Qızaran dan yeri sabahdır. "Sabah" sözünün hər iki mənasında - həm səhər anlamında, həm də gələcək qavramında. Hər millətin taleyində onun öz dan yeri var. Haçansa tarixin dərinlərində təşəkkül tapdığı, ayaq üstə durduğu, irəliləməyə başladığı gün. Amma millətin var olduğu müddətcə həmişə yeni-yeni dan qızartılarına da ehtiyac duyulur. O qızaran dan yerlərini millətlərə, xalqlara böyük övladlar gətirir. Bülbül bu millətə dan şəfəqi kimi bəxş olunmuş insanlardan idi.

O gəldi, yeni bir yol açdı və səsiylə, düşüncəsiylə, ruhuyla, zövqüylə Azərbaycan insanının içərisində büsbütün ayrı bir aləm yaratmağa müvəffəq oldu. Təsadüflər zərurətlərin üst-üstə düşməsidir və Bülbülün taleyində də - uşaqlıq, gənclik, ahıllıq dövlərində bu, dəfələrlə baş verib. Amma həyatının lap başlanğıcında, dünyaya gəldiyi anda da təsadüflərin möcüzəvari üst-üstə düşməsi baş verdi. 1897-ci ilin bir iyun gecəsi idi. XVIII əsrin sonlarında, XIX yüzildə, hələ bir az da XX əsrin əvvəllərində Şuşa ilə Ağdam arasındakı Xan bağı deyilən yer məşhur idi. O yer qollu-budaqlı, gövdəli tut ağaclarıyla doluydu və Şuşa ilə Ağdam arasındakı bu yer insanları tez-tez qoynunda istirahətə cəzb edərdi. İllah da Şuşadan Ağdama, Ağdamdan Şuşaya gedənlər axşama düşəndə gecəni çox zaman orada qalmağı qət edərdilər və 1897-ci ilin iyun axşamlarından birində dabbaq Məşədi Rzanın ailəsini aparan fayton orada dayanır. Amma qaranlıq qatışan bu axşamda onların Xan bağında dayanmalarının səbəbi heç də dincəlmək deyildi. Məşədi Rzanın həyat yoldaşı Gövhər xanım ağır ayaqlı idi, artıq sancıları tutmuşdu, ona görə burada faytondan düşməyə vadar olmuşdular. Zövcəsi Gövhər xanımı orada qoyan Məşədi Rza mamaça dalınca yollanır, gecə vaxtı güc-bəla Malıbəyli kəndindən mamaça tapıb gətirir və dan yeri çırtlayanda, səhər açılar-açılmazda Şuşayla Ağdam arasındakı o səfalı məkanda - Xan bağının böyründə bir körpə dünyaya gəlir.

Həmin səhər dünyanın ən xoşbəxti hələ o atayla o ana idi ki, gözəlcə bir övladları sağ-salamat dünyaya gəlmişdi. Ancaq sonralar xoşbəxt biz hamımız olacağıq. O vaxt xoşbəxtliyimizdən hələ xəbərimiz yoxdu. Hələ Azərbaycan bilmirdi ki, nurlu bir səhərə qovuşan o iyun gecəsində - 1897-ci ildə Şuşayla Ağdam arasındakı həmin göyçək məkanda - Xan bağında millətin bəxtiyarlığı sayılacaq hadisə baş verib, sabah bütün Azərbaycanın Bülbül kimi tanıyacağı uşaq dünyaya gəlib. O uşağa Murtuza adı qoydular. Atası bu adı verdi, amma rəfiqələri, qohum-qonşu Gövhər xanıma məsləhət bildilər ki, sən uşağın adını Aydınlıq çağır. Çünki gecə ilə səhərin sərhədində doğulub. Aydınlıq açılanda, dan yeri ağaranda dünyaya gəlib. Anası bir müddət, elə tövsiyə olunduğu kimi, balasını Aydınlıq deyib səslədi, atası uşağa Murtuza dedi. Amma çox keçməyəcək, Allahın Gün doğuşundan işıq almış bu övlada bəxş etdiyi məlahətli avaz ona üçüncü bir adı da bağışlayacaq - Bülbül ismini. Və onun əsl adları - Aydınlıq da, Murtuza da yaddan çıxacaq. Bütün Azərbaycan və dünya o qızıl səsin sahibini Bülbül deyə tanıyacaq.

...Balaca Murtuza qarabağlı idi və başqa tay-tuşları kimi, o da oxumağı çox xoşlayırdı. Qarabağda yaxşı səslə kimisə heyrətləndirmək çətin idi. Cabbar Qaryağdıoğlunun məşhur sözü var, deyir ki, Şuşada bir gədik var. Səhər kim orada dayanıb nəfəs alsa, hökmən onun yapışıqlı səsi olacaq. Haradan biləsən ki, balaca Murtuza Cabbar Qaryağdıoğlunun dediyi o gədikdə dan üzü dayanıb nəfəs almışdı, ya yox, amma lap elə kiçik yaşlarından İlahi Murtuzaya misilsiz bir avaz nəsib etmişdi. O da oxuyurdu, başqa uşaqlar da. Lakin digər oxuyanların içərisindən onun səsi seçilirdi. Şuşa və ətrafının çal-çağırlı əyyamları idi. O toy-düyünləri, şad  məclisləri bir-birindən lətif avazlar bəzəyərdi. Neçə məşhur xanəndə ki, indi çoxlarının adları unudulub gedib və hər biri musiqi tariximizdə qalmağa layiq dəyərli sənətkarlardır, - həmin yığnaqlarda hünərlər göstərərdilər. Günlərin birində yenə o cür şurlu toy məclislərindən biri qurulubmuş. Balaca Murtuza da tay-tuşları ilə bərabər çıxıbmış ağaca. Onların lojası oraydı - xanəndələri budaqların arasından baxıb dinləyərdilər. Tarzən çalır, xanəndə oxuyurmuş, budaqlara qonmuş uşaqlar da hərdən Murtuzanı dümsükləyirlərmiş ki, sən ondan da yaxşı oxuyursan, o heç sənin kimi zəngulə vura bilmir, bəlkə sən də oxuyasan, elə buradan qaldır səsini, qoy görsünlər oxuyan nə təhər olar. Bir deyirlər, Murtuza etiraz eləyir, iki deyirlər, Murtuza qulaq asmır, amma axırı özü də həvəsə gəlir və təsnifə keçiləndə başlayır səsini xanəndənin səsinə qataraq ucadan oxumağa. Tarzən əl saxlayır, xanəndə dayanır. Hamı təəccüb, heyrət içərisində ağac sarı baxır. Görürlər ki, budaqların, yarpaqların arasında oxuyan balaca bir uşaqdır. Birinci elə xanəndə dillənir ki, bu uşaq bülbül kimi cəh-cəh vurur, əsl bülbül elə odur, bircə endirin onu ağacdan. Və həmin füsunkar toy axşamında, Murtuzanın yeddi-səkkiz yaşı olanda əzizləyərək, bir az da zarafatla söylənmiş "bülbül" kəlməsi dönüb olur onun əsl adı. Yalnız adı da deyil, "bülbül" kəlməsi onun taleyinə çevrilir.

...Qarğa qarğadır, bülbül də bülbül. Bülbül həmişə məlahətli, canayatan ləhnin rəmzi olub. Qarğanın sədası isə həmişə bədlikdən deyən, xoşa gəlməyən səs sayılıb. Amma tale elə gətirdi ki, gələcəyin böyük müğənnisinə çevriləcək Bülbülün yolunun lap başlanğıcında Qarğa dayandı. "Qarğa" sözünü də kiçik deyil, böyük hərflə yazmağım səbəbsiz deyil. Çünki Bülbülün böyük sənətə gedən yolunu açan da elə məhz Qarğa oldu və o, budaqlara qonan qarğalardan deyildi. Balaca Murtuzanın gözəl səsinin olduğunu bilincə, onu tədricən Murtuzadan çox Bülbül çağırmağa başlayınca qərara almışdılar ki, onun səsindən yalnız dinləyib feyziyab olmaqdan ötrü deyil, bir ayrı vacib məqsədçün də istifadə etsinlər. O çağlar Azərbaycanın hər yerində olduğu kimi, Qarabağda, Şuşada da şəbih mərasimləri keçirilərdi. Təbii ki, həmin mərasimlərdə oxumaq da vardı, növhələr də səslənərdi və bir çox başqa yeniyetmələr, gənclər kimi, balaca Murtuzanı da o işə cəlb edirlər. Bununla bağlı Murtuza Molla İbrahimin yanına gedirdi ki, Yasin öyrənsin, növhələri, mərsiyələri mənimsəsin, şəbih vaxtı oxuyacağı parçaları əzbərləsin. Ancaq həmin illərdə Qarabağın toy məclislərində tez-tez görünən Müseyib adlı bir qarmonçalan da vardı ki, əsl adı-soyadı Müseyib Əliyev olsa da, camaat arasında "qarğa" kimi məşhur idi, ləqəbi də "Qarğa". Və həmin dövrdə Gəncə Azərbaycanın ədəbi-mədəni mərkəzlərindən, əsas musiqi ocaqlarından biri sayılırdı. Qarabağın məşhur sazəndələrinin, xanəndələrinin əksərinin də yolu Gəncədən keçirdi. Həmin "Qarğa" deyilən Müseyib Əliyev də Gəncədə yerləşmişdi. Qarabağ toylarında tez-tez görünərdi. Balaca Murtuzanın məlahətli avazından xəbər tutunca baxır ki, burada yaxşı pul var, bu uşağın oxumağı adi oxumaq deyil, bu səslə o, gələcəyin yaxşı xanəndəsinə çevrilə bilər, indidən onu ələ keçirib diqqətdə saxlamaq lazımdır. Müseyib artıq "Bülbül" kimi tanınmağa başlayan Murtuzaya da, onun atası Məşədi Rzaya da məsləhət görür ki, yaxşısı budur uşaq gəlsin Gəncəyə, mənim yanıma, bu səs burada Qarabağdakı digər gözəl səslərin içərisində itib-batacaq, amma bu səs gözəllərin gözəlidir, mən ona himayədarlıq edərəm, Gəncədə məşhur çalğıçılarla, oxuyanlarla münasibətlərini quraram, onların arasında yetişər, tanınar, Allah bilir, bəlkə gün gəldi, o da məşhur xanəndələr cərgəsinə qoşuldu.

Və 1908-ci ildə artıq Murtuzadan daha çox Bülbül kimi tanınmağa başlayan bu uşaq həyatının ilk uzun səfərinə çıxır - Qarabağdan Gəncəyə gəlir. Yeniyetmə Bülbül Gəncəyə yetişincə onun həyatında büsbütün yeni səhifə açılır. Gəncə sanki bir uçuş meydanı idi və əslində Bülbülün gələcəkdəki bir çox mühüm uğurlarının təməli də elə bu qədim şəhərdə qoyulacaq. Burada o çağın ən məşhur Azərbaycan xanəndələri və sazəndələrinin əksəri ilə görüşəcək, neçə toy-düyündə bir yerdə olacaqlar. Bütün bunlar hamısı balaca Bülbül üçün öyrənməık fürsəti, təcrübələnmək imkanı, göydəndüşmə məktəb idi. Yaxşı da hafizəsi vardı. Eşitdiklərinin hamısını beyninə həkk edir, ürəyinə, ruhuna hopdururdu. Zaman keçəcək, bu xəzinə həmişə ona dayaq duracaq. Gəncədə buranın toy məclislərinə vaxtaşırı qonaq olan Cabbar Qaryağdıoğlu və Qurban Pirimovla tanış olur. Cabbar ilk eşidincə Bülbülü bəyənir. Amma zəmanənin nəhənglərindən Bülbülü eşidib tərif edən tək Cabbar deyildi. O illər idi ki, Gəncədə məşhur olan musiqiçilərin bir çoxu tez-tez Gürcüstandakı Azərbaycan məclislərində də görünərdi. Bülbül də olur onlardan biri. Səsi elə səs idi, oxusu elə oxu idi ki, ona biganə qalmaq mümkün deyildi. Haqqındakı xoş rəylər gedib çatır məşhur gürcü müğənnisi Vano Saracişvilinin qulağına. Bir məclisdə bu gəncin oxusunu eşidir, valeh olur, deyir ki, bala, sənin səsin bu məclislərə sığan səs deyil, gərək bu səsi qoruyasan, bəsləyəsən, lazımdır ki, sən mükəmməl savad alasan, sənin yerin İtaliyadır, gərək gedib orada oxuyasan. Yaşının, oxusunun elə vaxtları idi ki, hər eşidən onsuz da Bülbülə ən yüksək tərifləri yağdırırdı, bir növ, belə vəsfetmələrə alışan kimi idi, sanki bu söz də deyilib keçir. İtaliya söhbəti yeniyetmə Bülbülə əlçatmaz istək, nağıl kimi gəlirdi, ancaq nədirsə, gün ötdükcə, toy-toy adladıqca, təzə-təzə məclislərdə daha artıq püxtələşdikcə, biliklərinin çevrəsi genişləndikcə tez-tez yadına məşhur gürcü müğənnisinin o tövsiyəsi düşürdü. Atası artıq Bülbül kimi təsdiqlənmiş, el arasında parlayan bir gənc müğənni kimi tanınmış övladının həyatı daha rahat olsun deyə Qarabağdan Gəncəyə köçür, külfətlə burada yerləşir. Ancaq gün ötdükcə Bülbül daha artıq hiss eləyirdi ki, nəinki Gəncə, hətta Qafqaz da ona dar gəlir. İtaliya gizli cazibəsi ilə onu özünə doğru çəkməkdədir və 1924-cü ildə Bülbül könlünə düşmüş bu istəyin hökmü ilə Batumdan gəmi ilə Triyestə yollanır. Gedir ki, oradan da musiqinin Məkkəsi sayılan Milana baş alsın.

...Bülbülü Bülbülə çevirən, onu bunca uca, bunca yetilməz edən ən vacib təməllərdən birincisi gördüyü məktəblər idi. Ömrü boyu biliyə doğru can atması, Gəncədə, Qarabağda keçdiyi toy məclisləri, eşitdiyi saysız xanəndələr hərəsi onun üçün bir qaynaq idi. Harada öyrənməli nəyə rast düşürdüsə, içərisinə çəkirdi. Ancaq bunu da hiss edirdi ki, biliklərin daha üst qatına, yalnız eşitməklə deyil, müəllim qarşısında əyləşərək yüksək musiqi savadı almağa da ehtiyacı var. Və 1921-ci ildə Azərbaycan Xalq Konservatoriyasına qəbul edilir. Burada Bülbül vokal təhsili alan ilk azərbaycanlı idi. Onu konservatoriyada o vaxt və sonrakı çox illərdə və onillərdə vokal təhsil alan əksər cavanlardan fərqləndirən əsas cəhət ondan ibarət idi ki, Bülbül bura müəyyən mənada hazır gəlmişdi, el musiqisini, xüsusən də muğamı mükəmməl bilirdi. Yolu İtaliyaya ilk dəfə 1924-cü ildə düşür. Onun bu gəlişi hələ kəşfiyyat məqsədliydi, niyyəti isə daha ciddi idi. İstəyi iki-üç ay buralara baş vurub geri dönmək yox, illərlə qalaraq italyan vokalını incəliklərinədək öyrənmək idi. 1924-cü ildəki birinci İtaliya səfəri əsnasındakı ilk müşahidələrindən sonra bu qənaəti lap qətiləşir. Vətənə dönüb digər işlərini sahmana salandan sonra 1927-ci ildə İtaliyaya bir də qayıdır. 1927-ci ilin oktyabrında çatır Moskvaya. Məqsədi İtaliyada oxumağa getmək üçün uzunmüddətli viza almaqdı. İki ay gözləyəndən sonra vizasını alır və nəhayət ki, gəlib yetişir arzularının məskəni gözəl İtaliyaya.

İtaliyaya Azərbaycandan vokal təhsil almağa getmiş ilk gənc Şövkət xanım Məmmədova olmuşdu. 1911-ci ildə Hacı Zeynalabdin Tağıyev onu maliyyələşdirmişdi və Milana gedən Şövkət Məmmədova azərbaycanlıların yolunu "vokal Məkkəsi"nə açan ilk sənətçi olmuşdu. İtaliyada uzun müddət qalmaq, əsaslı vokal biliklərinə yiyələnməyi qət edən Bülbül çoxdan İtaliyada olan, buralara yaxşı bələd Şövkət Məmmədova ilə görüşür, ondan məsləhətlər almağa başlayır. Şövkət Bülbülə deyir ki, gəl əvvəlcə səni öz müəllimim maestro Dotto Ambroziyə təqdim edim, qoy sənə qulaq assın, düzdür, o oğlanları öyrənciləri sırasına götürmür, amma ən azı məsləhət verər ki, kimin yanına gedəsən, hansı maestro ilə işləmək sənin üçün daha faydalı ola bilər. Fəqət gözlənilənin əksi olaraq Dotto Ambrozi Bülbülü eşidincə müsbət rəyini bildirir, deyir, mən səni sinfimə götürəcəyəm, fərdi qaydada məşğul da olacağam, ancaq gərək bir qədər gözləyəsən, hazırda Amerikadan bir tələbəm var, üç aydan sonra o, təhsilini başa vurub gedir, onun yerinə səni qəbul edərik. Şövkət də, Bülbül də çox sevinirlər. Ancaq üç ay da üç ay idi. Bülbül bura gəlmişdi ki, hər gündən, hər saatdan, hər dəqiqədən istifadə eləsin, indi üç ayı boşuna itirə bilməzdi. Ona görə də qərara alır ki, Dotto Ambrozinin vəd elədiyi üç ay yetişənəcən başqa bir müəllimdən dərs alsın. Həm də Ustadın yanına gələndə müəyyən qədər hazırlıq keçmiş olsun. Soraqlaşır, Bülbülü maestro Dellipontiyə yönəldirlər və başlayır ondan öyrənməyə. Bir həftə, on gün, bir ay, iki ay, isinişirlər bir-birlərinə, Dotto Ambrozinin qoyduğu üç aylıq müddət yetişəndə Bülbülün daha onun yanına getməsinə gərək qalmır, həm artıq Dellipontiyə çox öyrəşmişdi - Delliponti ondan razı idi, o da ustadından. Ancaq Bülbül İtaliyada olduğu dörd ilə yaxın vaxt ərzində yalnız Delliponti ilə də məhdudlaşmır. Əlaqələrini qura bildikcə o çağda İtaliyada məşhur olan ustadların neçəsinin yanına gedir, onlardan dərs alır, imkanı daxilində daha çox öyrənməyə səy göstərir. O çağlar nəinki Azərbaycandan, hətta Rusiyadan da, Avropanın bir sıra irəligetmiş ölkələrindən də İtaliyaya vokal dərsləri almağa gələnlərin sayı barmaqla sayılacaq qədər az idi. Ancaq heç də o öyrəncilərin hamısı qısa müddət ərzində Bülbül kimi İtaliya mühitində ad çıxara bilməmişdi. Sübutu var - 1931-ci ildə Bülbül İtaliyadan ayrılanda oradakı "Arte nostra" jurnalı ayrıca bir məqalə dərc edir, Bülbülün şəklini də verir və yazının sərlövhəsi "Azərbaycan Bülbülü". Vokalın qibləsində belə yüksək qiymətvermə hər gəlməyə nəsib olan uğur deyildi. 1931-ci ildə Bülbül İtaliyadan Azərbaycana qayıdırdı, əsl Bülbül kimi qayıdırdı, təkrarsız Bülbül kimi qayıdırdı. Qayıdırdı ki, Azərbaycan musiqisində, Azərbaycan vokalında büsbütün yeni bir yol açsın.

...Bülbülün Azərbaycan musiqisi və bütövlükdə xalqımızın mənəvi zənginliyi üçün gördüyü və bizlərə yadigar qoyduğu ən vacib işlərdən biri onun 1932-ci ildə konservatoriyanın nəzdində yaratdığı Azərbaycan xalq musiqisini tədqiq edən kabinetdir. Bülbül müğənni olmaqla yanaşı, həm də bilgə idi. Ondan yadigar qalan silsilə araşdırmalar var və Bülbülün qələmindən çıxmış ayrı-ayrı tədqiqat əsərlərini oxuyursan, həcmi çox da böyük olmayan o əsərlərin hər biri bunlardan qat-qat həcmli neçə mühüm tədqiqat üçün bir təməl, maya, qığılcım olub və  gələcəkdə də olacaq. Elə Bülbülün "Azərbaycan oxuma məktəbi" adlı araşdırması nəyə desən dəyər və bu əsəri Bülbül olmayan, onun keçdiyi yolu və məktəbləri görməyən ikinci adam yaza bilməzdi. Bülbül bilikləri və təcrübələri ilə tam təkrarsız və taysız idi - illərcə İtaliyada olması, ən üstün müəllimlərdən vokalın sirlərini mənimsəməsi, o biri yandan uşaqlıq çağlarından, yeniyetməliyindən muğam qoynunda yetişməsi, zirvə xanəndələrlə oturub-durması onu içəridən elə zənginləşdirmişdi, elə dolu etmişdi ki, özü də bir xəzinəyə, ensiklopediyaya çevrilmişdi. Digər tərəfdən, Allah ona analitik, təhlilçi bir ağıl vermişdi. Varlığında Şərq və Qərb musiqi təfəkkürünün ən parlaq özəlliklərini qovuşduran Bülbül həmin müstəvidə Azərbaycan oxuma məktəbinin əsaslarını bir ana xətt, bir yol olaraq yaratdı. Ancaq bunu yalnız bizim muğam öyrədiciliyinə xas olan şifahi göstərilən bir məktəb kimi yaratmadı. Azərbaycan oxuma məktəbinin nəzəri əsaslarını da işləyib hazırladı, dərs dediyi konservatoriyada sonra nəsil-nəsil davam etsin deyə tələbələrinə də aşıladı. 1932-ci ildə yaratdığı Xalq musiqisini tədqiq edən kabinet zahirən balaca bir yer idi. Tək zahirən yox, əslində vur-tut bir neçə əməkdaşı əhatə edən kiçik qurumdu. Lakin Bülbül nüfuzundan, əlaqələrindən istifadə edərək həmin kabinet üçün Azərbaycanda yalnız orada olan səsyazma qurğuları ala bilmişdi. Balaca bir məkanda, kiçik heyətlə, qısa vaxt ərzində elə sanballı işlər görülüb ki, onları yerinə yetirməyə bir neçə institutun gücü çatmazdı. Azərbaycanın müxtəlif rayonlarına tez-tez folklor ekspedisiyaları təşkil edirlərmiş, ayrı-ayrı çalğıçıların, xanəndələrin, aşıqların, el sənətkarlarının ifalarını, söhbətlərini fonovallara yazırlarmış. Və bu toplayıcılıq yalnız musiqi ilə də bağlı deyildi. Yalnız el təsniflərini, xalq mahnılarını yığmırdılar, dastanları, nağılları, qaravəlliləri də toplayırdılar. O zaman Bülbülün Xalq musiqisini tədqiq edən kabinetində çalışanlardan biri ölməz Hüseyn Cavidin oğlu Ərtoğrol idi. Ərtoğrol Cavid həmin kabinetdə araşdırdığı, səliqə ilə köçürdüyü, təhlil etdiyi, Bülbül üçün arayışlar hazırladığı ekspedisiya materiallarının surətlərini öz evində saxlayırdı. Hələ 1970-ci illərin sonları, 1980-ci illərin əvvəllərində Ərtoğrol Cavidin əlyazmaları ilə tanış olarkən, bu materialların bir neçə cild kitaba sığacağını düşünərkən o da fikrimdən keçmişdi ki, axı bunlar yalnız Bülbülün kabinetində görülmüş işlərin bircə istiqaməti, cüzi hissəsidir və görün o zaman Maestronun rəhbərliyi altında aparılmış işlərin hamısı cildlərə çevrilsə, xalqa çatdırılsa, necə qiymətəsığmaz xəzinə ilə qarşılaşardıq və nə qədər yeni araşdırmalara mötəbər və nadir mənbələr üzə çıxardı.

Ancaq həmin Xalq musiqisini tədqiq edən kabineti yada salmışkən vurğulanması vacib olan bir məqam var ki, bu gün Bülbülün sənətkarlığından əlavə hansı ali insani keyfiyyətlərə malik olmasını da xələflərə pıçıldaya bilir. 1937-ci ilin 4 iyun gecəsində Hüseyn Cavid həbs olundu. Həmin andan onun da, ailəsinin də üstündə artıq "xalq düşməni" kabusu vardı və elə qəddar zəmanəydi ki, belə müdhiş damğası olanlardan yadlar bir yana, dost-tanış, qohum-əqrəba da yan qaçırdı. Və səbəbsiz də deyildi. "Xalq düşmənləri" ilə yaxınlıq edənlər, onlara hər hansı kömək, qayğı göstərənlər də elə onlardan sayılırdı. Çox keçmirdi o cür insanları da "xalq düşmənləri"nin sırasına qatırdılar, həbsə atırdılar, sürgünlərə göndərirdilər. Odur ki, Cavid tutulandan sonra, ailənin dolanışıq imkanları məhdudlaşdığı bir vaxtda Ərtoğrolun haradansa məvacib alması, evə çörək gətirməsi çox vacib idi. Ancaq "xalq düşmənləri" ailəsindən olan bir insanın hansısa dövlət müəssisəsində işə düzəlməsi, üstəlik, yazıb-pozması, daha artıq - yazdıqlarından nəyinsə ortaya çıxması o günün şərtləri baxımından tamam qeyri-adi hadisə idi. Bülbül Ərtoğrolu həmin kabinetə işə götürmüşdü. Bülbülün orada gerçəkləşdirdiyi önəmli işlərdən biri də rus və Avropa bəstəkarlarının silsilə romanslarını, mahnılarını Azərbaycan dilinə tərcümə və nəşr etdirmək idi. Bunlar sadə tərcümə deyil, ekvoritmik çevirmələr idi və bu işi görmək heç də sadə deyildi, xüsusi qabiliyyətlər istəyirdi. Ekvoritmik tərcümələri edə bilmək üçün gərək sən eyni zamanda həm şair, həm də musiqiçi olaydın. Ərtoğrolsa həm şair idi, həm dramaturq, həm tərcüməçi idi, həm rəssam, həm bəstəkar idi, həm ədəbiyyatşünas və xarici mahnıların mətnlərini  Azərbaycan dilinə yüksək poetikliklə, musiqi baxımından da dəqiqliklə çevirirdi. Və Bülbülün səyləri ilə Azərbaycanda not nəşrlərinin hələ yetərincə oturuşmadığı bir dövrdə bunların hamısı nəfis şəkildə çap olunurdu.

Və həmin çap olunmuşların arasında nadir bir nüsxə də var. O nüsxə ki, orada Ərtoğrolun imzası var. Təbii ki, 1930-cu illərdə repressiya dalğalarının tüğyan etdiyi o müdhiş əyyamlarda Cavid soyadını qabağa çıxarmaq olmazdı. Ona görə də çap olunmuş not əsərlərindən birinin üstündə tərcüməçinin adı belə göstərilib: "C.Ərtoğrol".

Və 1980-ci illərin əvvəllərində Cavidlər ailəsinin faciəli taleyini  araşdırarkən qarşıma Ərtoğrolun Bülbülə göndərdiyi bir təsirli məktub da çıxdı. Ərtoğrol Pedaqoji İnstitutun Filologiya fakültəsini bitirmişdi, ardınca da konservatoriyaya daxil olmuşdu. Ancaq ali məktəb tələbəsi olmasına, konservatoriyada əyani oxumasına məhəl qoymadan onu əsgərliyə aparmışdılar. Hərbi xidmətə yola düşməzdən əvvəl bel bağlayacağı, ürək qızdıracağı iki adama məktub yazır: birini atasının etibarlı dostu, ailəvi yaxın olduqları, həm də sevimli müəllimi Üzeyir bəyə, digərini isə Bülbülə. Bülbülə məktubunu belə başlayırdı: "Əziz Bülbül dayı!" Bülbülə o dövrün səliqəsinə müvafiq olaraq "yoldaş", "müəllim" kimi yox, "dayı" deyə müraciət etməsi artıq onların arasındakı simsarlıqdan, məhrəmlikdən deyir və Bülbül də zəmanənin bütün amansızlıqlarına rəğmən, ona mərd dayı olub, əsl dayaq olub. Yəni Bülbülün yaratdığı həmin Xalq musiqisini tədqiq edən kabinet bir tədqiqat mərkəzi olmaqdan daha artıq idi, həmişə örnək göstərilə bilən mənəviyyat ocağı idi. O çağın Azərbaycan boyu tanınan, yaxud az tanınan, bəlkə də heç tanınmayan, amma tanınması vacib olan neçə sənətkarının yolu həmin kabinetdən keçmişdi. Bülbül onlarla söhbət etmişdi, müsahibələr aparmışdılar, söylədiklərini yazıya almışdılar, hələ ilk addımlarını atan Azərbaycan radiosunda lent yazılışlarına başlanılmadığı bir vaxtda hərəsi xalq musiqimizin canlı abidəsi olan həmin sənətkarların səslərini tarixləşdirmişdilər, ifalarını gələcək nəsillərə çatsın deyə fonovallara almışdılar. Bülbül bu fəaliyyətləri ilə Azərbaycanı ona həmişə minnətdar edəcək əvəzsiz bir səslər və məxəzlər dəfinəsi doğurub.

...Bülbül mütaliənin həmişə aludəsi olub, kitab oxumağı ömrü boyu sevib. Oxuduqları da yalnız musiqiyə aid kitablar olmayıb. Elmin ən müxtəlif sahələrinə aid kitablar onu cəzb edib. Evində zamanında çox məşhur olan və az tapılan Brokqauz və Yefron ensiklopediyasından tutmuş tarixə, ədəbiyyata, incəsənətin ən müxtəlif sahələrinə aid çox kitablar var. O kitabların sırasında təbabətə aid əsərlər də gözə dəyir. Ancaq tibb kitablarından da elələrini seçib alıb ki, ona sənəti ilə bağlı gərək idilər. Levidov soyadlı tibb professorunun Bülbülün rəfindəki kitabı "Nəğməkar səs sağlam və xəstə vəziyyətdə" adlanır. O kitab haqqında haşiyədə Bülbülün qiymətverici rəyi də qalır: "Çox dəyərli kitabdır". Bülbülə o kitab ilk növbədə, əlbəttə ki, bir müğənni kimi gərək idi. Hər oxuyan kimi, onun da səsinə soyuq dəyə bilərdi və dəyirdi də. Amma digər tərəfdən, o həm də müəllim idi. Bu səsqoruma və səssağaltma şərtləri, qaydaları və müalicə üsullarını tələbələrinə də öyrətməli idi ki, başlarına belə bəla gələndə, vacib bir konsert ərəfəsində səsə soyuq dəyəndə vəziyyətdən necə çıxsınlar. Özündən xəbər alsaydın, yəqin, Bülbül səsinin soyuqlaması ilə bağlı neçə olmuşu özünəxas hekayətçi ustalığıyla saatlarca nəql edərdi ki, həm maraqlı rəvayətlər kimi dinlərdin, həm də hərəsindən gələcəkdə yararlanası nələrisə öyrənərdin. Hər halda o qəbildən olan əhvalatlardan xəbərdar olduqlarımız da var. 1938-ci ildə Azərbaycanın həyatında əlamətdar hadisə baş verirdi. Bu, bir mədəniyyət, ədəbiyyat tədbiri olsa da, siqlətcə mühüm ictimai-siyasi məna daşıyırdı. Moskvada Azərbaycanın ədəbiyyat və incəsənət ongünlüyü keçirilməli idi. Bu, ilk növbədə Azərbaycan ədəbiyyatının, incəsənətinin qazandığı uğurların nümayişi idisə də, əslində Azərbaycanın bütövlükdə bir respublika olaraq Kreml səviyyəsində Sovet İttifaqına və Sovet İttifaqından kənarlara təqdimi deməkdi. Həmin ədəbiyyat və incəsənət ongünlüyünə ən böyük ümidlərlə baxanlardan biri böyük Üzeyir bəy Hacıbəyli idi. Təbii ki, o vaxtlar Azərbaycan musiqisi ilə bağlı layihələrin əksərinin mərkəzində dayanan Üzeyir bəy Hacıbəyli idi. Amma 1920-ci ildən, istiqlalın boğulması, bolşeviklərin gəlişindən sonra Üzeyir bəyin başı üzərində daim qara buludlar dolaşmaqdaydı, səbəbsiz də deyildi. Əvvələn, bəy nəslindən idi, ziyalı aləmin ən öndəgedənlərindəndi, qardaşı Ceyhun da, özü də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilə sıx bağlı olmuşdular, Ceyhun indi Fransada siyasi mühacirətdə idi və səbəblərdən hər biri onun istənilən anda həbsə alınması üçün bəs edərdi. Ona görə də hər il təzə opera, operetta yazan, neçə irili-xırdalı başqa bəstələr doğuran Üzeyir bəy qırmızı 28 apreldən sonra sanki küncə çəkilir, daha yeni bəstələri üzə çıxmır, həmin dövrdə əsasən dərs deməklə, sırf musiqişünaslıq araşdırmaları ilə məşğul olur. Üzeyir bəy 1938-ci il dekadasına böyük ümidlərlə baxırdı. Ongünlükdə onun "Koroğlu"su nümayiş etdiriləcəkdi və bəyənilsəydi, - bəyəniləcəyinə də ümidlər böyük idi, - onun qarşısında uğur qapılarının açılması, təhlükələrin sovuşma ehtimalı çoxdu. "Koroğlu"da da baş rolda Bülbül çıxış edəcəkdi. Ancaq Bülbül xatirələrində yazır ki, Moskvaya gedərkən elə yolda mənə bərk soyuq dəydi. Həm də elə soyuq dəymişdi ki, nəinki oxuya, heç danışa bilmirdim. Ancaq tamaşa da göstərilməliydi. Tamaşaya başda Stalin olmaqla sovet dövlətinin rəhbərliyi baxacaqdı. Bülbül xəstələnmişdisə, demək, tamaşa da gedə bilməzdi. Çünki Koroğlu rolunu ifa edəcək başqa aktyor, müğənni yox idi. Lap olsa belə, Bülbül səviyyədə kim ifa edə bilərdi ki! Bülbülü göstərməkçün Moskvanın boğaz üzrə ən qüvvətli mütəxəssisləri sayılan bir neçə məşhur professoru dəvət edirlər. Gəlirlər, baxırlar, müayinə edirlər, başlarını bulayırlar ki, qətiyyən oxumaq olmaz. Ancaq oxumaq lazım idi. Və Bülbül xatırlayırdı ki, konsertdən əvvəl üç stəkan tünd, limonlu çay içdim və çıxdım səhnəyə. 38 dərəcə qızdırma içində, boğazı şişmiş, danışa bilməyən və yeganə dərmanı üç stəkan limonlu çay olan Bülbül çıxır səhnəyə. Və həmin axşam yalnız səs tellərinin hesabına oxumur, yalnız Allahın ona bəxş elədiyi, indi naxoşlamış səslə oxumur. İçəridən səfərbər olur, iradəsi tarım çəkilir, daxildəki bütün gücü düyümlənir və Bülbül həmin axşam həmişəki sağlam, şaqraq avazı ilə oxuyur. Bülbül bunu da xatırlayırdı ki, məni müayinə eləyən professorlardan biri o tamaşanı dinləmişdi. Heyrətə düşmüşdü, amma izahını da gətirirdi. Deyirdi ki, belə hallar keçmişlərdə də olub. Bu cür xəstələnmələrə hərdən təbabətdən də güclü ola bilən, insanın daxilində cəmlənən gücün sayəsində qalib gəlmək mümkündür. Bülbül həmin tamaşanı sadəcə yola vermir, gözəl oxuyur, ilhamla oxuyur. Stalini riqqətə gətirəcək qədər məharətlə oxuyur. "Koroğlu" ali səviyyədə bəyənilir və bu, Üzeyir bəyin həyatında həlledici dönüşün müqəddiməsinə dönür - elə həmin dekada vaxtı SSRİ xalq artisti adına layiq görülür, Stalinin zəmanəti ilə namizədlik stajını keçmədən birbaşa partiya üzvlüyünə qəbul olunur. Bülbül də mükafatsız qalmır. O da dekadadan SSRİ xalq artisti kimi qayıdır. Ancaq Bülbülün səhnəyə çıxmaqları, dekada gedişində oxumaqları bu tamaşa ilə bitmirdi. Yenə bir neçə dəfə səhnəyə çıxmalı, yenə oxumalı idi və bütün bunlardan əlavə, artıq dekadanın sonunda Stalinin, Siyasi Büro və hökumət üzvlərinin iştirakı ilə təntənəli ziyafət veriləcəkdi, orada da nələrisə ifa eləməli idi. Bülbül yada salırdı ki, Moskvada soyuqdəyməm bir az da dərinləşdi, bronxit oldum, artıq nəfəs ala bilmirdim. Ancaq axırıncı gündü, hökumət üzvləri yığışmışdılar, ayrı-ayrı müğənnilər çıxış edirdilər, mən də iki xalq mahnısı oxudum. Amma artıq səhnədən yox, elə dinləyənlərin yanında dayanıb oxuduğumdan ağır nəfəs aldığım, bronxit olduğum, təbii ki, böyrümdəkilərə, yaxın məsafədə olanlara aşkar idi. Budyonnı lap yaxınlıqda dayanmışdı, oxuduqlarımı çox bəyəndi, ancaq bronxit olduğumu, ağır nəfəs aldığımı da hamıdan əvvəl hiss etdiyindən astadan bir məsləhət də verdi. Dedi ki, sən iki qədəh şampan iç. Bülbül xatırlayırdı ki, mən Budyonnının o tövsiyəsinə əməl etdim, iki qədəh şampan içdim, əhvalım da düzəldi, səsim də açıldı.

Bu hadisə Bülbülün öz başına gəlmişdi və gedişat dramatik sonluğa da gətirib çıxara bilərdi. Bir az bəxt də üzünə gülmüşdü, sanki nicatsız görünən ağır vəziyyətdən yaxşı qurtarmışdı və bu xatirəsini qələm götürüb ona görə kağıza köçürmüşdü ki, müəllim idi, sözün böyük anlamında Müəllim idi. Düşünmüşdü ki, vəziyyətdən yaxşı çıxmışdı. Onu düşünürdü ki, yetişdirdiyim vokalçılar var, sabah onlardan hansının başına belə iş gələ bilər, qoy bunu da oxuyub yadda saxlasınlar, bəlkə həmin dar macalda belə bir təcrübə də kara gəldi. Tələbələrinin taleyi ilə bağlı bunca qayğıkeşliklə düşündüyündəndir ki, Azərbaycan oxuma məktəbi haqqında nəzəri müddəalarını bölüşəndə orada sinəyə soyuq dəyməsi, səsin soyuqlaması ilə bağlı da fikirlərini ayrıca qeyd edir. Bu halda məcburən səhnəyə çıxmaq lazım gələrkən vəziyyətdən necə çıxmağın yollarını da göstərir. Bülbül bu səmtdə yalnız təbabətə aid kitablarda yazılanlardan deyil, türkəçarə müalicələrdən də istifadə edirmiş və həm də onların ağlabatanlarından yararlandıqca bəhrəsini də görürmüş. Bunu mənə unudulmaz pianoçumuz Çingiz Sadıxov söyləyib. O da dəfələrlə Bülbülü müxtəlif səhnələrdə müşayiət etmişdi. Danışırdı ki, qastroldaydıq, sabah Bülbül səhnəyə çıxmalıdır, amma boğazına bərk soyuq dəyib. Səsi çıxmırdı, ancaq başqa yol yox idi - oxumalıydı: "Mehmanxanadakı otağına gəlmişdim. Gördüm özünə ayrıca çay dəmləyib. Bir almanı xırda-xırda doğrayaraq atıb iri çay stəkanına. Mənim gözümün qabağında bunun da üstünə bir az konyak da əlavə elədi, qarışdırdı, qoydu bir qədər qalsın, sonra götürüb qurtum-qurtum içdi, bununla da yekunlaşmadı, çayın içərisinə atdığı həmin alma tikələrini də bir-bir götürüb yedi. Dedi, sabah artıq düzələcək mənim səsim. Həqiqətən də ertəsi gün səhnəyə çıxdı,  soyuqdəymədən əsər-əlamət qalmamışdı".

Bülbül həyat təcrübələri ilə dolu insan idi. Ömrün dərsləri sənə qarşılaşa biləcəyin hər çətin sınaqdan rahat çıxmağın yollarını aşılayır, Bülbülsə bütün bunlardan agahdı və səxavətli də insandı. Qəlbindəki eşqi ecazkar avazına qataraq insanlara ərməğan etdiyi kimi, adlamış olduğu enişli-yoxuşlu həyat yollarının ona öyrətdiklərini də özündən daha cavanlardan əsirgəmirdi. Yazırdı, öyrədirdi, söyləyirdi.

Hər insan günlərin birində gedəsidir. Bülbül də bilirdi ki, onun da həyatı, hər bir adam kimi, bitəcəklidir, günlərin birində onun da son saatı yetişəcək. Ona görə də bu dünyada qazandığı yaxşı nə varsa hamısını paylaşmağa tələsdi, çiçək-çiçək uçan arı kimi topladıqlarından nələrin insanlara qalması məsləhətdirsə, ölüm gələnəcən onların hamısının özü ilə birgə getməməsinin tədbirini tökdü.

Belə Vətən balasına rəhmət və məhəbbət heç tükənərmi?!

Akademik Rafael Hüseynov

525-ci qəzet