Allah hamı kimi, ona da bir cüt göz vermişdi. Amma Pərvərdigar ona həm də hər kəsdə olan iki gözdən qat-qat çox görmək qabiliyyəti də bəxş etmişdi. Və bu, elə müstəsna bir qabiliyyət idi ki, çoxları kimi, yaşa dolandan sonra onun da gözlərinin işığı azalsa, rahat oxuyub-yazmaqçün eynəyə ehtiyacı yaransa da, əvvəlkindən də dərin, əvvəlkindən də iti, əvvəlkindən də dəfələrcə aydın görməyə başlamışdı.

1963-cü ilin aprelində onun yaşı 61 idi, yaxşını da, yamanı da hər kəsdən sərrast görməyə qadir gözlərinin əbədi yumulmasına üç aydan da az qalırdı və o, təzə şeirlərini yazırdı, həmin yeni şeirlər ilk dəfə səslənən misralarıyla bir daha sübut edirdi ki, Allahın bu adama bağışladığı bir cüt göz gəncliyindəkindən də incəliklə görə bilir.

Cavan çağlarında göydən səpələnən yağışı görərkən yağmurun nə demək olduğundan, uçan damlaların necə yarandığından gözəlcə xəbərdar olsa da, səmadan çilənən damcılar selinə sadədil heyranlıqla baxır, həmin gözəlliyi məftunedici zərifliklə də şeirə döndərirdi. Vaxt ötdü, yaşa doldu, gördükləri, bildikləri yüz kərələrlə artdı, amma yeniyetməliyində, gəncliyindəki həmin sadədil valehlik onu tərk etmədi, ömrün bitər-bitməzində, özünə "qoca" dediyi ahıl sinnində də yenə əvvəlki məsumluğu ilə növbəti dəfə göydən gələn bu əsrarəngiz axışa, bu şırıltıdakı musiqiyə valeh oldu, yenə bir uşaq, yeniyetmə kimi duyğulandı. Lakin bir fərqlə ki, indi içərisindən keçmişdəkilərindən fərqli qüssəqarışıq bir dilək və arzu keçirdi. Arzulayırdı ki, yağışlar yenə onun uşaq, yeniyetmə olduğu vaxtlarındakı kimi təmiz olsun, yenə çocuqlar yağışın altında sevinclə qaçıb oynaya bilsinlər, yenə insanlar, onillərlə uzaqda qalmış dünənlərdəki kimi, pəncərələrini şüşəni döyəcləyən yağışa arxayınca taybatay aça bilsinlər ki, bu saf damlalar onların da üzünə-gözünə çilənsin...

İndi onun ürəyindən bir zamanlar hər şeyi yuyub təmizləyən yağışın özünü çirkdən-pasdan arıtlamaq üçün suya çəkmək keçirdi:

Yağmurları təmizləməli,

Yenə günəş kimi parlatmalı yağmurları.

Həyatdan ayrılmasına üç aydan da az qalırdı, ancaq yenə bütün ömrü uzunu olduğu kimi, hər üzü ilə sevdiyi bu dünyanı bir az da saf, bir qədər də gözəl etmək istəyi çırpınırdı ürəyində.

1963-cü ilin baharı idi, böyük Nazim Hikmət son qayıdışsız gedişinin astanasında idi və daha gəncliyində, uşaqlığında olan sayaq, indiki yağışların sən deyən təmiz olmadığını bilsə də, bu çirklənmiş yağışları yuyub-təmizləməyin gərək olduğunu söyləsə də, hər halda elə o uzaqda qalmış dünənlərdəki səmimiyyəti ilə yenə inanırdı. Asfaltdakı, yağmurdan qalan aynalarda göyün yerə çökmüş maviliyinə baxıb valeh qalan bu möcüzə insan inanırdı ki, hətta dumduru yağışı belə, bəyazlı-mavili göyçək buludları belə adamlar çirkaba bulaşdırıb zəhərləsələr də, yenə yağışda - göy üzündən, buluddan daman nur gilələrində ayrılıqları silib təmizləyəcək qədər ilahi güc qalmaqdadır:

Yağmurun içindən müjdələr gəlir,

Yağmurun içindən uçaqlar uçar.

Yağmurun içindən günəş açılar,

Ayrılıq arxada, çox uzaqlarda

Sildin ayrılığı, bahar yağmuru,

Məndən mutlu adam varmı dünyada?

Əlbəttə ki, böyük şair, siz bu əzablı və əziz, dərdli və səadətli, həm nəhayətsiz qədər əngin, həm də ovuca sığacaqmış qədər kiçik dünyamızın, bu məhrəm yuvamızın özünü "bəxtiyar" saymağa haqqı olan ən nadir insanlarındansınız!

Yerin-Göyün adicə yağışını da insanca görən, bala nəvazişi çəkirmiş kimi o yağışın da halına yanan, qeydinə dalan, qayğısına dalan, o yağışın hər təzə gəlişi ilə riqqətlənən, o yağışın hər zərrəsində min bir gizlinci görə bilən, gördüklərini də heç kəsin edə bilmədiyi gözəllikdə sözə çevirməyi bacaran ölümsüz adama elə "xoşbəxt" sözü yaraşar.

"Xoşbəxt" və "bəxtli" kəlmələri sanki eyni olsalar da, hər halda məna çalarları da var. Nazim Hikmət həm də bəxtli - naxışı gətirən, şanslı bir insan idi və bütün ürəyini, ruhunu şeirə qatıb insanlara bağışlayan, bunca səxavət yiyəsi olan insana tale də, əlbəttə ki, hərdən-hərdən gülümsəməli idi.

1966-cı ildə buraxılmalı olduğu dustaqlıqdan 1950-ci ildə azad edildi. Az sonra - 1951-ci ildə gəldi Sovet İttifaqına.

Və Moskvada hava limanında yerə endikdə onu ilk qarşılayanlardan biri Radi Fiş idi. Sözə münasibətdə çox həssas olan, şairanə düşünən Radi Fişlə yollarının SSRİ-yə biryolluq gəlişinin lap əvvəlindən kəsişməsi də Nazimin ömründəki bəxt gülümsəməsi idi. Radi Fiş Nazimə qəlbən bağlandı, illərcə onun irsini araşdırdı, özü ilə təmaslarda oldu, Nazimi yaxşı tanıyanları danışdırdı, çox yazılar qələmə aldı və böyük şair haqqında "Görkəmli adamların həyatı" silsiləsindən nəşr edilən cildin də müəllifi oldu (Radi Fişin düşüncəsində dilə gələn hər sözlə bağlı dərhal assosiativ obrazların yaranmasını onunla ilk görüşümüzdən tutmuşdum, yazılarını oxuduqca da bu qənaətim möhkəmləndi. 1985-ci ilin bir qış axşamında Moskvada Anarla SSRİ Yazıçılar İttifaqının qısaca "ÜDL" deyilən - Mərkəzi Ədəbiyyatçılar Evinin məşhur restoranında şam edirdik. Qonşu stolda əyləşmiş Radi Fiş Anarı görüncə əlində elə biz içdiyimiz italyan şərabı ilə dolu qədəh masamıza yaxınlaşdı, hal-əhval tutdu, bunu da soruşdu ki, "Çto za Pervıy Sekretarğ u vas takoy nepriliçnoy familiey?" - "Sizin belə biədəb soyadlı Birinci katibiniz necə adamdır?" Aydın məsələdir ki, ixtisasca türkoloq olan, Azərbaycanı da yaxşı tanıyan Radi Fiş bilirdi ki, Bağırov da Cəfərov, Həsənov, Ağayev kimi sıradan olan familiyalardan biridir. Amma belə soruşması da səbəbsiz deyildi. Bu soyad onun hər sözdə dərhal bir obraz arayan düşüncəsində Mircəfərlə həmahənglik yaratmışdı və sualı verməsində də hər halda bu maraq da olmamış deyildi ki, bu necədir, qəddar soyaddaşına hər hansı bənzərliyi yoxdur ki?).

Nazim Hikmətin bəxti bu baxımdan da ayaq üstə idi ki, azərbaycanlı Əkbər Babayev Moskvada yaşayırdı, qismət onları birləşdirdi, Əkbər yalnız Nazim Hikmətin ən yaxşı tədqiqatçısına, tərcüməçisinə, təqdimçi və təbliğçisinə deyil, həm də daim yanında olan etibarlı həmdəminə, sirdaşına çevrildi, şair haqqındakı ilk böyük kitabı yazan da, Bolqarıstandakı "Narodna Prosveta" nəşriyyatında işıq üzü görən səkkiz cildlik külliyyatını da toplayıb çapa hazırlayan o oldu.

Yəni Nazim qərib ömrü yaşadığı, layiq olduğunca yarımadığı bu dünyada ən azı bu baxımdan şox şanslı idi ki, onun yaradıcılığı ilə bağlı olanlar, haqqında yazanların hər biri ona sadəcə barəsində araşdırma apardıqları növbəti bir ədib kimi yanaşmırdılar, həm də Nazimi qardaş, doğma, özününkü bilirdilər.

Yazıçı, alim, jurnalist Aqşin Babayev Nazimə sevgini həyatı boyu daşıyanlardan idi. İlk gəncliyindən, tələbəlik çağlarından başlayaraq ömrünün axırınacan sədaqət və  məhəbbətlə Nazim Hikməti öyrəndi, əsərlərini tərcümə etdi, insanlarla Nazimli xatirələrini bölüşdü, çalışdı ki, Nazim Hikmətin surəti həmişə günümüzün içərisində olsun. Aqşin Babayevin Nazim Hikmət haqqındakı son işi "Nazim Hikmət qalaktikası" adlı kitabı oldu. Əsərə ön söz əvəzi yazdığı qısa başlanğıcda həm Nazim Hikmətə sevgiylə yaşamış ömrünün bütöv mənzərəsi vardı, həm də son nəfəsinədək Nazimlə olacağı əhdi: "1957-ci il. Azərbaycan Dövlət Universitetinin iclas salonu. Nazim Hikmət kürsüdədir. Biz tələbələr uzaqdan-uzağa seyr edirik onu. Gur səsi dalğa-dalğa yayılır: "Bu müqəddəs, bu qutsal evinizə - Darülfununuza çağırdığınız üçün təşəkkürlər edirəm". 1961-ci il. Şairin evində onunla üzbəüz oturmuşam. İnana bilmirəm ki, "mavi gözlü dev"lə görüşmüşəm. 1962-ci il. Şair Bakıda qonaqdır. Radio jurnalisti kimi səsini lentə yazıram. Ayrılanda deyir: "Müdafiə edəndə məni çağır, unutma". 1963-cü il. Nazimin qəfil ölüm xəbərini eşidirəm. Uşaq kimi ağlayıram. 1972-ci il. Şairin vətəni Türkiyədəyəm. Üç illik işləməyə gəlmişəm. Nazimin həsrətində olduğu, bircə dəfə də görmədiyi Toros dağlarından keçirəm. Adana şəhərində kitab mağazasında bir türk "Bizdə vətən xaininin kitabı satılmaz deyir". Baxıram türkə, ürəyimdən qara qanlar axır. Amma çox keçmədən bu xəyal qırıqlığı tərk edir məni. Türkiyədə tanış olduğum dostlar - Ercan, Kamal, Yusif Nazimdən şeirlər deyirlər. Sevinirəm. Demək, türklər Nazimi sevirlər. 1976-1991-ci illər - radioda işlədiyim illərdə Türkiyədən gələn qonaqları - Haldun Taneri, Əziz Nesini, Kamal Bayramı, Vedat Türkelini, Oktay Akbalı, Asim Bezercini və başqa sənət xadimlərini qarşılayıram. Sözümüz, söhbətimiz Nazim Hikmətdəndir. 1978-ci il. Nazim Hikmət haqqında kitabım Bakıda "İşıq" nəşriyyatında çap olunur. 1996-cı il. Doktorluq dissertasiyası. Onun da böyük qismi Nazim Hikmətə həsr olunub. 2000-ci il. "Yüz yaşlı Nazim Hikmət" adlı kitabım işıq üzü görür.

Nazim Hikmətə həsr olunmuş "Ceviz ağacı" adlı radiopyesim Azərbaycan radiosunda səslənib. İnanıram ki, gündən-günə şöhrəti ucalan Nazim Hikmətin gələcək tədqiqatçıları heç olmasa bir yerdə mənim adımı çəkəcəklər. Bu, mənim üçün böyük qürur olacaq. Həyatda olsam da, olmasam da. Amma hələ ki torpağın üstündəyəm. Nə qədər ki torpağın üstündəyəm, Nazimdən deyəcək, Nazimdən yazacağam".

Aqşin müəllimi 2020-ci ilin 10 iyununda itirdik. Axıracan Nazimlə bağlı vədinə sadiq qaldı və 2022-ci ilin dekabrında Nazim Hikmətin 120 yaşını xatirə gecəsi və elmi konfransla yad etdiyimiz günlərdə də ümidi doğrulmuşdu, həm söylənən xatirələrdə, həm də ertəsi gün gənc alimlərin Nazim Hikmətlə bağlı çeşidli məruzələrində Aqşin Babayevin adı kitablarından edilən iqtibaslarla tez-tez anılırdı. Oğlu Gündüz həmin məclislərdə iştirak edirdi, onu da kürsüyə dəvət etdik, o da canlı Aqşin Babayevi yanımıza gətirdi, cib telefonunu yaxınlaşdırdı mikrofona, düyməni basdı və Aqşin müəllim Nazimdən danışmağa başladı, şairin özünün də səsi gəldi - gənc Aqşinə müsahibə verən səsi.

Gündüz kövrəlmişdi: "Ata, "torpağın altında olsan da" demək istəmirəm, çünki yalnız ruhun burada deyil, varlığınla burada, səni unutmayan qiymətli insanların arasındasan, istəyin də doğrulub, Nazim Hikmətin adı çəkildikcə sən də xatırlanırsan".

...Nazim çoxdan dünyasını dəyişib, haçandır ki, haqq dünyasında olduğu halda sağlığındakı kimi, indi də onu kinlə "xain" adlandıranlar ara-sıra gözə dəyir.

Şairlərə, dühalara qarşı bu amansızlıq insanlarda haradan qaynaqlanır? Elə bil hamı onları özlərinə borclu sayır, belə hesab edirlər ki, onlar həm xalqın xidmətində durub gözəlliklər yaratmalı, həm də hər məşəqqətə tab gətirməli, öz şəxsi həyatları, təminatları, hətta dirilikləri barədə düşünməməlidirlər. Parlaq zəka və istedad sahiblərinə, seçkin aydınlara xalqın daim buyruğa hazır olmalı borclular kimi baxmaq, bir az da qısqanclıqla yanaşmaq vərdişi insanlarda keçmişlərdə də olub, elə indi də var. Nazim bir başqa məfkurəyə ömrünün hansısa mərhələsində bağlanıbmışsa, xaindir, Nazim labüd ölümdən canını qurtararaq SSRİ-yə keçibmişsə, satqındır. Gərək Türkiyədə həbsxanada qalaymış, gərək Sovet İttifaqına gəlməyəymiş, elə türmədə çərləyib öləymiş. Bəs onda həbsxanadan qurtulandan sonrakı 10 ildən artıq müddətdə yazdığı, oxuyub ləzzət aldığınız, gələcəkdə də nəsil-nəsil insanların mütaliə edib feyziyab olacağı əsərləri kim yazacaqdı? Niyə hər yerindən duran elə zənn edir ki, o, daha haqlıdır və özündən min dəfələrlə qat üstünlərin başına ağıl qoymaq səlahiyyətinə malikdir, niyə parlaqların, seçilmişlərin yaratdığı neçə-neçə əsərdə onların böyüklüyünü hətta sözlə ifadə etməsəniz də, hər halda görürsünüz, o əsərlərdən ləzzət də alırsınız, faydalanırsınız da, amma döşünüzə yatmayan, baxışlarınıza tən gəlməyən bircə fikrinə, cümləsinə görə onları yerdən-yerə vurmağa da hazır olursunuz? Niyə düşünmürsünüz ki, başqa bütün məqamlarda haqlı görünən o zəkalar bəlkə elə sizin razı olmadığınız məqamlarda da haqlıdırlar, haqsız olan sizsiniz, onların da elə etmək, elə deyib-yazmaqçün də öz məntiqləri, əsaslandırmaları var və nə təhər olur ki, hər nöqteyi-nəzərdən sizdən artıq olanlar bu yerdə sizdən aşağı oldular, bəlkə elə yenə düz olan onlar, səhv edən sizsiniz?

Bu, təkcə Nazim söhbəti də deyil, yalnız bizlərə, bizim zamanlara aid də nisgil deyil. Hər yerdə, hər zaman nuru göz qamaşdıran aydınlara qarşı belə yekəxana iddialara da, qınayıcı ittihamlara da, belə qeyd-şərtsiz borcluçıxarmalara da rast gəlinib.

Axı insafa dinin yarısı deyiblər. İmanlı olmaq istəyən gərək bunu da unutmasın ki, bəzən nələrisə güzəştə gedəndə də onların indi qınadıqları və əslində onlardan dəfələrlə dərin və uzaqgörən olanlar daha mühüm olan nələrisə xilas etməyə, nələrisə qorumağa, nələrisə yaşatmağa müvəffəq olublar. Qarşısında onlara daha güclü məntiqi ilə susdurucu cavab verməyə hazır olanları görməyib özünü küll-i ixtiyar sahibi prokuror kimi təsəvvür edib ayaqlarının tozuna dəymədikləri haqqında hərzə-hərzə yazıb-danışan, idbarcasına hökmlər verən cılızlar son sözün məhkəməninki olmasını heç vaxt unutmasınlar. Ölməzlərin, üstünlərin, parlaqların məhkəməsinin hakimisə heç zaman yanılmayan və həmişə ədalətli Tarixin özü olur!

Başqaları cəhənnəm, özü də SSRİ-dən çıxmış, Sovet İttifaqında ali hərbi təhsil almış, İkinci Dünya savaşı - 1941-1945-ci illər davasında faşistlərlə əməkdaşlığa başlamış, almanların Sovetə qarşı döyüşməkçün yaratdığı Azərbaycan legionuna rəhbərlik etmiş, faşistlərlə əməkdaşlığa da əqidə naminə deyil, milli maraqlara xidmət üçün yararlanma fürsəti kimi baxaraq getmiş mayor Əbdürrəhman Fətəlibəylinin - Əbo Düdənginskinin 1954-cü ildə "Türk izi" dərgisində çap olunmuş, Nazimi xəyanətdə suçlayan yazısı daha artıq qəlb incidir. Mən mayorun taleyindən yaxşı xəbərdaram, onunla əlaqədar qovluqlarla sənədim var, neçə silahdaşını dinləmişəm, o cümlədən, yavəri olmuş Kərrar Ələsgərovla illər öncə müfəssəl söhbətlər etmişəm və onu faciəvi bir sima sayır, yalnız sovet ideologiyasının yox, bir para alimlərin, sovet-alman davasında əzizlərini itirmiş sadə insanların birmənalı şəkildə "düşmən, vətən xaini" adlandırmasına rəğmən də, xain-filan hesab etmirəm. Ancaq hüquqi və mənəvi baxımdan xain adlandırılmağa daha çox layiq olanın Nazimi "xain" adlandırmasını da rədd edirəm, onun Nazimə hansı işləri görməli olması haqda dərs deməsini də cahil sayıqlamalar kimi dəyərləndirirəm. Çox da ölünün dalınca danışmazlar, ölünün yazdığı diridirsə, danışarlar, o yana da keçərlər. Nazim, olsun ki, bir vaxtlar kommunizm ideallarına sidq-ürəkdən inanmışdı da, ancaq Sovet İttifaqına get-gəllərindən, mənzərəni daxildən seyr edəndən sonra onda xəyal qırıqlığı da yaranmışdı və bunu da Nazimi tanımış, onunla dərd bölüşmüş Əkrəm Cəfər kimi insanların mənə söylədiklərinə əsasən yazıram. Nazimin Kommunist Partiyasını, onun liderlərini, xəttini öyən hansısa tək-tük şeirləri yüzlərlə başqa həmişə yaşayacaq kəskin, cəsarətli, çərçivələri qıran mübariz şeirlərini, fəlsəfəsi ilə baş qəhrəmanı insan olan bütöv poeziyasını qorumaq, bu yaradıcılığa yol açmaq, başqalarına da dayaq ola bilməkçün bir zireh idi.

"Nazim Hikmət kommunist bir yazar deyil, namuslu bir yazar olsaydı, aşağıdakı mövzular üzrə pyeslər yazması vacib olardı: "Krımın Türk-müsəlman xalqından təmizlənməsi", "Şimali Qafqazda müsəlman xalqın yox edilməsi", "Azərbaycan və Türküstanda hökm sürən müstəmləkə köləliyi", "Sovetlərin qucağında boğulan Ermənistan və Gürcüstan", "Demokratik Türkiyədəki gəlişmələr", "Türkiyədə kommunist totalitarizminin kökündən çürüməsi", "Azad dünyanın zəbtedilməz qalası Türkiyə". Xeyr. Kremlin nökəri Nazim Hikmət bu mövzularda yazı yaza bilməz. O, ancaq ağaları tərəfindən ona əmr edilən və sovet diktaturasının işinə yarayan mövzularda, sifarişli yazılar yaza bilər. Sovet imperializminin işinə gələn yazılar isə həqiqətin əksidir. Buna görə də Nazim Hikmət və ona bənzər digər Kreml nökərləri ayaqları ilə həqiqəti tapdalamaqdadırlar". Əbo Düdənginski özü kimi düşünən bir başqa həmqələmi ilə Nazimdən bunları tələb edirdi və bunun mənası o idi ki, belə et, səni Sibirə yollasınlar, güllələsinlər, yazıb-yaratmaq imkanlarını əlindən alsınlar.

Müdrik Nazim, aqil Nazimsə nə etdiyini yaxşı bilirdi, çünki çox uzaqları görmək iqtidarında idi. Yaxşı anlayırdı ki, gün gələcək, onun digər ürəkdən gələn əsərlərini qorumaqçün, onlara yol açmaqdan ötrü yazdığı beş-on şeir çıxdaş ediləcək, dünəndə qalacaq, gözəl şeirlərsə yaşadıqca yaşayacaq, kitab-kitab çap olunacaq.

Həm də o günlər çox da gec yox, Nazimin vəfatından 25-30 il sonra gəlməyə başladı. Nazim dövrünün hansı böyük şairinin, yazıçısının o cür qoruyucu yazıları yox idi? İndi kitabları o yazılarsız nəşr edilir, getməli olanlar gedib, qalmalı olanlar qalıb, daha müasir oxucu haçansa bu yaradıcılıqlara yamaq kimi yaranmış bir ovuc ömrü bitmiş ideoloji yazıları heç xatırlamır, yaxud doğru olaraq təlatümlü zəmanənin törətdiyi həmin alaqları heç yada salmaq istəmir.

Ancaq goreşənlər, nəfsi bəd xəbislər indi də tapılır ki, qurdalayıb Nazimin kommunist şeirlərini üzə çıxarıb gözə soxmağa cəhd edir, bunlardan böyük ustadın bütün misilsiz, müstəsna irsinə çirkab atmaqçün istifadə etməyə çalışırlar.

Ancaq nəcib nəzərlərlə baxanlar hətta məfkurəcə ömrünü çoxdan başa vurmuş o şeirlərdə də Nazimin şair böyüklüyünü, sözün cilasını, fikrin söz qəlibinə yerləşdirilməsindəki təkrarsız məharətini görüb heyran qalmaya bilmir.

Bu da həyat tərəzisinin bir başqa qanunauyğunluğudur - nə qədər ki gözü çəp, qəlbi və beyni iltihablılar tapılaraq istənilən düzü əyri görəcək, hökmən onların qarşısına çıxaraq şəri yenən, nəzərləri ilk növbədə ən yaxşı olanı seçib ayıran dürüstniyyətlilər də olacaq!

Tanınmış jurnalist və televiziyaçı Etibar Babayev də atası Nazimlə dost münasibətində olanlardandır. Danışır ki, Nazim Hikmət 1957-ci ildə Bakıya gələndə "Yad adam" adlı pyesini Akademik Teatrımızda özü oxuyub, özü təqdim edib və bu olub noyabr ayının 10-da. Etibarın həmin tarixçəni bunca dəqiqliyi ilə bilməsinin səbəbi atası, şair Adil Babayevin gündəlikləridir. Amma həmin teatrda o vaxtacan Nazimin oxşar adlı bir başqa pyesi də oynanmışdı -  "Qəribə adam". Nazimin Bakı teatrlarında tamaşaya qoyulan hər əsəri barədə o çağlar xeyli məqalələr yazılıb. Ancaq 1956-1964-cü illər arası Azərbaycan Dövlət Akademik Dram Teatrında ədəbi hissə müdiri işləmiş, teatrın səhnəsində və tamaşaçıya görünməyən həyatında baş verənlərin axarında olmuş şair Adil Babayevin gündəliklərindəki təəssüratlar, həmin irili-xırdalı resenziyalardan fərqli olaraq, istiliyi soyumayan hisslərdir, gündəliyin sətirlərindən görünən teatr səhnəsində rejissorla, aktyorlarla birgə əyləşib əlindəki vərəqlərdən pyesin mətnini ucadan oxuyan, arada eynəyini çıxarıb mətndən ayrılan, nələrisə izah, şərh edən dipdiri Nazimdir.

"Atam gündəliyində yazır ki, Nazim o gəlişində bir aya yaxın burada qaldı. Həmin müddətdə teatrda başqa tamaşalara da baxırdı. Nazim Hikmət Səməd Vurğunla Moskvada 1956-cı ildə görüşmüşdü. Amma 1957-ci ildə Nazim Bakıya gələndə artıq Səməd Vurğun vəfat etmişdi və öz əsərinin səhnəyə hazırlandığı müddətdə tez-tez gəldiyi Dram Teatrında Səməd Vurğunun "Vaqif"inə də tamaşa etmişdi".

Təbii ki, Milli Dram Teatrımızın səhnəsində yüz dəfələrlə tamaşaya qoyulmuş "Vaqif" haqqında elə yüz dəfələrlə də yazılıb, illah da Ələsgər Ələkbərovun Vaqif, Sidqi Ruhullanın Qacarı oynadığı 1950-ci illər tamaşaları ən hərarətli deyişlərlə dəfələrlə mətbuat səhifələrində də, ayrı-ayrı tədqiqat əsərlərində də təqdirlə təhlil edilib. Ancaq o düşüncələrini ki Nazim Hikmət 1957-ci ilin payızında "Vaqif"ə baxandan sonra həmin teatrdaca yaxın bildiyi insanlarla bölüşüb, Adil Babayev də həmin tarixi söyləyişləri bir uçumluq sözlər olmaqdan qurtararaq gündəliklərinə köçürüb. Əlbəttə ki, bu cür mülahizələr əvvəllər lap başqa kiminsə ağlına gəlsəydi də, nə yazıya, nə dilə gətirməyi münasib sayardı, cızıqdan qırağa çıxan belə fikirlər sovet dövrünün heç bir kütləvi nəşrində də əksini tapa bilməzdi. Ancaq Nazim düşündüyünü deyən idi və gündəlik də qapısı təkcə sahibinə açılan mücrü idi ki, ora nə istədiyini yerləşdirməkdə sərbəst idin. Nazim Hikmət söyləyibmiş ki, əsər də, tamaşa da çox gözəl idi, bu, öz yerində, amma onlardan da gözəl olan tamaşaçılar idi. Mənim diqqətimi cəlb edən bu oldu ki, adətən hər tamaşada olduğu kimi, "Vaqif"də də alqışlar səslənsə də, hər halda bir fərq də vardı. Fikir verirdim ki, tamaşa salonunda əyləşənlər müəyyən səhnələrdə, azadlıq, iradə sərbəstliyi haqqında fikirlər səslənəndə xüsusi əl çalırdılar. Və mən sətiraltı mənaları tutaraq qopan o alqışları eşitdikcə duyurdum ki, Azərbaycan xalqının içində azadlıq eşqi çox güclüdür.

Nəğməlilik elə cövhərində olan bir çox Nazim Hikmət şeirləri Türkiyədə də, dünyanın bir sıra başqa ölkələrində də bəstəkarların diqqətini çoxdan çəkib, mahnılaşanları da az deyil. Amma Azərbaycanın Nazimə əsl Vətən olmasının bir başqa təsdiqi də budur ki, yalnız bizdə ötən əsrdə də, yeni yüzildə də Nazim Hikmət irsi musiqimizlə fasiləsiz yol yoldaşıdır, köhnə və yeni bəstəçilərimizin neçəsi Nazim şeirlərindən ilhamlanaraq yazıb-yaradıblar və günlərin birində həmin əsərlərin seçmələrindən ibarət albom hazırlansaydı, oradakı bəstələrin yaranış illərinin ardıcıllığından aşkar olardı ki, Nazimə Azərbaycan musiqisinin marağının azaldığı, soyuduğu dövr heç olmayıb. Həm də bu bəstələrin elələri var ki, çoxdan yazılsa da, hələ heç səslənməyib də və səslənmələri də vacibdir, çünki bəyənimli olacaqlarına, rəğbət qazanacaqlarına bəri başdan inanıram. Elə biri rəhmətlik Emin Sabitoğlu. O, vaxtilə mənə Nazimin sözlərinə bəstələdiyi və əksəri çalınıb-oxunmamış silsilə mahnı və romanslardan danışırdı, bu haqda Azərbaycan radiosunda 1980-ci illərdə ayrıca veriliş də hazırlamışdım. Hələ səslənməmiş bəstələrin seviləcəyinə bəri başdan əminliyim ən azı Eminin yazdıqlarına görədir. Onun hansı əsəri qəlbəyatan deyil ki!

Nazim Hikmətin 100 illiyi ərəfəsində, təzə əsrin başlanğıcında bəstəkar və müğənni dostum Rizvan Sədirxanovu Nazim Hikmət şeirlərinə mahnılar yazmağa həvəsləndirmişdim. Gözəl bir silsilə yaratdı. O nəğmələr Türkiyədə ifa edildi, disklər buraxıldı. Çoxusu hələ Azərbaycanda heç oxunmayıb. Həmin nəğmələrin notlarını mənim ön sözümlə ayrıca bir kitabçaya da çevirib nəşr etdirdik.

Amma Nazim Hikmətin Nizami muzeyində 120 yaşı münasibətilə xatirə axşamı və elmi konfrans keçirməyi düşünəndə bu da ürəyimdən keçdi ki, köhnə Nazim nəğmələri öz yerində, bu yubiley axşamında qəttəzə bir mahnı da olsun. Təəssüf ki, bu istəyim Nazim gecəsindən bircə gün öncə qətiləşdi və artıq hansısa bəstəkara bir gecəyə mahnı yazdırmaq xeyli gec idi, üstəlik, lap gecəylə bəstələnərsə də, bunun oxunmaqçün müğənniyə öyrədilməsi müşkülü də vardı. Ancaq vaxt məhdudluğuna təslim olmaq da istəmirdim və çox düşünəndən sonra üçü birində olanı tapdım. Bu darmacalda niyyətimi gerçəkləşdirə biləcək tək şəxs olaraq alim, şair, müğənni, bəstəkar, gitaraçı, bütün məziyyətlərindən savayı həm də vaxta sığışmaq istedadı olan dostum Rasim Müzəffərli ağlıma gəldi. Adamıma bələd idim, bilirdim bəhrəsi yaxşı olacaq - özü bəstələyib, özü-özünü müşayiət edib, özü də gözəlcə oxuyacaq. Nazim Hikmətin 1927-ci ildə yazdığı bir şeiri göndərdim Rasimə, məqsədimi bildirdim və "bu gecəni oyaq qal" dedim. Səhərə yaxın mənə yazdı ki, mahnı hazırdır, gedirəm yatmağa, yəni arxayın ol, tapşırıq yerinə yetirilib.

Axşam Rasim gitarasıyla gəldi və Nazim gecəsinə ayrı bir rəng qatan təzə Nazim sözlü nəğməsini çalıb-oxudu və ifasını başlamazdan qabaq bir neçə kəlmə danışdı da. Dedi ki, mənim indiyədək müxtəlif auditoriyalar qarşısında çox çıxışlarım olub. Amma bugünkü çıxışımın iki əsas məziyyəti var. Biri odur ki, bu tarixi binada, Azərbaycan ziyalılığının qaymaqları olan bu insanların qarşısında çıxış eləməyin ayrı bir hüsnü var, bu, minlərlə insanın qarşısında çıxış eləməkdən daha məsuliyyətlidir. İndi eşidəcəyiniz mahnını bu gün səhər saat 6-da bitirib Rafael müəllimə mesaj yazdım ki, tamamladım, yəni bilsin ki, axşamkı məclisdə ifa edə biləcəyəm. Ondan sonra yatdım, yatıb durandan sonra isə hələ təkrarən oxumamışam. Yəni tək siz yox, elə özüm də hazır mahnını ilk dəfə eşidəcəyəm. Mən Rafael müəllimdən xahiş elədim ki, mənim üçün çətin olar, şeiri özü seçsin, o da Nazim Hikmətin "Həsrət" adında bir şeirini mənə göndərdi. Amma mən mahnının adını "Dənizə dönmək istəyirəm" qoydum".

...Nazim Hikmət ayrı-ayrı şeirlərinin altında onların doğum tarixini nişan verən illəri, bəzənsə ayları, lap az hallarda isə günləri də göstərib.

Nazimin sözlərinə bəstələnmiş mahnıların, romansların illəri məlum olanı var, olmayanı var. Ancaq Rasim Müzəffərlinin bəstələdiyi və hələ ki Nazim Hikmət sözlərinə Azərbaycanda yazılmış axırıncı olan (amma qətiyyən sonuncu olmayacaq!) mahnınınsa dünyaya gəlişinin nəinki ili, ayı, günü, hətta saatı da dəqiq bəllidir: Bakı, 2022-ci il, dekabrın 19-u, səhər saat 6.11.

Şeirin adı "Həsrət" olsa da, nəğmə kimi "Dənizə dönmək istəyirəm" olmasının məntiqi odur ki, həmin ifadə şeir boyu dönə-dönə keçir:

Mavi suların aynasında

Mən görünmək istəyirəm.

Dənizdə batan işıq kimi

Sularda sönmək istəyirəm.

Dənizə dönmək istəyirəm.

Boy verib görünmək,

Sonra batıb sönmək,

Dənizə dönmək istəyirəm.

"Həsrət" sözünün içində ayrılıq, darıxqanlıq, hicran kədəri var, amma Nazimin adını "Həsrət" qoyduğu bu şeir ağrıdan daha çox ümid şeiridir, sətirlərdəki həsrət də dənizə çevrilmək xiffətidir. Nazim bu şeiri yazanda 26 yaşlı qaynar, sabahlara ümidli və inamlı bir cavandı, o yaşda həsrət nədir ki, "ölüm" kəlməsinə də ciddiyə almadan, sənə yaxın düşə biləcəyinə inanmadığın anlayış kimi baxırsan.

Dənizə dönməyi arzulayırdı, nəhayətdə muradına çatdı da.

Nazim Hikmət artıq sağlığında həmişə var olacağı şəkk doğurmayan, ən uzaq sahilləri qovuşdura bilən dənizə çevrilmişdi, vaxt ötdükcə də cazibəsi ilə yeni-yeni insanları sahilinə çəkmək gücü artmaqdadır. Bu Dəniz Adam haqqında düşünərkən 1962-ci ildə dünyadan ayrılmasından az öncə dahi Mirzə Ələkbər Sabir haqqında söylədiyi fikirlər keçir xəyalımdan. Sabir sözünün qüdrətindən məftunluqla bəhs edir və bütün Azərbaycana, millətə üz tutur: "Siz azərbaycanlılar nə xoşbəxtsiniz ki, Sabiriniz var!" - deyir.

Və Nazim Hikmətin millətimizə bəxtəvərlik oxuyan həmin sözlərini yada salıb onun görmədiyi təzə yüzillik və yeni minillikdə, böyük şairin bizimlə əbədi ayrılığından onillər sonra onun özü və irsi haqqında düşünərkən ürəkdən ona elə öz sözləriylə də səslənmək ehtiyacı keçir: Azərbaycanlılar, siz nə xoşbəxtsiniz ki, sizin Nazim Hikmətiniz var! Türk dünyası, sən nə bəxtiyarsan ki, sənin Nazim Hikmətin var! Dünya, insanlıq nə məsudsan ki, sənin Nazim Hikmətin var!

...Dünyada qəzetin mənəm-mənəmlik əyyamları çoxdan arxada qalsa, möhtəşəm Dünya Hörümçək Toru - internet şəbəkəsi şəksiz birinciliyi ələ keçirmiş olsa da, çap mətbuatı tamam taxtdan düşüb söyləmək də olmaz. Qəzet qəzetdir, ondan daha üstün və qalıcı xəbəryayıcı gücü təsəvvür etmək çətindir. Ötənlərdəki kimi olmasa da, hər halda dünyada yenə oturuşmuş ənənələri olan bolluca səhər qəzetləri də var, axşam qəzetləri də. Yenə XIX əsrin axırları, XX yüzilin onilləri boyunca olduğu kimi, çox ingilis ailəsi səhərini çay süfrəsi arxasında təzə qəzetləri oxumaqla başlayır. O şakər ingilislərdən təxminən bütün dünyaya yayılan kimi idi - indi sübh ertədən və gün ərzində dəqiqəbaşı telefonlarımızda və bilgisayarlarımızda saytlara baxmağa adətkərdə və mübtəla olmuş bizlər də bir zamanlar elə həmin cür deyilmiydik?

...Moskvanın daha bir yaz səhəri başlanırdı. 1963-cü il iyunun 3-ü idi.  O da mənzilinin qapısından asılmış poçt qutusunun açarını götürüb poçtalyonun ertədən gətirdiyi qəzetləri götürməkçün dəhlizdən keçdi, qəzet-jurnalı, məktubları çıxartdı, elə dəhlizdəcə qəzetlərdən birini açdı və ömrünün sonu gözünün son xəbərə çatmasından tez gəldi. Əli-qolu sustaldı, qəzetlər döşəməyə töküldü. Dünyanın ən şeirli ürəklərindən biri qəfilcə dayandı.

Nazim Hikmət son şeirini bu son anlarından saatlar əvvəl, bu səhərə açılacaq gecə yazmışdı...

Dünyanın elə qocaman və elə dəbdəndüşməz güclü qəzetləri var ki, lap ən axırıncı xəbərləri də oxucusuna isti-isti yetirməkçün nəhəng tirajlarla gündə bir yox, bir neçə dəfə, yenilənmiş şəkildə çap olunurlar. Amma bütün səhər qəzetlərindəki bütün təzə xəbərlər gec-tez köhnələndir. Naziminsə nə son gecəsində, nə də ömrü boyu müxtəlif illərdə yazdığı, hərəsində də insanlıq üçün mütləq təzə bir xəbər olan şeirləri köhnələsidir. Onun hər şeiri açıb oxumağa ömür macalının çatmadığı son məktublar kimi həmişə təzə xəbərli, təzə sözlü qalacaq. Fani dünyanın, üstündən azacıq ötüncə boyatlaşan adi xəbərlərindən fərqli olaraq, Nazim Hikmət misralarındakı duyğu xəbərlərinin hamısının nüvəsində gələcək döyünür. Gələcəyinsə köhnəsi olmur!