərinin fərəhi, həyəcanı elə ogünkü təzəliyindədir. Əsmətxanım danışır ki, 1950-ci illərdə orta məktəbdə oxuduğu vaxtlarda yaşadıqları Maştağada bir gün səs yayılır ki, Nazim Hikmət kəndə qonaq gələcək, onunla görüş keçiriləcək: "Nazim Hikmətin kəndimizə gəldiyi vaxtlarda insanlarımızın Türkiyə həsrətində olduğu çağlardı. Mənim atam kolxoz sədri idi, görüşün kənddəki təşkilati işlərini həll etmək ona tapşırılmışdı. Görüşün Maştağada o zamanlar "Bir may" deyilən klubda keçiriləcəyi nəzərdə tutulmuşdu. Yadıma gəlir, atam gəlib anama dedi, kostyumumu, ağ köynəyimi hazırla. Anam soruşdu ki, hara gedəcəksən, nə məsələdir? Hələ biz o anacan Nazim Hikmətin kəndə gələcəyindən xəbərsizdik. Atam dedi ki, kostyumu hələ bu gün istəmirəm, sabah Nazim Hikmət gələcək. Anam dedi nə, Nazim Hikmət gəlir, o görüşə mən də mütləq gedəcəyəm. Atam onda dedi ki, yaxşı, dost-tanışı da yığın. Mən kəndimizdəki Cəfər Cabbarlı adına məktəbin doqquzuncu sinif şagirdi idim, əlaçı olduğuma görə məni bir ara Leninqrada, Moskvaya göndərmişdilər, Xalq Nailiyyətləri Sərgisinin medalını almışdım. Odur ki, məktəbdə də şagirdlər arasından məni seçib tapşırdılar ki, şairlə görüş vaxtı Nazim Hikmətin şeirini oxuyum. Nazim Hikmət əyləşmişdi, qarşısındakı masanın üstündə gül-çiçək dəstələri qalaqlanmışdı. Ürəyim quş kimi çırpınırdı, fikirləşirdim ki, ay Allah, mən bu dahinin qabağında necə danışa biləcəyəm. Şeiri süd əzbər bilsəm də, səhnəyə çıxanda sözlər yadımdan çıxdı. Bir misra söyləyib duruxdum. Bunu görüncə Nazim Hikmət başladı mənimlə bir yerdə şeiri deməyə. Ürəkləndim, başladım şeirin ardını inamla, ifadəylə söyləməyə. Mən şeiri oxuyub bitirəndə Nazim stolun üstündəki ən iri gül dəstəsini götürdü, mənə yaxınlaşdı. O vaxt qalın, uzun hörüklərim vardı. Nazim saçımı sığalladıı: "Nə gözəl hörüklərin var!" Sonra da üz tutdu zala toplaşanlara: "Mənə bağışlanmış çiçəkləri mən də bu türk qızına, türk gözəlinə hədiyyə edirəm". Bu, atama da, anama da, hamıya o qədər xoş gəlmişdi ki, neçə dəqiqə alqışlar kəsilmədi. O gündən qəlbimdə Nazim Hikmətə münasibətdə xüsusi bir doğmalıq yarandı. İş elə gətirdi ki, orta məktəbi başa vurandan sonra universitetin şərqşünaslıq fakültəsinə qəbul olundum. 1961-ci ildə Nazim Hikmət yenə Bakıya gəldi və bizimlə Bakı Dövlət Universitetindəki görüşündə yenə mənə onun şeirlərindən birini söyləməyi tapşırdılar. Oxudum şeiri, tanıdı məni. Təbəssümlə dedi ki, o uzun hörüklərin xatirimdədir...

...Bu gün Azərbaycanın ən tanınmış türkoloqlarından olan, illər boyu böyük şair haqqında çox araşdırmalar aparmış, yazılar qələmə almış professor Tofiq Məlikli də Nazim Hikmətlə ilk görüşündə hələ tələbəymiş. Sonra elə görüşdəncə könlündə yaranan Nazim məhəbbəti həmişəlik onunla qaldı. Yada salır ki, 1962-ci ildə Nazim Bakıya son səfərini edəndə o, universitetin şərqşünaslıq fakültəsinin türk filologiyası şöbəsində ikinci kursdaymış. Fakültənin dekanı, sonralar Nazim Hikmət haqqında müdafiəsi alınmamış doktorluq dissertasiyası yazmış Yusif Şirvan yaxşı tələbələrdən sayılan Tofiqi çağırıb deyir ki, sabah mənimlə bərabər gedirik vağzala, Nazim Hikmət gəlir, onu qarşılayacağıq.

"Dekanın məni dəvət etməyinin bir neçə səbəbi vardı. Əvvəla, yaxşı oxuyurdum, ikinci vacib səbəb də o idi ki,  Nazim Hikmətin "Yaşamaq gözəl şeydir, qardaşım" romanı əsasında kurs işi yazırdım. Və kurs işi artıq bəyənilmişdi kafedrada, yaxşı da əks-səda yaratmışdı. Biz dekanla vağzala gələndə xeyli məşhur Azərbaycan ziyalısını orada gördük. Alimlər, şairlər, yazıçılar yığışmışdılar. Rəsul Rza, Süleyman Rüstəm, Məmməd Arif - o dövrün ən tanınmış şairləri əksəri oradaydı, amma yaman qələbəlik idi, başqa adamlar da çoxdu. Yusif Şirvan məni apardı Rəsul Rzaya tərəf. Dedi ki, bu tələbəmiz yaxşı türkcə danışır, Nazim haqqında kurs işi də yazır, şairlə tanış olsa, bir az da ruhlanar. Bunu eşidən kimi - Allah qəni-qəni rəhmət eləsin - Rəsul müəllim əlimdən tutdu, dedi ki, burada duracaqsan, mən sənə işarə edəndə yaxınlaşarsan. O qatarın gəlişi, perronda duruşu, vaqonun qapısının açılması və Nazimin vüqarlı siması hafizəmdə bir kinolentin kadrları kimi dolanır. İzdihamı görən kimi ilk dediyi sözlər də qulaqlarımdadır. "Ax, Əkbər, sənə demədimmi xəbər vermə?" Amma o da hiss olunurdu ki, elə desə də, bu qələbəlik onu çox sevindirir. Qatardan endi, əlbəttə, ona birinci köhnə tanışları - 30-40 illik dostları yaxınlaşdılar, öpüşdülər, görüşdülər. Nazim yavaş-yavaş camaata doğru gələndə Rəsul müəllim məni də təqdim elədi. Əlimdən tutdu, başladı suallar verməyə ki, gələcəkdə türkoloq olacaqsanmı? Dedim, bəli. Qayıtdı ki, bəs türkoloq olaraq əsas vəzifəni nədə görürsən? Dedim ki, türk ədəbiyyatı ilə məşğul olmaq, türk ədəbiyyatından çevirilər etmək, incələmələr yapmaq. Dedi ki, sən birinci növbədə körpü olmalısan. Çünki Azərbaycanda müasir türk ədəbiyyatını az tanıyırlar. Sən çağdaş türk ədəbiyyatını tanıtmalısan. Sən və sənin arkadaşların".

Tofiq müəllim Nazimlə bağlı lətifəvari bir hadisəni də yada salır. Deyir ki, şairin İvan adlı şoferi vardı, bir dəfə Qorki küçəsi ilə gedərkən yol hərəkəti qaydasını pozur, maşını saxlayırlar. İvan gedib milislə danışır, sonra hirsli-hirsli qayıdıb maşına əyləşir. Nazim soruşur, nə oldu, niyə saxlamışdılar, nədən əsəbiləşmisən? Deyir: "Ne obrahayte vnimaniə, tovarih Nazim, turok". Yəni bənd olmayın, türkdür də. Ruscada isə "turok" demək "geri qafalı" mənasındadır.  Və sonra birdən-birə anlayır ki, arxada əyləşən - Nazim Hikmət də "turokdur" - türkdür və başlayır dil-ağız etməyə, üzr istəməyə ki, bağışlayın, dilimdən qaçdı. O sürücü də, təbii, sadəcə sürücü deyilmiş, həm də DTK tərəfindən Nazimi nəzarətdə saxlamaq tapşırığı almış əməkdaşmış. Nazim onu sakitləşdirir ki, "İvan, ne bespokoysə, u nas toje o russkix mnoqo interesnoqo qovorət" - "Narahat olma, bizdə də ruslar haqqında çox şeylər deyirlər".

Tofiq Məlikli Nazim Hikmətdən danışırdı, xatirələrini söyləyirdi, şeirlər oxuyurdu, arada səsi qırılırdı, kövrəlirdi. Can yanmasa, ürəkdəki əsl istək olmasa, heç o qəhər gələrdimi?!

Nazim Hikmətin bir xoşbəxtliyi də məhz budur. Hansı ürək ona içərisində yer ayırıbsa, daha heç vaxt ondan məhəbbətini kəsməyib...

...El dilində söz var ki, "Salam - Allahın adıdır". "Salam" hər gün hər insanın dilinə dəfələrlə gələn kəlmədir. Ancaq hər gün dönə-dönə salamlaşsan da, adamından asılı olaraq sənin o kəlməyə yüklədiyin hissin də mütləq fərqi var. Birinə dilucu salam verirsən, birinə ürəkdən, birinə rəsmiyyət xatirinə, birinə məhəbbətlə. Hər salam verəndə əslində qarşındakına salamatlıq, sülh arzulayırsan, bircə sözlə on insanla öz aranda körpü yaradırsan.

İnsanın və millətin böyük ruhunu bundan gözəl ifadə edən başqa hansı kəlmə ola bilər? Səbəbsiz deyil ki, Şəhriyar da o dillər əzbəri əsərində öz dünəninə dalıb ulu dağlara üz tutanda "Heydərbabaya salam" dedi, qəmli Füzuli "Şikayətnamə"sində "salam"a dəyər verməyənlərdən gileyləndi, "Salam verdim, rüşvət deyildir deyə almadılar", - söylədi.

Nazim Hikmətin ömründəki bu "salam" əhvalatını mənə parlaq rəssamımız Mikayıl Abdullayev danışmışdı. 1958-ci ildə Bakıda Məhəmməd Füzulinin anadan olmasının 400 illiyinə həsr edilmiş yubiley mərasimiymiş. Müxtəlif ölkələrdən xeyli qonaqlar varmış. Türkiyədən də görkəmli ədəbiyyatşünas alim Agah Sırrı Ləvənd gəlibmiş. Nazim salamlaşmaqçün ona tərəf baxır, Agah Sırrı üzünü yana çevirir. Müəyyən mənada başadüşülən idi, Nazim Hikmət kommunistdi, onunla sıcaq təmaslar Türkiyəyə qayıdandan sonra Agah Sırrıya sıxıntılar da doğura bilərmiş.

O axşam Nazimə də söz verilir. Kürsüyə qalxır və bəlkə də o gün tam başqa cür çıxış edəcəkmiş, amma vermək istədiyi salama qarşı etinasızlıq onu məhz bu məzmunda danışmağa sövq edir. Sonra şairin həmin axşam söylədikləri "Ədəbiyyat qəzeti"nin həm kağız, həm də ayrıca ipək parçada basılan və Füzulinin ildönümünə həsr edilmiş xüsusi buraxılışında dərc edilir.

Nazim söyləyir ki, bir zamanlar Füzuli salam vermişdi və özünü dartan övqaf məmurları onun salamını almamışdılar, təkəbbürlü vücudlar şairin salamına rüşvət olmadığı üçün istehza ilə yanaşmışdılar. Amma həmin adamların hamısını - hakimləri, sultanları, hər növ məmurları tarix çoxdan unudub və Füzulininsə adı yaşayır və üstündən yüz il də keçəndən sonra Füzulinin hər hansı bir insana "salam" verməsi o insançün də, o millətçün də, o yurd üçün də böyük bir şərəf olacaq.

Və Nazim Hikmətin bir vaxtlar dahi Füzuliyə ünvanladığı bu sözlər elə onun özünə də çox yaraşır. Nazim Hikmət o əbədi böyüklərdəndir ki, bütün gələcəklər boyu onun kitablarını açanlar hər sətrində mehriban səsini, isti salamını eşidəcəklər, o şeirlərini oxumaq, o misraların "salam"ına cavab verməksə daim hər insan üçün şərəf olacaqdır!

3 noyabr 2023

“525-ci qəzet”