Allahın balaca bir ömür verib ezam etdiyi bu dünyada onlar narahat yaşadılar. Taleləri, əzizlərinin ömürləri şikəst oldu, güllələni güllələndi, asılanı asıldı, sürgün olunanı sürgün edildi, zindana atılanı zindana atıldı, birtəhər qaçıb qurtaran, Sovet İttifaqında, Şimali Azərbaycanda sığınacaq tapanlar da pərən-pərən oldular, rayon-rayon, şəhər-şəhər səpələndilər. Bütöv bir həyat məhvərindən çıxdı, asta-asta güzəran düzəldisə də, ev-eşik sahibi oldularsa da, həsrət onların daimi yol yoldaşı oldu, ürəklərində həmişə bir göynək, xiffət daşıdılar.

Onların hamısı, istisnasız olaraq hamısı, hətta digər hansısa başqa siyasi pənahəndəyə nisbətən bəxti daha çox gətirənlər, işləri daha avand olanlar da mahiyyətcə həyatdan yarımamış insanlar idi. Ancaq uğradıqları bütün çətin ömür sınaqlarına, çəkdikləri tamam əziyyətlərə rəğmən, onlar həm də bəxtiyar idilər, istisnasız olaraq hamısı az, ya çox dərəcədə xoşbəxt qismətli insanlar idi ki, onlara öz nəvə-nəticələri üçün istiqlal irsi yadigar qoyub getmək nəsib oldu. Nə qədər zaman keçir-keçsin, onlar unudulmayacaq, nə qədər nəsillər dəyişir-dəyişsin, onlar rəhmət və məhəbbətlə anılacaq. Sağkən yaşadıqları bütün ağrılara bundan belə tarix həmişə sığal çəkəcək, minnətdar soydaşlar bütün gələcəklər boyu onları oxşayacaq, əziz tutacaq. Bir ağac əkib-böyüdən yaddan çıxmır, illah da ki, xalqı üçün daha heç vaxt solmayacaq, qurumayacaq, ucaldıqca ucalacaq istiqlal ağacı əkmişlər ola, azadlıq yolu açmışlar ola. Keçənləri anarkən adətən "Ruhları şad olsun!" deyirlər. Yollarının yaşadığını, o müqəddəs istiqlal yolunu tutub gedənlərə yeni-yeni nəsillərin qoşulduğunu duyduqca onların hamısının ruhunu sarmış ələmli kölgələr asta-asta əriyir, ancaq həmin nigaran ruhların əsl mənada şad olacağı indikindən də sevimli və möhtəşəm günlər hələ qarşıdadır və mütləq yetişəcək həmin saatı gətirən həm də onların həmişə canlı amalları, atəşi soyumaz ülvi diləkləri olacaq!

...1945-ci il dekabrın 13-də - 22 azərdə Təbrizdə "Azərbaycan" qəzetinin növbəti sayı çıxmışdı və camaata dünən baş verən köksəsığmaz fərəhin yeni xəbərlərini çatdırırdı: "Azərbaycan Milli Məclisi dünən günortadan qabaqkı iclasında Azərbaycan Demokrat Firqəsinin sədri cənab Pişəvərini Azərbaycan Milli Hökumətini təşkil etməyə namizəd və məmur etdi".

Artıq Milli Məclisin günortadan sonrakı iclasında Güney Azərbaycandakı ilk müstəqil hökumətin əvvəlinci nazirləri elan edilmişdi. Ardınca da Milli Məclis Zeynalabdin Qiyamini Ali Məhkəmənin sədri, Firidun İbrahimini Azərbaycan prokuroru seçmişdi.

Cavan olmağına hamısı cavan idi. Ən yaşlıları Pişəvəri özü idi ki, onun da cəmi 53 yaşı vardı. Amma burası da vardı ki, son bir neçə ilin mübarizəli gedişatı onların hamısını yetişdirmişdi, bişkinləşdirmişdi, hamısını əslində olduqlarından daha yaşlı etmişdi. Hamısı cavan olsalar da, ən gəncləri Firidun İbrahimi idi və indi olub-bitənlərə bugünün gözüylə baxıb təhlil edəndə bu da ağlımdan keçir ki, görünür, baş prokuror kürsüsü Firidun üçün son hədd deyilmiş. Yəqin ki, Milli Hökumətin ömrü bunca qısa olmasaydı, yol davam etsəydi, çox keçmədən öndərlik elə Firidun İbrahimiyə nəsib olacaqdı. Çünki azadlıq, istiqlal, müstəqil dövləti qurmaq onların bir məqsədi idisə, bu dövləti dünya dövlətləri içərisində irəliyə aparmaq da digər ali niyyətləri idi. Buna isə Firidun İbrahimi ən çox hazır olanlardan biri idi. Çünki bilgin hüquqşünas, bəsirətli siyasətçi olmaqdan əlavə, o, fransızcanı ana dili səviyyəsində bilirdi və dünyaya çıxmaq üçün bu pəncərəsi də vardı. Səbəbsiz deyil ki, 1946-cı ilin avqustunda Fransaya - Paris Sülh Konfransına göndərilən İran nümayəndə heyətinin içərisində Firidun İbrahimi də vardı. Ancaq Firidun İbrahimi 21 dövlətin nümayəndələrinin iştirak elədiyi Paris Sülh Konfransına Azərbaycanın nümayəndəsi olaraq deyil, bütöv İranın təmsilçisi kimi yola düşürdü.

Görən, o pasport haradasa qalırmı? Firidun İbrahiminin Fransaya - Paris Sülh Konfransına yola düşərkən cibində olan pasport. Firidun İbrahimi özü yazırdı ki, bu pasportu mən bir əziz yadigar kimi ömrümün axırınacan saxlayacağam. Heyhat, ömür möhləti bunca qısa oldu. Nəyə görə o pasport Firidun İbrahimi üçün belə əziz idi? Həmin pasport yalnız Firidun İbrahimidən ötrü yox, milli dövlətçilik tariximizçün də xüsusi məna daşıyırdı. Əvvəla ona görə ki, həmin pasport Azərbaycan dilində yazılmışdı və Milli Hökumətin öz vətəndaşlarına verdiyi ilk pasportlardan biri idi. Firidun İbrahimini Fransaya - Paris Sülh Konfransına İran hökuməti göndərirdi. İran hökuməti Firidun İbrahimini ona xüsusi rəğbəti olduğuna görə seçməmişdi. Ehtiyac vadar eləmişdi ki, məhz bu münasib olan seçim üzərində dayansınlar. Firidun İbrahiminin ilk növbədə yaxşı hüquqşünas və jurnalist olması, üstəlik, fransızcanı sərbəst bilməsi öz həlledici rolunu oynamışdı.

Firidun İbrahimi Fransaya getməkdən ötrü viza almalı idi. Ancaq bu səfər üçün bircə fransız vizası kifayət eləməyəcəkdi. Daha altı tranzit vizaya da ehtiyac vardı. Çünki o, İraqdan, Suriyadan, İordaniyadan, Fələstindən, Livandan, Misirdən də keçməli idi. Təbii ki, həmin səfirliklərin hər biri də öz vizasını verməli, pasporta öz möhürünü vurmalı idi. Ancaq sənədləşmələr İran Xarici İşlər Nazirliyindən başlanmalı idi və İbrahimi də birinci ora yollanmışdı. Firidun İbrahiminin Azərbaycan Milli Hökumətinin verdiyi və Azərbaycan dilində doldurulmuş pasportunu görüncə təəccüblənmişdilər: "Bu nədir gətiribsiniz? Biz bunu qəbul edə bilmərik, bu pasport Azərbaycan dilindədir, rəsmi sənədləşmədə belə dil yoxdur, gərək farsca yazılmış ola". Di gəl, İran Xarici İşlər Nazirliyindəki məmurlar unudurdular ki, onların qarşısında dayanan yüksək hazırlıqlı peşəkar hüquqşünasdır. Firidun başlayır ki, 1946-cı il iyulun 13-də Qəvam üs-səltənə hökuməti ilə Azərbaycan Milli Hökuməti arasında müqavilə imzalanıb. Həmin müqavilənin 12-ci bəndinə əsasən Azərbaycan dilinin dövlət dili statusu var. Ona görə də mənim pasportum Azərbaycan dilində yazıla bilər. Yəni faktik olaraq bu razılığı sizin hökumət verib.

Bu məmur özündən böyüyün, o da ondan daha səlahiyyətlinin, digəri də daha yekəsinin yanına gedib hali-qəziyyəni söyləyir və Firidun İbrahiminin gətirdiyi dəlillər qarşısında sözləri kəsilir, naçar qalıb Firidun İbrahiminin Azərbaycan dilində olan pasportuna zəruri möhürləri vururlar, vizaları əlavə edirlər və Firidun İbrahimi yola düşür. Zahirən kiçik görünsə də, əslində bu, siyasi çəkicə ciddi diplomatik qələbə sayılmalı hadisə idi. Çünki bu, rəsmi İran tərəfindən Azərbaycanın müstəqilliyinin bariz etirafı, Azərbaycan Milli Hökumətinin özlüyünün təsdiqi idi (Firidun İbrahimi isə bunu dilin öz zəfəri hesab edirdi: "Xarici İşlər Nazirliyindəki məmurlar Azərbaycan dilinə müxalifət və düşmənçilik göstərməkdən çəkinmədilər. Lakin orada da Azərbaycan dili öz mövcudiyyətini müdafiədə qalib çıxdı").

Yəqin, həmin pasport haradasa qalır. Hesabla həbs ediləndə evində axtarış aparılarkən bütün sənədləri götürülməli idi və ola bilsin ki, həmin pasport vaxtilə İran hökumətinin onun adına açdığı cinayət qovluqlarında qalır. O pasportun digər mühüm tarixi mənası isə ondan ibarətdir ki, Güney Azərbaycan Milli Hökumətinin beynəlxalq aləmə açılan yolunun başlanğıcında dayanan ilk sənəd idi.

...Bu xanımın iki adı var - həm Mənijədir, həm Görüş. Elə soyadı da ikilidir: İbrahimi-Kazımovskaya.

O, burada, artıq mühacirət illərində anadan olub. Atası doğum şəhadətnaməsində adını Mənijə yazdırıb, ancaq o tayla yenidən qovuşmaq arzusunu həmişə qəlbində gəzdirən anası qızı elə kiçik yaşlarından Görüş çağırıb.

"Babam Məşədi Qəni inqilabçı olmuşdu, həyatının çoxu zindanlarda keçib. Dayım Firidunun ölüm xəbərini də zindanda eşidib, eşidən kimi ürəyi partlayıb. Anam - İrəc xanım, anamın bacıları İqlibə xala, İran xala (öz aralarında qısaldaraq belə çağırırlarmış. Adın bütövü: İranduxt - R.H.), Məhtab xala mənə ailənin tarixçəsini danışardılar. Ənuşirəvan dayım həmişə mənə deyərdi ki, sən gərək əla oxuyasan, sən gərək yaxşı biləsən böyük dayın kim olub, anan hansı yollar keçib, çox çalışasan ki, onlara layiq olasan. Mən də balaca qız idim, Rusiyada, İvanovo şəhərində "İnterdom" deyilən məktəbdə müxtəlif ölkələrdən olan siyasi mühacir uşaqları ilə oxuyurdum (İvanovadakı Beynəlxalq Uşaq Evi 1933-cü ilin 1 mayında mürtəce və faşist rejimli ölkələrdə valideynləri həbsxanalara düşmüş uşaqlar üçün yaradılmışdı və mövcud olduğu 90 il ərzində burada dünyanın 80-dən çox ölkəsindən uşaqlar tərbiyə və təhsil almışdır - R.H.), orada səkkiz il oxudum.

İran xalam başqa aləm idi.  Həmişə deyirdim ki, İran xala, sən ensiklopediyasan. Mənzillərimiz yaxın idi, eyni binada yaşayırdıq, tez-tez gedirdim onlara. Artıq gözləri görmürdü, o danışırdı, mən yazırdım. Özü deyərdi ki, gəl mən diktə edim, sən yaz. O yazılar indi qardaşım Firidundadır. İran xanım söyləyirdi ki, Firidun dayım universitetdə oxuyanda şahla - Məhəmməd Reza Pəhləvi ilə dostluq edirdi, o da aviasiya fakültəsində təhsil alırmış. Hətta bir az zahiri oxşarlıqları da vardı".

Firidun İbrahimi gənc idi, hələ heç evlənməmişdi. Mənijə xanımdan hər ehtimala qarşı soruşuram ki, gənc, qəşəng oğlan idi, bəlkə Firidun kiminləsə görüşürmüş, məhəbbəti varmış. Cavab həm qüssə artırır, həm də sevindirir ki, Firidunun izi tam itməyib. Mənijə xanım deyir ki, Firidun Fəxri adlı gözəl bir xanımla sevişirmiş, qeyri-rəsmi yaşayırmışlar, Firidunun qətlindən az sonra bir uşaq da dünyaya gəlir - Fərhad, həm də sağ-salamatdır, indi qızı, nəvəsi ilə birgə Hollandiyada yaşayır, həyat davam edir.

"Fatma nənə əvvəlcə Fəxri xanımı qəbul etmək istəmirdi. Sonra o, uşağı gətirib göstərdi. Xalam danışırdı ki, nənəm uşağı görüncə deyib ki, elə bil Firidun özüdür".

...Firidun İbrahimi gedir Fransaya və Parisdə 1946-cı il iyulun 29-dan oktyabrın 15-dək qalır. İki ay yarımlıq bu səfər onun həyatında da, Milli Hökumətin bioqrafiyasında da əlamətdar səhifəyə çevrilir. Baxmayaraq ki, Firidun İbrahimi Paris Sülh Konfransına İran dövlətinin təmsilçisi kimi getmişdi, orada bütün danışıqlarda və ünsiyyətlərdə özünü Azərbaycan nümayəndəsi kimi aparırdı. Milli Hökumət yaşayardısa, Firidun İbrahiminin o iki ay yarımda keçirdiyi görüşlər, apardığı danışıqlar gələcəkdə Güney Azərbaycan dövlətinin xarici siyasətinin mükəmməl bünövrəsi ola bilərdi. Firidun İbrahimi iki ay yarımlıq Fransa səfərindən doğma Təbrizinə dönüncə yenə 21 azərdən öncə yazdığı "Azərbaycan danışır" silsilə məqalələrinə oxşar digər məqalələr qatarını qələmə almağa başlayacaq - düz 23 məqalə dərc etdirəcək. Amma o məqalələrin sayı 23 yox, daha çox olmalı idi. "Azərbaycan" qəzetində həmin yazılar 1946-cı il noyabrın 9-dan başlayaraq ta dekabrın 10-na qədər çıxıb. Bu məqalələrdə Firidun İbrahimi səfərə yola düşüb mənzil başına çatanadək rastlaşdığı hadisələr və insanlardan söz açır, konfrans müddətində olan görüşləri, davranışları ümumi təsvir edirdi. Konfrans günlərindəki daha yerli-yataqlı müşahidələr və çıxardığı yekun qənaətlər qəzetin növbəti saylarındakı məqalələrdə əks olunacaqdı. Bu, mənim fərziyyəm deyil. Məqalələr sırasındakı axırıncı - 10 dekabrda dərc edilən yazının adını Firidun İbrahimi belə qoymuşdu: "Birinci hissənin sonu". Və xəbərdar edirdi ki, səyahətnaməsinin növbəti hissəsi iki ay yarım davam edən Paris Sülh Konfransında dörd böyük dövlətin xarici siyasətinin təhlili və bu mühüm siyasi məclisin ortaya qoyduğu nəticələr haqqında olacaq, həm də ayrıca kitab şəklində nəşr ediləcək. Elə bu son yazısında Fransanın daxili və xarici siyasəti ilə bağlı baxışları, tənqidi mülahizələri onun artıq incə düşünən bir diplomat olaraq da yetərincə püxtə səviyyəyə çatdığını nişan verir. Həm də nəzərə alınsın ki, o, indiki lotu-potu əlində qalmış, siyasətinin başı-ayağı bilinməyən Fransanın deyil, De Qoll Fransasının siyasətini araşdırma müstəvisinə çıxarmışdı.

Qəzetin növbəti sayları olmadı...

Firidun İbrahimi "Siyasi səyahətnamə" adlandırıla biləcək bu məqalələr silsiləsindəki hekayətini avqustun 7-dən - yola çıxdığı ilk gündən baışlayırdı. Avqustun 7-də 1946-cı ildə Tehrandan - Mehrabad hava limanından Bağdada uçur, oradan da taksi ilə Qahirəyə baş alır. Arada bir neçə saat vaxtı varmış. İstəyir gəlmişkən getsin qədim Misir ehramlarına baxsın. Piramidaların yanında gəzib dolaşarkən təsadüfdən misirli gənclərlə rastlaşır. Dil sıxıntısı yoxdu - ərəbcəsi də vardı, fransızcası da. Bəziləri ilə fransızca danışır, bəziləri ilə ərəbcə və onlara öz Milli Hökuməti barədə də bilgilər çatdırır. Və misirli gənclərin dediyi sözlər Firidun İbrahimini bərk heyrətləndirir. Onlar deyirlər ki, bəli, biz Təbriz radiosunun verdiyi verilişlərə burada qulaq asa bilirik. Bu, Təbrizdən, Milli Hökumətdən, gördükləri böyük quruculuq işlərindən danışmağa başlayanda onlar qayıdırlar ki, xəbərimiz var, sizin radionu dinləyirik.

1946-cı ilin yazında Təbrizdə Azərbaycan radiosu fəaliyyətə başlamışdı və kifayət qədər güclü ötürücü qurğuları vardı. Təbriz radiosunun dalğaları bir neçə min kilometr uzaqlara çatırdı və misirli cavanlar söyləyirlər ki, sizin fransızca verdiyiniz verilişlərin dəqiqələri az olur, onlara da qulaq asırıq, amma burada türklər var, Azərbaycan dilində olan proqramlarınıza qulaq asıb bizimçün də tərcümə edirlər, eşitdiklərimizə mat qalırıq. O ərəb gənclərini diksindirən, valeh edən nələrmiş? Firidun İbrahimi yazır ki, onları heyran qoyan bizdəki demokratik mühit, əldə etdiyimiz azadlığın insanlara bağışladığı geniş imkanlar idi və onlar bu təəssüratlarını hətta müəyyən həsədlə dilə gətirirdilər.

Və üstündən bir qədər sovuşandan sonra elə Firidun İbrahiminin bölüşdüyü təəssüratlar, "Azərbaycan" qəzetində dərc etdiyi bu məqalələrin izi ilə Seyid Cəfər Pişəvəri çıxışlarından birində auditoriyaya müraciətlə deyirdi ki, bizim azadlıq uğrunda mübarizələrimiz, əldə etdiyimiz istiqlal nailiyyətləri artıq xaricdə - vətəndən uzaqlarda istiqlal yolunda çalışanlar tərəfindən bir təcrübə kimi öyrənilməkdədir.

Firidun İbrahimi hələ Fransaya gedib çatmayıb - yarı yoldadır. Ancaq gedə-gedə də işləyir. Harada olsa, insanlarla təmasa girir - həm Azərbaycanın, Milli Hökumətin qısa müddət ərzində əldə etdiyi uğurları onlara çatdırır, bizi müsbət yöndən tanıyanların dairəsini genişləndirir, həm ayrı-ayrı xalqların nümayəndələri ilə görüşərkən onlarda demokratiyanın vəziyyəti, istiqlal uğrunda mübarizələrin perspektivləri barədə birinci əldən məlumatlar alır, həm də görüşlərində bizdəki durumla oralardakı nailiyyətləri və uğursuzluqları tutuşduraraq bir tərəfdən özümüzə kənardan baxmaq fürsəti qazanır, digər yandan da bir neçə ayın ərzində demokratik islahatlar aparmaqda Güney Azərbaycanın hansı sıçrayışla irəliləməsini həmsöhbətlərinə inandırıcı tərzdə anlatmağa müvəffəq olur.

"Azərbaycan" qəzetində dərc etdirdiyi səfər qeydlərində yolüstü bir gecə qaldığını, Tunisdə - yerləşdiyi mehmanxananın qarşısında "Avenir" - "Gələcək" adlı bir dərgi aldığını, vərəqləyincə əslində yazı, şəkillər dərc edilməli bəzi hissələrin boş buraxıldığını görməsini, tənbəllik etməyib həmin dərginin redaksiyasına yollandığını, idarədə biri fransalı, digəri tunisli olan iki ərəb redaktorla görüşərək guya demokratik mətbuat nümunəsi sayılan belə jurnalda bu təhər ağburaxılmaların niyəsini soruşanda, onlardan belə qayçılamaların senzorların işi olması cavabını aldığını, ümumən onların qəzet-jurnallarında belə hallara tez-tez rast gəlindiyi təəssüflənmələrini eşitdiyini bildirir: "Burada "azadlıq", "demokratiya" sözləri qadağandır və senzuraya uğradılır. "Milli" sözünü eşitmək mümkün deyil. "Əzilmiş xalq", ya "azadlıq qalibiyyəti" kimi cümlələr ali dövlət orqanları tərəfindən çıxarılır. İstismar siyasəti əleyhinə heç bir şey yazmaq olmaz.

Tunis xalqının Dördüncü Fransa Cümhuriyyəti dövründə həyat şəraiti budur!"

Başqalarına yekəxana ədalarla demokratiya dərsi verməkdə pərgar olub heç vaxt öz gözündəki tiri görmək istəməyən Fransa o vaxt hansı yuvanın quşu idisə, elə indi də həminkidir!

Firidun İbrahimi bizim Milli Hökumətin, əldə etmiş olduğumuz istiqlalın nə qədər böyük bir sərvət olduğunu insanların daha artıq dərk eləməsi üçün müqayisələr aparır. Yazır ki, tunisli, mərakeşli cavan siyasətçilər mat qalmışdılar ki, siz bir müsəlman millət Ərəb Dövlətləri Liqasının razılığı, köməyi olmadan bu müstəqilliyə necə nail olmusunuz? Və Firidun İbrahimi onlara tarixi sözlər deyir: "Hər bir millət həqiqi azadlıq əldə etmək və öz müqəddəratına sahib durmaqdan ötrü yalnız bir qüvvəyə söykənməlidir. O da millətin birliyi və bu birlikdən əmələ gələn qüvvədir".

...Adilə Çernik-Bülənt xanımla söhbətləşirəm. O, 1930-cu il yanvarın 2-də Bakıda doğulub, amma iranlı ailəsində. Ailə bura vaxtilə Ərdəbildən köçübmüş. Qədər elə gətirir ki, 1938-də əslən iranlı olanların Sovet İttifaqından icbari köçü başlananda Adilə xanım da anası ilə o taya keçir. Anası Hizb-i Tudənin - İran Xalq Partiyasının üzvü imiş. Atalığı da həmçinin. Odur ki, elə uşaqlığından Adilə İrandakı siyasi burulğanların havasında böyüyürdü. Ərdəbil əyalət cavanlar təşkilatının üzvü imiş. 15 yaşında ilk dəfə çiynindən tüfəng asır. İftixarla deyir ki, bizi sərbazxanaya - kazarmaya aparırdılar, əvvəlcə silahla işləməyi öyrətdilər, 1945-ci ildə iclas oldu, rəhbərlərimiz Cəlil Məmməd, Mirəli Xəyyami çıxış etdilər, mənə silah təqdim olunanda dedilər ki, sən Azərbaycan qızları arasında ikincisən, birinci tüfəng Astarada Firidun İbrahiminin bacısı İrəcə verilib.

93 yaşlı bu xanım indi mənə söylədiyi xatirələrində 15 yaşındadır: "Firidun İbrahimini biz gənclər çox istəyirdik, "Azərbaycan" qəzetində çıxan hər təzə məqaləsini həvəslə oxuyardıq. Onun Parisə yola düşməsindən bir az qabaq bizim cavanlar təşkilatının qurultayı olacaqdı. Haqqında uzaqdan-uzağa çox eşitdiyim Firidun İbrahimini ilk dəfə orada gördüm. Cavanların gözündə o, bir qəhrəman kimi idi. Pişəvəri ilə bərabər, onu da rəhbərimiz sayırdıq. Necə təsirli, necə aydın, necə hərarətli nitqi vardı!"

Firidun İbrahimi yazır ki, 1946-cı il avqustun 10-da Parisdə - Lüksemburq sarayında mətbuat şöbəsinə yaxınlaşdım, lazımi sənədləri təqdim elədim, xüsusi kartı aldım və Azərbaycan nümayəndəsi olaraq başladım bir-bir mətbuatla bağlı bütün tədbirlərdə iştirak etməyə, imkan çərçivəsində də ayrı-ayrı iclasları izləməyə.

Ora Firidun İbrahimidən başqa da ayrı-ayrı ölkələrdən, o cümlədən elə İrandan da mətbuat qrupu, çoxlu nümayəndələr gəlibmiş. Amma Firidun İbrahimi tək adamdır ki, həmin iclasların hamısında ilk gündən bağlanışadək iştirak edib, qeydlər götürüb, müşahidələr aparıb, sonra bunları sistemli biçimdə yazılaşdırıb. Və Firidun İbrahiminin sonra Paris Sülh Konfransı ilə əlaqədar "Azərbaycan" qəzetində dərc etdiyi məqalələrin həm də bir maarifçi tərəfi də var. O öz hökumətini təsis etmiş, ilhamla quruculuq işləri görən xalqına dünya siyasətindən agah olmaq yollarını da göstərir, insanımızın gözlərini beynəlxalq aləmə açır.

...Vətəndən uzaqlarda müasir Azərbaycan tarixinin ən əlamətdar hadisələrindən biri baş verirdi. 2001-ci il yanvar ayının 25-i idi. Fransada, Avropanın rəmzi paytaxtlarından birində - Strasburqda Avropa Şurasına həqiqi üzv kimi qəbul edilən Azərbaycanın bayrağı qaldırılırdı. 40-dan artıq ölkənin bayrağının sıralandığı o şərəfli qatarda bugündən biz də olacaqdıq. Azərbaycan dövlətinin başçısı unudulmaz Heydər Əliyev Azərbaycan bayrağını qaldırırdı və o mərasimə Avropanın müxtəlif şəhərlərindən çox azərbaycanlılar gəlmişdi, yalnız Fransada yaşayan deyil, qonşu Almaniyadan, Avstriyadan, İtaliyadan olan mühacir soydaşlarımız da vardı. Həminki gün hamımız kimi, onlarçün də misilsiz bayram idi.

Və onların arasında elələri də vardı ki, vaxtilə başqa bir Azərbaycan bayrağının belə ehtişamla ucaldığını görmüşdülər - 1946-cı ildə, Təbrizdə, Milli Hökumət dönəmində.

Strasburqda Azərbaycan bayrağı dalğalanırdı, Azərbaycan himni səslənirdi və onların hamısı duyğulanmışdı. Onlardan biri - Almaniyada yaşayan Əsgər Tacəhmədi ilə yanaşı dayanmışdıq. Birdən sorğusuz-sualsız dilləndi ki, Firidun İbrahimini mən həyatda son görən insanlardan biriyəm.

Sanki heç indiki mərasimə dəxli olmayan bir söz idi. Ona sualedici nəzərlərlə baxdım. Qayıtdı ki, 1946-cı il dekabrın 12-də - azər ayının 21-də Azərbaycan istiqlalı 1 il qabaq başladığı gündə ömrünü başa vurdu. Amerikanın hədəsi ilə Sovet yaxasını bir kənara çəkmişdi. Tehran qoşunlarını göndərmişdi Təbrizə. Göndərmişdi ki, hakimiyyəti devirsin, insanları qanına qəltan eləsin. Tam qəddarlıqla bu tapşırığı yerinə də yetirdilər. Canını qurtarmaq üçün neçə insan Arazı aşaraq Sovet Azərbaycanına üz tutdu. Neçələrini gülləyə tutdular, məhv elədilər. Nə qədər insanları zindanlara atdılar, sürgün etdilər. Edam edilənlərdən biri də prokuror Firidun İbrahimi idi. İş elə gətirdi ki, həbsindən sonra onu zindandan kənarda, Təbrizin mərkəzində ilk görənlərdən biri mən oldum. Kaş görməyəydim!..

Əsgər Tacəhmədi Firidun İbrahimi ilə necə qarşılaşmışdı və niyə məhz o anları indi Strasburqda Azərbaycan bayrağı qaldırılarkən yada salırdı?

1946-cı ilin 21 azərində - dekabrın 12-də artıq Təbriz radiosu sussa, Milli Hökumətin əsas aparıcı simalarının əksəri min bir çətinliklə canlarını qurtararaq Arazı aşıb Sovet Azərbaycanı tərəfə keçsələr də, hələ Təbrizdə qalıb mübarizəni davam etdirənlər də vardı. Axıracan çarpışanlardan, həmin döyüşlərdə müqavimət göstərmək mümkün olan son saatlaradək geri durmayanların ən fəallarından biri Firidun İbrahimi idi.

Azərbaycan Demokratik Firqəsi Mərkəzi Komitəsinin qərargahında yerləşmişdilər, 34 nəfər fədakar silahdaş, qorxmaz məsləkdaş birgə idi. Son güllələrinə qədər atışdılar. Amma qüvvələr nisbəti çox fərqli idi.

Sağ qalanların hamısını həbs etdilər. Firidun İbrahimini də elə yerindəcə güllələyə bilərdilər. Necə ki, bir çoxunu nəzarətə götürən kimi çox çək-çevir etmədən tətiyi çəkmişdilər. Ancaq Firidun İbrahimi İran hökumətinə gərək idi, şahlıq ondan istifadə etmək niyyətində idi, əməkdaşlığa, İran hökumətinə qulluq etməyə çağırırdılar, yüksək vəzifə də təkilf edirdilər. Rejimin elə dekabr günlərindəcə qətlə yetirdikləri ilə tutuşduranda Firidun hakimiyyətə qat-qat artıq təhlükə idi və həmin ölçüylə gərək onlardan daha əvvəl yox edilə idi. Ancaq Firidun İbrahimini altı ay həbsdə saxladılar. Dönə-dönə dindirdilər, yola gətirmək, nə şəkildəsə səmtini dəyişməkçün çox əlləşdilər, işgəncə də verdilər, hamısı bihudə! Əqidə adamı Firidun İbrahimi zindandakı bu altı ayın hər günündə polad kimi batılmaz, əyilməz idi.

Söz yox, onunla aparılan istintaqın, çoxsaylı dindirmələrin qovluqları İran xüsusi xidmət orqanlarının arxivlərində qalır. Qismət ola, o cildləri vərəqləyəsən, o səhifələrdən yüksələn vüqarlı Firidunu görəsən. Elə 1930-cu illər sovet siyasi repressiyalarının sənədləri də yeddi qat qıfıl altında idi, ağla sığışdırmaq da mümkünsüzdü ki, gün gələr, bunları kənar göz də görər, hətta hamınınkılaşdırar da. Amma oldu. Təqribən üstündən yarım əsr ötəndən sonra. Vaxtı var, Firidun İbrahimi və onun kimi neçə-neçə başqa məğrurun adına bir vaxt cinayət işi kimi açılmış, indi mərdanəlik şahidi olan məxfi qovluqları açıb oxuyacağımız günlər də mütləq gələcək! Bunları caynağında saxlayan sovetdən artıq olmayacaq ki!

Nadir bir foto qalıb. Firidun İbrahimi həbsdəykən, ondan növbəti dəfə ifadə alınarkən çəkilmiş şəkil. Belə danışıqlar çox olmuşdu, axırı bezmişdilər, anlamışdılar ki, nə əzab verməklə, nə dilə tutmaqla bu adam yola gələsi deyil, ömürlük həbsdə də çürüdə bilərdilər, dərhal güllələmək də olardı, ancaq qərara almışdılar ki, onu elə edam etsinlər ki, sabah yarana biləcək yeni Firidunlara da göz dağı olsun.

Yorucu dindirmələrdən birində Firidun İbrahimiyə sual vermişdilər ki, prokuror olmusunuz, siz də həbs qərarları vermisiniz, siz də cəzalandırmısınız. Bəs xalqa hansı faydanız dəyib? Demişdi ki, prokuror kimi xalqa faydamız bizə qədər həbs olunmuş insanların hamısının işini təzədən araşdırmaq oldu. Kim ki günahsız tutulmuşdu, türmədə haqsız yerə yatırdı, yaxud ona verilən cəza qədərindən artıq idi, belələrini ya açıb buraxdıq, ya dustaqlıq müddətlərini azaltdıq. İstəyirdik ki, ölkəmizdə ədalət, insaf, qanun bütün gücü ilə bərqərar olsun.

Rişxəndlə soruşmuşdular ki, sən xalqa bu qədər məhəbbət bəsləyirsən, xalq üçün belə fədakarlıqlar edirsən, bəs indi zindanda olduğun halda o qurbanı olduğun xalq niyə gəlib səni xilas etməyə təşəbbüs göstərmir, sənin üçün cınqırını çıxaran belə yoxdur. Firidun tərəddüdsüz cavab vermişdi ki, bunun səbəbi istibdaddır. O insanlar hakimiyyətin qəddarlığından, səltənətin amansızlığından yaxşı agah olduqlarından səslərini çıxarmırlar. Ancaq geci-tezi var, o səs qalxacaq, indi susmağa məcbur olan insanların daxilindəki qəzəbin, kinin fışqıracağı gün də uzaqda deyil, bunu unutmayın.

Və 1947-ci il may ayının 23-də səhər saat 4-də kameranın qapısını açırlar ki, Firidun İbrahimini edama - dar ağacına aparsınlar. İrəlicədən xəbəri vardı ki, onu asacaqlar. Evlərinə xəbər göndərmişdi ki, Fransaya Sülh Konfransına gedərkən orada, Parisdə aldığı kostyumunu gətirsinlər. Üzünü təraş edir, həmin kostyumu, təzə köynək geyinir, qırmızı qalstukunu taxır. Yan-yörəsindəkilər qayıdırlar ki, onsuz da sondur, bütün bunların nə mənası? Firidun İbrahimi gülümsünür: "Biz həyatımızı paklıq və şərafət içərisində keçirdik, son anda pərişan olmağa dəyərmi?"

Şıq geyimdə, başını dik tutaraq gəlir dar ağacının ayağına. Kəndiri keçirirlər boynuna. Firidun Savalan dağı sarı qanrılaraq təzim edir.

Və Firidunun ayağının altındakı kətili itələyirlər. Bir an içində havadan asılı qalan bədənin ağırlığı yoğun kəndiri dartıb gərildir. Gecəylə səhərin sərhədində, bu məşum yaz gecəsinin səssizliyində məhbusun boynundan qopan boğuq şıqqıltının səsi gəlir.

Ardınca da fotoaparatın aydın eşidilən çıqqıltısı. Məhbus Firidun İbrahiminin son fotosu çəkilirdi...

Həmin müdhiş foto Firidun İbrahiminin cinayət işinə əlavə edilməkçün çəkilirdi. Ya bəlkə həm də istəyirlərmiş şəkli qəzetlərdə də çap etsinlər ki, bu vasitə ilə İran taxt-tacına qarşı qalxanların axırının necə qurtardığının dəhşətini hər kəsə göstərsinlər? Ancaq tarix boyu irticaların, istibdadların qanmadığı bir böyük həqiqət də bu olub ki, onların guya insanları üşəndirmək, qorxudaraq iradələrini sındırmaqçün törətdikləri belə rəzalətlər daim əksinə işləyib - könüllərdəki azadlıq eşqini daha da coşdurub, düşüncələrdəki intiqam vulkanlarını daha şiddətlə püskürməyə hazırlayıb...

Və Əsgər Tacəhmədi də uşaqkən, 1947-ci ilin may səhərində məktəbə gedəndə bu sarsıdıcı mənzərəyə şahid olmuşdu. Deyir, Gülüstan meydanından keçirdim, hələ alaqaranlıq idi, gendən gördüm ki, ayın işığı düşdükcə yuxarıda nəsə parıldayır. Yaxınlaşdım, baxdım bir ayaqqabıdır, yaxşı silinib təmizləndiyindən ayın işığı düşdükcə bərq vurur. Başımı qaldırdım. Gördüm Firidun İbrahimidir, asılıb...

Üstündən 54 il keçəndən sonra da Əsgər Tacəhmədi sinəsini dağlayan bu əhvalatı mənə qəhərlənərək, səsi titrəyə-titrəyə nağıl edirdi.

Kövrələrək deyirdi ki, beynimə həkk olan o səhnə yaşadığım bütün illər ərzində gözümün önündən getmir, Firidun İbrahiminin dar ağacından asılmış vücudu mənə sadəcə dar ağacından sallanan insanın vücudu kimi yox, yüksəkdəki Azərbaycan bayrağı kimi gəlir.

Strasburqdaydıq, bir neçə dəqiqə əvvəl Avropa Evinin qarşısındakı bayraqlar sırasına Azərbaycanın da Üçrənglisi əlavə edilmişdi. Əsgər Tacəhmədi o bayrağa gözləri yaşararaq baxır, deyirdi ki, indi burada dünyanın bayraqları sırasında Azərbaycanın bayrağını görürəm, içərim iftixarla dolur və düşünürəm ki, o bayraq bu gün ucalırsa, demək, bu yüksəlişdə Firidun İbrahiminin də payı var...

...Mərdlər dünyadan gedəndə də dərs verib gedirlər, ölüm onları öldürə bilmir, onlar ölümü öldürüb gedirlər. Firidun İbrahiminin son nəfəsi idi, həyatının bitməsinə saniyələr qalırdı və ölüm qorxusu utanmalı bir hiss də deyil, bu, Allah bəndəsinə xasdır, ölüm dəhşəti sövq-təbii bir duyğudur. Əlbəttə ki, hər insana iradəsindən asılı olmayaraq üstün gələn bir xofdan daha güclü ola bilmək, bir neçə dəqiqə sonra gəlməsi labüd olan ölümə istehza edə bilmək sadə adam işi deyil, nə sadə adam, heç ümumən adam hünəri deyil. Gözlərini dəsmalla örtmək istəyirdilər, etiraz etdi, "Lazım deyil! - dedi, - Bağlamayın gözlərimi!" Və bu, 28 yaşlı alovlu gəncin dilindən qopan son sözlər idi: "Yaşasın Azərbaycan! Yaşasın azadlıq! Rədd olsun istibdad! Yaşasın İran xalqlarının birliyi!" Ölüm anında şüurunun tam aydın olmasının, içərisinə zərrəcə qorxunun yol tapa bilməməsinin sübutu elə ən axırıncı sözləridir. Bu məqamında da, ömrün son nöqtəsi qoyulurkən də siyasi sayıqlığı onunla idi, elə sözlər deyirdi ki, sabah heç kəsin onu və məsləkdaşlarını bölgüçülükdə günahlandırmağa əsası olmasın. Həyatla vidalaşarkən də bəyan edirdi ki, biz azadlıq istəyirik, bu azadlığı yalnız Azərbaycan üçün də deyil, İrandakı bütün xalqlara istəyirik və məqsədimiz İranı parçalamaq yox, azadlıqsevər İran xalqlarının birliyidir, mübarizəmiz istibdada, irticaya qarşıdır.

Heç kəsin ən ixtiyar çağında da ayrılmaq istəmədiyi həyatdan cavan yaşında zorla qoparılarkən dilində "Azadlıq" sözü olan, sevgi ilə "Azərbaycan" hayqıraraq insanlardan ayrılan, bu dünyaya vida edərkən ölümü yenən və dilindən üç dəfə "Yaşasın!" kəlməsi çıxan insan, əlbəttə ki, ölməz, əlbəttə ki, öldürülə bilməz, əlbəttə ki, bir azadlıq rəmzi kimi Azərbaycanın, millətinin bağrının başında həmişə yaşayar!

Akademik Rafael Hüseynov

525-ci qəzet