Ömrü İçərişəhərdə keçmiş Əbülqasım ustad özü də mənim nəzərimdə yaşayan söz mühitimizin İçərişəhəri kimi idi. Əsilli-köklü içərişəhərli olduğuna görə deyil, yalnız yaşının çoxluğuna, sağındakı-solundakı bütün ədiblərdən və söz araşdırıcılarından daha qocaman olduğu üçün də yox. Bəlkə elə Əbülqasım müəllimin həyatda olduğu əyyamlarda da yaxşı axtarsaydın, İçərişəhərdəki hansı evdəsə ondan daha sinli köhnə içərişəhərliylə də rastlaşardın, yazı-pozu adamları arasında da təvəllüdü ondan böyük kimlərisə tapardın.

İndi kasadlıqdır, elə gözəyarı hiss edirsən ki, sanki Azərbaycan daha artıq cavanlaşıb, tarix şahidi ağsaqqallar seyrəlib, XXI yüzilin ilk iki onili geridə qalandan sonra Bakıda və ətrafında da, yurd boyu da yaşı 90-a adlamışları, 100-ü keçmişləri nadir hallarda görərsən. 1980-ci illərdə isə hələ bütün Azərbaycanda dünyagörmüş köhnələr xeyli vardı və hər biri ilə söhbət edəndə vaxtın çox uzaqlarına baş vurub geri qayıda bilirdin. Ancaq o cür köhnələrin, sinlilərin hələ bol olduğu əyyamlarda da Əbülqasım ustad həm yaddaşının itiliyi, həm o möhkəm hafizədə nələri saxlaması, üstəlik də, sinədəftər etdiklərindən nələri insanlarla bölüşməsindəki ustalığı və müdrikliyi ilə təqribən özü yaşda olanların da, özündən qocaların da hamısından seçilirdi. O, millət yaddaşının içərisindəki ayrıca bir mücrü kimi idi.

"İçərişəhər" söz birləşməsi lap çoxdan bəlli bir coğrafi məkanı, dəqiq sərhədləri olan, aşağı-yuxarı iyirmi hektarlıq ərazidə yerləşmiş köhnə tarixli insan məskənini nişan verən kəlmə olmaq çərçivəsindən çıxaraq daha geniş məna qazanıb, özünəməxsus fəlsəfə daşıyan açar sözə çevrilib. İl-ildən genişlənib-böyüyən Bakıdan fərqli olaraq, əsrlər öncəki hüdudlarında qalmaqda davam edən İçərişəhər əski Bakının həm tarixi, həm yaddaşı, həm mənəviyyat dünyası - paytaxtın ürəyidir. Bu mənada əslində hər köhnə tarixli şəhərin özünə görə bir İçərişəhəri var. Həm də mütləq deyil ki, hökmən o köhnə şəhər təzə şəhərdən qala divarlarıyla ayrılmış ola. Keçmiş qala-şəhərlərin bir qismində belə divarlar indi də qalır, ancaq qədimi şəhərlərin köhnə və yeni hissələrini ayıran hasarlar olmasa belə, istər-istəməz seçdirici, gözəgörünməz nazik tül pərdə hiss olunur, addımladıqca tarixin bir qatından başqa layına düşdüyünü sövq-təbii duyursan. Bakıda doğulub-böyümüş, ya burada çoxdan yaşayan hər həssas insan Qoşa Qala qapısından bu məkana daxil olunca, lal-dinməz İçərişəhərin küçələriylə addımlamağa başlayınca ayrı bir aləmə düşdüyünün fərqində olur. Zamanında İçərişəhər böyük bir ailə kimi olub. Əksəriyyət bir-biri ilə qohum, yaxın, simsar və hamısı bir-birinin əsil-nəcabətinə bələd, yaxşı-yamanından agah, həyatında və həyətində, evində-eşiyində nələr baş verdiyindən xəbərdar. İçərişəhərlilərin özünə xas davranış qaydaları da, xətir-hörmət meyarları da, danışıq ədaları da, başqa yerlərdəkiləri təkrarlamayan lətifə və gülməcələri də, zərbülməsəlləri də, zarafatları da olub. Hər ailənin, hər içərişəhərlinin öz maraqları ilə yanaşı həm də ortaq İçərişəhər mənafeyi varmış ki, yeri düşəndə hətta bir-biri ilə yola getməyənləri də qovuşdurarmış. Əvvəllər - təqribən XIX yüzilin ortalarınadək əsl Bakı elə İçərişəhər sayılırdı. Qala divarlarından iki yüz-üç yüz metr aralıdakı yer artıq şəhər yox, kənd hesab edilərdi və səbəbsiz deyil ki, ora Çəmbərəkənd adı verilmişdi.

XIX yüzilin ikinci yarısından etibarən İçərişəhərdən çöldə yeni mülklər tikildikcə, mehmanxanalar, restoranlar inşa edildikcə, küçələr salındıqca Bakı artıq qala divarlarından kənarlara doğru böyüməyə başlayır və xalq tezliklə bu yerə uyğun ad da tapır: Bayır şəhər. Təbii, Qala divarlarından çöldə cərəyan edən həyatın dalğası İçərişəhərə də dəyib və dəyir, onu həm zahirən dəyişib və dəyişir, həm də ən mühümü, nəsillər bir-birini əvəzlədikcə asta-asta bu doğma məkanın özünə xas ənənələri, vərdişləri, dəbləri də dünəndə qalır. İndi İçərişəhərdə dədə-babadan burada yaşamış neçə ailə qalmış olar ki? Elə təxmini müşahidə təsdiqləyir ki, lap az. Yaddaşsa insanlara bağlıdır. XX əsrin son çərəyində hələ köhnə İçərişəhərin çox xatirəsi canlı idi, çünki bu xatirələri özü ilə gəzdirən, tez-tez dilə gətirən insanlar sağ idi. Onlar getdikcə, elə bil ki, İçərişəhərin dünəni də tarixin daha uzaqlarına çəkilir. Qınamağa tələsməyin ki, sözüm Əbülqasım Hüseynzadə haqqında olduğu halda niyə mətləbdən belə aralı düşürəm. Dedim axı, Əbülqasım ustad özü də elə ayrı bir İçərişəhər idi, bu doğma məskənin rəmzlərindəndi. Xalqın söz sərvətinin sadiq və bilgin toplayıcısı Əbülqasım Hüseynzadə 98 illik ömrünü başdan-sona İçərişəhərdə sürdü (Bu "sürdü" sözünü də ilk dəfə "ömür"ə aid edən sərraf adammış. Həqiqətən, ömür də bir qatar kimidir. Ancaq sənmi o qatarı sürürsən, ya sadəcə ixtiyarı Sürücüsünün əlində olan həmin qatarda sadəcə sərnişinsən?!). İçərişəhər təəssübkeşliyi və bu məkana dərin sevgisi onu İçərişəhərin canlı tarixinə çevirmişdi.

1984-cü il aprel ayının 30-da Əbülqasım Hüseynzadə ilə İçərişəhərdəki mənzilində yenə üzbəüz idim. Bu dəfə gəlişimin məqsədi onu İçərişəhər barədə danışdırmaqdı. Arzulayırdı ki, İçərişəhərlə bağlı yaddaşlarını qələmə alıb ayrıca kitab buraxsın. Bu sözləri deyərkən Əbülqasım Hüseynzadənin 94 yaşı vardı və təəssüf ki, nə elə bir kitab işıq üzü gördü, nə də illər sonra onun arxivini araşdırarkən o təhər kitabçün hazırlıq yazıları ilə rastlaşdım. Amma xatırlatdığım lentdəki söylədikləri anladır ki, İçərişəhərin və içərişəhərlilərin tarixini Əbülqasım Hüseynzadə beş barmağı kimi bilirmiş və bundan belə çətin ki ocürəsi ola. Hərçənd heç ondan əvvəl olanın da haqqında bir soraq yoxdur.

Bütün XX əsr boyu peşəkar folklorşünas alimlərin bölgə-bölgə gəzərək el sözü nümunələrini yığması öz yerində, 1960-70-ci illərdə filologiya fakültəsi tələbələrinin şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrini toplamaq üçün Bakıdan müxtəlif Azərbaycan rayonlarına aparılması tədris proqramında rəsmən yer alırmış. Amma qəribədir ki, bu qədər yaxın ola-ola İçərişəhərin söz yatırı ilə bağlı müfəssəl araşdırmalar aparmaq sanki diqqətdən yayınıb. Nəsillər dəyişdikcə həmin irsin çox qismi və yəqin ki, həm də ən vacib hissəsi tarixin girdabına sovrulub. Hüseynqulu Sarabskinin (1879-1945) "Köhnə Bakı"sı istisna edilməklə, demək olar ki, bu mövzuda ayrıca heç bir müfəssəl toplama və tədqiqat aparılmayıb. Hüseynqulu Sarabskinin bu istiqamətdə çalışmaları ardıcıl olmuş və o, həm bayatıları, həm lətifələri, həm xalq oyunları və adətlərini, həm el nəğmələrini toplamış, lakin bütün bunlar arxivində qalmış və onun vəfatından yalnız 70 ilə yaxın bir müddət ötəndən sonra oxucuyla görüşmüşdür. Əbülqasım Hüseynzadənin əlyazmaları içərisində onun İçərişəhərdəki məhəllə adları və ayamalarla bağlı vərəqləri qalmaqdadır. Bir çoxları, o sıradan köhnə bakılı, ədəbiyyatşünas alim və şair Cəfər Rəmzi İsmayılzadə (1905-1996) İçərişəhərin yeddi əsas məhəllədən ibarət olduğunu deyirdi və Elmlər Akademiyasının Şərqşünaslıq İnstitutunda eyni şöbədə işləyib yanaşı masalarda oturduğumuz uzun illər boyunca mənə hər məhəllənin məşhurları haqqında çox qəziyyələri nağıl edirdi. Lakin Əbülqasım Hüseynzadənin tərtib etməyi düşündüyü İçərişəhər kartotekasının ilkin hazırlıq materialları arasındakı pərakəndə vərəqlərdə məhəllələrin adlarından ibarət sıra daha sıxdır. Heç şübhə etmirəm ki, zamanında Əbülqasım ustaddan bunların hər biri haqqında soruşulsaydı, istənilən məsələdən bəhs edəndə müqəddimə ilə danışmağı, tarixdən başlamağı xoşladığından bu halda da keçmişlərə enərək xeyli cəlbedici tarix səhifələrini vərəqlərdi.

Əbülqasım Hüseynzadənin siyahısında adı çəkilənlər həm ayrı-ayrı nəsilləri nişan verir, həm də müxtəlif şəcərələri. Çünki məhəllələr və məhəllə içərisindəki daha kiçik məhəllələr elə belə ayamalarla məşhurlaşan nəsillərin adı ilə ünvanlanırdı. Müəyyən mənada bu, İçərişəhərin küçəadlandırma üsulu idi: "Part-partlılar", "Ağbiləklilər", "Curçular", "Qoğalçılar", "Axmaqlar", "Həştərxançılar", "İskəncəbiylə özünü yuyanlar", "Kiçikqapılı", "Novruzlular", "Qaqlaburunlar", "Həlqəbəndlər", "Cuhudlar", "Qılıncbağlayanlar", "Kəblə Bağır övladı", "Doqquzlar", "Yeddilər", "Boşbaş uşaqları", "Toyuqyeyənlər", "Sibqolublar", "Səkkiz qardaşlar", "Hamamçılar", "Hoppataran" (Əbülqasım Hüseynzadə mötərizədəcə bu ada izah verib: "hopp atılan"), "Kosalar", "Cur-curlar",  "Ağşalvarlılar" (Köhnə içərişəhərli, Xalq artisti, rejissor Vasif Babayev (1940) söyləyir ki, onlar ağşalvarlılardandır. Belə adlanmanın da səbəbi o məhəllədə keçmişlərdə dənizçilərin yaşaması olub. Onların geyiminə uyğun olaraq da bu ləqəb o nəslə qismət olub).

Adamlara hansısa xüsusiyyəti və əməlinə görə ləqəblər qoşmaq Azərbaycanda geniş yayılmış şakərlərdəndir. İçərişəhərdə bu adət lap işləkmiş və təxminən hər iki nəfərdən birinin ayaması varmış. 1984-cü ildəki görüşümüzdə mən Əbülqasım Hüseynzadənin içərişəhərlilərin ləqəblərindən ibarət tərtib etmiş olduğu müfəssəl siyahıdan xəbərsiz idim. Amma həmin gün o, müxtəlif ləqəbli bir neçə adamı xatırlamış, hər birinin ləqəbinin necə yaranması haqqında tarixçələri də nağıl etmişdi. Hekayətlərdən biri iki Zeynalabdin barədə idi. Onlar Tağıyev olmasalar da, hər ikisi Hacı Zeynalabdin imiş. Biri "Spasibo Zeynalabdin", digəri "Bic Zeynalabdin". İkinci Zeynalabdinin "Bic" ayamasını göstərməsə də, ona həmin ləqəbin verilməsinə dəlalət edən hadisəni vaxtilə Hüseynqulu Sarabski də təsvir edib və cüzi fərqlə bu haqda Manaf Süleymanov da yazıb, Əbülqasım müəllim isə həmin hadisəni yerli-yataqlı danışaraq vacib bir məqama da diqqət yönəldirdi. Bu Hacı Zeynalabdinin indiki Sabir bağının yerində bir neçə dükanı varmış. Amma get-gəldən nisbətən aralı olduğundan onları icarəyə götürməyə ya müştəri tapılmırmış, ya da çox cüzi haqq verirlərmiş. Tədbirli Hacı Zeynalabdin şəhər bələdiyyə idarəsinə müraciət edir ki, İçərişəhər camaatı Passaj bazarına getmək istəyəndə yay-qış çox əziyyət çəkir. Bazarın tuşundan, "İsmailiyyə"nin böyründən Qala divarında qapı olsa, camaatın alış-verişə birbaşa yolu açılar, Bayır şəhərə gediş-gəlişləri də rahatlaşar. İçəri şəhər əhalisi bunu sizə çatdırmağı xahiş edir, razılıq olarsa, mən də öz növbəmdə camaata bütün xərcləri hökumətin çəkdiyini bildirərək məsrəflərin hamısını ödəməyi öhdəmə götürürəm - həm camaatın müşkülü həll olunar, hökumətdən razı qalarlar, mənə də xoş olar ki, ticarətimizi qurmaqda, yaxşı dolanmaqda bizə çox himayədarlıq edən hökumətimizin bir işinə yarayım.

İcazə verilir, Qala divarının həmin hissəsi sökülərək qapı açılır və az vaxt içərisində Hacının dükanlarına dünənəcən yaxın durmayan icarədarlar növbəyə düzülür, dükanlar artıq yol üstündə olduğundan kirələmə qiyməti bir neçə dəfə artır. Əbülqasım ustad deyirdi ki, bu və bu qəbil başqa fəndgir hərəkətlərinə görə başladılar ona "Bic Zeynalabdin", "Qatır Zeynalabdin" deməyə. Bundan xəbər tutunca bir neçə nəfərə pul verərək "Bic" əvəzinə onu "Zirək Zeynalabdin" ləqəbi ilə dilə-ağıza salmağı rica etdisə də, alınmadı, elə "Bic Zeynalabdin" olaraq qaldı.

Onlara yapışdırılmış və kobud səslənən, həm də düz hədəfə vuran ayamalardan qurtulmaq üçün təşəbbüs edənlərin, bir qayda olaraq, uğursuzluğa düçarlığı məlum gedişatdır və hətta bununla bağlı bir yığın lətifə də söylənməkdədir. Hansısa meydana, küçəyə verilən adları yeni tarixi şəraitə uyğun dəyişmək olur və elə Bakının timsalında bunun saysız örnəklərinə də bələdik. Fəqət xalq dilinin qeyri-rəsmi olaraq hansısa məkana qoyduğu ad, rəsmi sənədlərdə və divarlara bənd edilən lövhəciklərdə adların dəfələrlə dəyişdirilməsindən asılı olmayaraq, yaşayır, onu heç bir qərarla, hökmlə də yaddaşlardan silmək mümkün olmur. Şors küçəsinin adı əvvəl  Kamenistıy olub, müstəqillik dönəmində yenidən özümüzküləşdi, Bəşir Səfəroğlu adlandı. Amma elin dilindəki "Həmşəri palanı" yenə fasiləsiz olaraq əvvəlki işləkliyindədir. Yaxud gah Vrangel, gah Zinovyev, gah Kaqanoviç, gah Əliheydər Qarayev olmuş, bugünsə Əhməd Cavadın adını daşıyan küçəyə köhnə bakılılar "Toyuqçu bazarı" demişdilər. İndi o küçədə nə toyuqsatan qalıb, nə bazardan əsər-əlamət var. Elin vurduğu möhürsə yerindədir. Ya da ki, bir vaxtlar Spasski olmuş, sonra Qasım İsmayılova çevrilmiş tanış küçə elin dilində və yaddaşında daim "Zərgər palanı"dır ki, var. İnsanlara ayamalar qoşmaq vərdişinin bir izi elə Dədə Qorqud əyyamlarına çəkir. Axı Dastan "Qam Börənin oğlu Bamsı Beyrək boyu" bəlli edir ki, "Ol zamanda bir oğlan baş kəsməsə, qan dökməsə, ad qomazlardı".

Yəni oğuzlarda insanlara adlar heç də ixtiyari olaraq, elə valideynin ağlına gələn ilk söz olaraq deyil, şəxsin hansısa xüsusiyyətinə, hansısa əməlinə, şücaətinə uyğun şəkildə verilirdi. Başqa sözlə, o əyyamlarda adların qoyulması üsulu elə sonradan insanlara ayamalar verilməsi tərzində davam etmişdir. Axı heç bir ayama da təsadüfən verilmir, mütləq o taxma adın yapışdırıldığı adamın hansısa cəhəti nəzərə alınır və dəqiq müşahidənin nəticəsi olaraq ortaya çıxdığından bu sərrast adlar da həmin adamlarla həmişəlik qalır. Əbülqasım Hüseynzadənin köhnə kağızları arasından taparaq sıraladığım bu ayamalar İçərişəhər sakinlərinin əlvan obrazlar qalereyasını canlandırır: Leylək Əlabbas, Yeddipiləkən Qafar, Cək-cəki Hacı Süleyman, Yaşmaq Ağabala, Qalan Ələkbər, Dığa bratlar (yəni erməni qardaşlar - R.H.), Qaq-qağayi Məhəmməd, Qır-qızıl Səftər, Yağar-yağar Dadaş, Qara Seyid, Qoç Axund, Dığdığ Həsən, Malbaş, Altaylıq, Şəbpərə, Şahgəldi nəvəsi, Dodaq Ələsgər, Koha oğlu Qasım, Kosavay Əbdüləli, Uzun Ağabala, Kaftar Həsən, Göyəbaxan Molla, Kəb-kəb Hüseyn övladı, Tıntın bəy, Turşan Xalıq, Qanlı gəlin, Qoduq Məlik, Eşşək Abas, Uzun yengə, Əyriçətir, Bakılı Səməd, Şonı Abdulla, Dovşanbığ Dadaş, Pişik Məmmədqasım, Hacıqara-batdağ, İlanyeyən Məmmədbağır, At Balaxanım, İt Abtalıb, Madyan Əhməd, Ağzıaçıq İsmayıl, Tacir Ələkbər, İt Əlabbas, Madmazel Ədil, Çilov Məhəmməd, Qalabəyi Səməd, İtaparan nəvəsi, Ağca Quzu, Keçəl Dadaş, Şah İsmayıl, Pəlvan (pəhləvan - R.H.), Kosa Əbdüləli, Gen-bol Zibeydə, Qara Hacı Hüseyn, Təkbığ pristav, Cəro Hənifə, Cəro Süleyman, Dəllək Fərzəli, Kar Xəlifə, Burnuna təpdiyim Roza, Xangəldi Hacıismayıl, Zorba Tərvərdi (Tanrıverdi - R.H.), Oğraş Tubşi, Damdız bəy, Bajarnik (Yanğınsöndürən - R.H.) Süleyman, Dursun oğlu, Pendiryeməz, Həbəs-külah (mötərizədə Əbülqasım Hüseynzadə buna özü izah yazıb: "Heyfəst külah bərə tu" - yəni "Sənə papaq heyifdir" - R.H.).

Təsəvvür edin ki, sadalanan bu ayamaların hər biri və o adamların özləri ilə bağlı nə qədər əhvalatlar, sərgüzəştlər olub və bunların da hər biri mahiyyətcə İçərişəhərin tarixi surətinə yeni rənglər, çalarlar əlavə edə biləcək ayrıntılardı. Ola bilsin ki, köhnə içərişəhərlilərdən kimlərsə yaşlı qohum-əqrəbadan eşitdiyi hansısa söyləmələri xatırlaya, amma böyük ölçüdə el sözünün bu maraqlı səhifəsi, heyhat, artıq bükülüb və o səhifədəkiləri bizə çatdıra biləcək insanlar, nə acı ki, daha yoxdur.

XX əsr sonuna doğru irəliləyirdi. Əbülqasım Hüseynzadə bu zamanın qoynuna dünənlərdən salamat gəlib çatmış qiymətli əlyazmaya bənzəyirdi, güclü hafizəsiylə səni istənilən anda XX yüzilin əvvəllərindəki neçə qərib xatirə adası ilə birləşdirən mötəbər körpü idi. Görüb heyran qaldığımız İçərişəhər onun söhbətləriylə xəyalda başqa bir möcüzəli görkəmdə canlanırdı. Danışırdı, həmin rəvayətlərlə İçərişəhərin hər daşı, hər ağacı, hər qarışı dirilirdi. Əbülqasım Hüseynzadənin illər öncə lentə aldığım söhbətlərinə qulaq asıram, elə sanıram, İçərişəhərin dar-dolanbac küçələrindən keçirəm və xatirələrdən səsi gələn köhnə kişilər indi hansı tindəsə qarşıma çıxacaq. Heyifsilənirəm ki, niyə az yazmışam, Əbülqasım xəzinəsindən istifadə edə biləcəyim genişlikdə bəhrələnməmişəm. İndiki imkanlar olsaydı, nə vardı ki! O dövrdə adicə kaseti əldə eləməyin də öz çətinlikləri vardı.

Dədəmiz Qorqud "eldən-elə, bəydən-bəyə ozan gəzər" demişdi. Tarix boyu elə belə də olub. Ozanlar oymaq-oymaq dolaşdlar, xalqın sözlərini sinələrinə topladılar və yurdun sözünü təzədən elə bağışladılar.

Və Əbülqasım Hüseynzadə də fədakar sələfləri kimi elin sözünü təzədən elə qaytarmaqçün çalışmaqdaydı. 1938-ci ildə o, həyatının növbəti xoşbəxt gününü yaşayırdı. Yeni atalar sözü kitabı çıxmışdı və həmin nəşrin redaktoru Məmməd Arif, müqəddiməni yazan da Həmid Araslı idi - Azərbaycanın yeni parlayan alimləri. Ön sözündə Həmid Araslı bu kitabı da, Əbülqasım Hüseynzadənin əməyini də çox yüksək dəyərləndirir, lakin bir iradını da bildirirdi ki, tərtibçi atalar sözlərini əsasən Bakı və onun ətrafından, Abşerondan toplayıb, gərək respublikanı səyahətə çıxsın,  Azərbaycan boyu atalar sözlərinin tükənməz xəzinəsi mövcuddur, yaddaşlardakı, könüllərdəki dürdanələri toplamaq üçün gərək gecə-gündüz səfərlərdə olasan, gəzəsən, arayasan.

O vaxt Əbülqasım Hüseynzadəni həmin sözlər çox mütəəssir eləmişdi. Ona görə yox ki, həmin sözləri həqiqət kimi qəbul eləmirdi, özünə qarşı haqsız tənqid hesab edirdi. Yox, iradı qəbul edirdi, sadəcə öz naçarlığından mütəəssir olmuşdu. Acizliyi də bundan ibarət idi ki, o, səfərlərə çıxmağı çox arzulasa, Azərbaycan boyu kənd-kənd gəzməyi çox istəsə də, buna imkanı yox idi. Evdə, ailə söhbətlərində bu babətdən nigarançılığını bölüşəndə kürəkəni, professor Abdulla Qarayev qayıdır ki, niyə narahat olursunuz, mənim xidməti maşınım var, üç-dörd aylığa onu verirəm sizə, mən işə piyada gedib-gələrəm, siz çıxın Azərbaycan rayonlarına, yığın o sərvətlərdən, bu maşın məndən  çox sizə lazımdır.

Və Əbülqasım Hüseynzadə çıxır Azərbaycan rayonlarına. Beləcə, onun topladığı atalar sözlərinin xəritəsi böyüməyə, miqyasları artmağa başlayır. Ömrü uzunu Əbülqasım Hüseynzadənin əlindən və cibindən kağızı ilə qələmi əskik olmadı. Harada bir ibrətli söz eşidirdisə, harada atalar sözü adlanmağa layiq bir hikməti qulağı çalırdısa, dərhal onu kağıza köçürürdü. Daha heyrətlisi isə  Əbülqasımın həcm məhdudiyyəti tanımayan yaddaşı idi. Həyatda heç nə təsadüfi olmur. Hərdən düşüncəmdən bu da keçir ki, Allah Əbülqasım Hüseynzadəni ona görə seçibmiş, ona görə bu şəxsiyyətə bunca uzun ömür və belə möhkəm hafizə veribmiş ki, vətəni qarış-qarış gəzsin, elin sözünü itməkdən xilas etsin, atalar sözlərimizi gələcəyə ötürmək missiyasını layiqincə icra edə bilsin. Ancaq yapışqanlılığı saqqız kimi möhkəm olan lap möhkəm hafizələrlə müqayisə edəndə də Əbülqasım Hüseynzadənin yaddaşına adamın matı-mutu quruyur. Ömrünün son illərində Azərbaycanın ucqar kəndlərindən birindən cavan qız ona məktub yollayır, zərfə, topladığı bir sıra atalar sözlərini qeyd etdiyi vərəqləri də əlavə edir. O məktub da qalır, həmin məktubun cavabı da. Məsələ bundadır ki, ifrat səliqəli  Əbülqasım Hüseynzadə aldığı məktub və teleqramlar öz yerində, müxtəlif ünvanlara göndərdiyi məktubların surətini də özündə saxlayırmış. Həmin qıza cavab məktubu yazır, təşəkkürünü bildirir, dil-ağız edir edir ki, el sözünə belə qayğı göstərirsiniz və boyun olur: "Sizə təzə kitabımı da üstünü yazaraq yadigar olaraq göndərəcəyəm. Amma mənə yolladığınız 30-dan artıq atalar sözünün çoxusu mənə tanışdır. Amma onlardan 5-i mənim üçün təzədir. Onları da yeni kitabıma daxil edəcəyəm. Mən sizə çox minnətdaram!"

Təsəvvür edirsiniz bu nə deməkdir? İndiyəcən topladığı minlərlə deyil, onminlərlə atalar sözünün hamısı yaddaşındadır ki, 30-dan bir az artıq atalar sözləri gələndə kompüter kimi dəqiq işləyən hafizəsində onları "axtarışa" verir və minlərlə digərləri ilə tutuşduraraq müəyyən edir ki, bunlardan vur-tut 5-i onunçün təzəymiş. Daha möcüzə necə olmalıdır ki! Yaşı 100-ə çathaçatda olan qocaman bir insanın hafizəsindəki belə sərrastlıq əslində möcüzədən də artıqdır. Azərbaycan nə məsuddur ki, onun həmişə bütün yeraltı və yerüstü sərvətlərindən daha qiymətli belə möcüzə adamları olub!..

...Sevimli işi ilə Əbülqasım Hüseynzadə qədər şövqlə, belə sürəkli məşğul olmuş ikinci adamı mən yalnız özümüzdə yox, dünyada tanımıram. O özü də bir mücrü idi. Yurdu bölgə-bölgə dolaşaraq yığdığı incilər - elimizin ürəyindən qopmuş, düşüncəsindən axıb gəlmiş ən dəyərli hikmətlər həmin mücrünün içərisində cəm olurdu və oradan da təzədən millətə qayıdırdı. Ata sözlərinin, zərbülməsəllərin, nəsihətlərin, xalq söyləyişlərinin hər çeşidinə bələd olan Əbülqasım Hüseynzadə, təbii ki, bu el deyimindən də agah idi ki, vəsiyyət yüngüllükdür. Yaş artdıqca insan əbədi gediş haqqında da, şübhəsiz, düşünməyə başlayır - heç kəsin ömrü sonsuz deyil, hər gələn bir gün getməlidir. Təbii, Əbülqasım kişi də bu barədə ara-sıra fikrə dalırdı və ona görə də son arzu və niyyətlərini dilə gətirməyi canını tapşıracağı son dəqiqələrə, axırıncı nəfəsinə saxlamadı. Vəsiyyətini elə qabaqcadan - yaşlansa da, hələ xeyli sağlam, gümrah olduğu çağlarda edərək daxilən rahatlaşdı. Həm hərdən balaları başına yığılanda bu ürək sözlərini dilə gətirdi, həm də özünə xas səliqə ilə bir parça kağızda da yazdı ki, nişanə qalsın, bir gün həyatda olmadığı əyyamlarda vəsiyyəti övladlarına təhrifsiz, sözbəsöz dəqiqliyi ilə çatsın. 1983-cü il fevral ayının 4-də qələm götürmüşdü, kağız topasından çıxardığı təzə bir vərəqin yuxarısında yazmışdı: "Vəsiyyətnamə". Balalarına, özündən sonra qalanlara olmayacağı günlər üçün məktubunu yazır, ağıl verirdi. Hər vəsiyyətnamə fəlsəfəsi ilə sırf şəxsi sənəddir, bəzən oradakı müddəaların başqa birinə görsənməsi heç məsləhət də deyil. Ancaq ömrü boyu xalq üçün çalışmış Əbülqasım Hüseynzadənin vəsiyyətnaməsi də elədir ki, kitabları sayaq, bu mətndə də başqalarının oxuyub götürə biləcəyi ibrətlər var. Odur ki, həmin vəsiyyətnamədə nələrin yazıldığını Əbülqasım ustadın elə doğmaca övladları kimi baxdığı (belə olmasaydı, Vətən balalarını mənəviyyatca daha kamil etməyə hesablanmış ata sözləri toplayıcılığı yükünü bir ömür boyu çəkərdimi?) insanlarımızın da bilməsini istəyirəm. Çünki bu, bir əsrə yaxın ömür yaşamış aqilin bütün gördüklərini görəndən sonra bu dünyada ona ən əziz olan ciyərparalarına ondan sonra rahat, avand, ruhu tox həyat yaşaya bilməkçün axırıncı əmanəti olan yol xəritəsidir. Adətən vəsiyyətnamələrdə əsas söz mal-mülk, miras haqqında olur. Amma Əbülqasım Hüseynzadə sadə bir ömür yaşamışdı, ömrü boyu məvaciblə dolanmışdı, maaşı da böyük külfətini dolandırmağa ancaq çatmışdı. Odur ki, bu vəsiyyətnamədə hər hansı miras, onu balalar arasında necə bölüşdürmək barədə söz getmirdi. Hərçənd qələm götürüb vəsiyyətnaməni yazdığı saatda Əbülqasım kişi dünyadan köçəcəyi gündə başqa ən varlı-hallı ataların qoyub getdiyindən də qat-qat qiymətli olan miras tədarük etmişdi. Ancaq lül qızıl külçələrdən ibarət həmin sərvət balalar arasında bölünəsi deyildi. Əbülqasım Hüseynzadə bu mirası bütün millət üçün, Vətənin bütün balaları arasında paylaşmaq üçün nəzərdə tutmuşdu. O səbəbdən də bu vəsiyyətnamədə miras söhbətini bir qırağa qoyaraq büsbütün ayrı mətləblərdən söz açırdı. 1983-cü il fevral ayının 4-ü idi və hələ təkcə Allaha bəlli idi ki, o, 5 il də yaşayacaq və 1988-ci ilin 25 sentyabrında gözlərini əbədilik yumacaq. Amma sonra yaşadığı illərdə o, 1983-də yazdığı vəsiyyətnaməyə heç nəyi əlavə eləmədi. Çünki ən vacib saydığı ismarışlarının hamısını etmişdi və yüz düşünüb bir kərə yazdığından nəyisə dəyişdirməyə lüzum da qalmamışdı. Umuram ki, dünya görmüş o insanın sadə, sadə olduğu qədər də dərin öyüdlərini öz atasının, babasının nəsihətləri kimi hər kəs yadında saxlasın.

"Əziz balalarım!

Məryəm, Züleyxa, Gülsüm, Balaxanım, Nəzakət, Asiya, Fərhad, Leyla!

Və nəvə-nəticələrim.

Sizə 2 şey tapşırıram".

Əbülqasım Hüseynzadənin zahirən sırf şəxsi səciyyəli bu sözlərini, öz xələflərinə məktubunu, bir ailəyə aid vəsiyyətnaməsini ona görə insanlarımızın bilməsini istəyirəm ki, bu sözləri yazan şəxs sifəti tez-tez dəyişən, fırtınalı, bir çox cəhətdən qəddar dövranların burulğanlarından keçmiş, ağlı kitab-dəftər kəsəndən el müdrikliyi ilə baş-başa olmuş tədbirli bir ağsaqqaldı və bu tövsiyələr onun bitəcəkli ömürdən, bivəfa dünyadan çıxardığı başlıca qənaətlərdi. Həm də elə həqiqətlərdi ki, hər nəslin, hər ailənin, hər kəsin aqibətində bunların yeri var.

Birinci istəyi nə idi?

"Oğlum və qızlarım, bir-birinizlə mehriban və müqəyyəd olun".

Bu dünyadakı uzun, ya qısa ömrü ərzində insana nəsib olan bütün dostlardan, qohumlardan, əzizlərdən ən yaxınları Allahın müəyyən etdikləri, daha heç vəchlə dəyişdirilə, statusları başqalaşdırıla bilməyəcəklərdir - bacın, qardaşın. Ancaq səmaların təyin etdiyi, tale yazısı olan bu yaxınlığın mənasını sonacan anlayaraq hamı bacısına-qardaşına bəsləməli olduğu məhəbbəti, sədaqəti, nəvazişi ömrü boyu davam etdirə bilirmi? Əbülqasım ustad eyni valideynin övladı ola-ola bir-birləri ilə soyuq davranan, yad kimi rəftar edən, hərdən lap qanlıbıçaq olan az adam görməmişdi. Bundan da bixəbər deyildi ki, öz doğmasına mehribanlıq, ülfət göstərə bilməyən kəs yada da heç vədə sonacan səmimiyyət, sədaqət, şəfqət bəsləyə bilməz.

Kiçik kürəkəni, artıq yaşı 80-i keçmiş Seyfi Gözəlov yada salır: "Düzdür,  söyləyirlər ki, bacanaq bacanağı görəndə qaşınma tutar, amma qayınatam elə mühit yaratmışdı ki, biz yeddi bacanaq yeddi doğma qardaş kimi olmuşduq".

Elə balalarını da bu cür böyütmüşdü. Ancaq hər ehtimala qarşı sözünü bir də çatdırırdı ki, balaları, onların övladları bu düsturdan qırağa çıxmasınlar.

İkinci istəyi nə idi qalanlardan? Xatirəyə hörmət, yaddaşa sayğı, keçmişə dönük çıxmamaq.

Hər millətin də hər insan kimi yaddaşı, xatirəsi, keçmişi var. Öz nəslinin, ailəsinin soyadının yaddaşına, xatirəsinə, keçmişinə sahib çıxmayan, biganə qalan kəs millətin yaddaşına da, xatirəsinə də, keçmişinə də etibarlı ola bilməz. Bu da Əbülqasım ustadın uzun və enişli-yoxuşlu həyatdan aldığı vacib dərslərdən idi. Özü yaşadığı müddətcə əslinə-nəslinə də, xalqının yaddaşına da sadiq olmuşdu. Bunu balalarından da istəyirdi: "Qəbrim üstə gələndə atamın-anamın da qəbri üstə gedin. Fatmaxanım bacımı, Xanımananı və Hüseyni (erkən itirdiyi övladları - R.H.) yaddan çıxarmayın".

Ən son diləyi və nigarançılığı isə kitabları, yazı-pozusu, yolu, məsləki ilə bağlı idi:

"Mənim kitablarımı, əlyazmalarımı qoruyun.

Hansınızın həvəsi olsa, şifahi ədəbiyyatımızın toplanmasını və nəşrini davam edin.

Heç olmazsa biriniz mənim otağımda yaşayın".

...Otağında yaşamağına yaşadılar, lakin o nəsildən Əbülqasım yolu gedən ikinci şəxs çıxmadı. Azərbaycanınsa fədakar Əbülqasımlara daim ehtiyacı var. Lap vaxt ayrı söz desə də, lap zəmanə daha belə məşğuliyyətlərə keçmişlərdəki kimi həssas yanaşmasa da, lap araşdırıcılığa, toplayıcılığa, əski sözlər üstündə əsməyə internet dövrü, günün ağılçaşdıran sürətləri laqeyd qalsa da. Çox şeylər dəyişilə bilər və hələ indikindən də betər dəyişəcək. İnsanlıqsa gərək yaşasın! İnsanı insan edən insanlıq! Hər təzə dövrün öz rəngi və havasına uyğun tərbiyə etdiyi təzə insanlar yetişir. Amma hər təzə dövrün təzə insanlarının gələcək içərisində rahat addımlaması üçün gərək köhnələrin köhnəlməz dərsləri də yaşaya. Əbülqasım Hüseynzadə 98 illik ömrünün 90 ilini ona sərf elədi ki, insanlara gələcəkdə daha rahat yaşamaq üçün dürüst insanlıq ülgüləri aşılayan kitablar yaratsın. Ondan yadigar qalan cild-cild ata sözləri kitabı heç vaxt köhnəlməyəcək. Yeni insan yeni zamanın təlatümlü cərəyanında yeni-yeni üfüqlər fəth edəcək, dünənəcən əlçatmaz hesab edilən çox zirvələrə yetişəcək, həsrətlə baxdığı ulduzlara da qədəm basacaq. Fəqət ən yeni zamanın içərisindəki ən yeni insanın da həmişə ayaqlarının torpaq üzərində möhkəm dayanmağa ehtiyacı olacaq. Bu ehtiyacı ödəmək üçünsə həmişə həmin kitablara qayıtmaq, onları açmaq, vərəq-vərəq çevirmək, sətir-sətir oxumaq və canına hopdurmaq zərurəti yaranacaq. Elədirsə, demək, həmişə Əbülqasımlara da ehtiyac qalacaq, Əbülqasım Hüseynzadədən bizə saxlanc olan qiymətlidən-qiymətli kitablar da ömrünü davam etdirəcək, dünənlərdə olduğu kimi, bu gün də, gələcəkdə də yeni zamanın övladları Əbülqasım Hüseynzadə saxlancı, müdrikliklə ləbələb el kitablarından kamil adam olmağın dərslərini alacaq.

...Təsəvvür edin ki, israfçılıqdan uzaq, xərclədiyi hər qəpiyin yerini bilən, cürbəcür əyləncələrə marağı olmayan, ailəcanlı bir kişinin ömrü boyu əli pulla oynaya, Nikolay dövründən ta Cümhuriyyət zamanına, oradan da sovetin az qala axır-uxurunacan - 60 ildən artıq bir müddətdə mühasib işləyə, həyatdan köçərkən balalarına nə miras qalar? Ondan həmin var-dövlətin 50 min dənəsi qaldı. "50 min dənə" deyəndə ki, bu, 50 min ədəd qızıl beşlik də ola bilər, ya daha artıq - 50 min qızıl onluq da. Lap müasir yığıcıların ölçüsüylə düşünsən ki, 50 min ədəd yüzlük dollar da ola bilər, yaxud indi dəbdən düşsə də, bir ara pullu yekələrin daha az yer tutan və əlverişli sayaraq çinləməyi xoşladıqları beşyüzlük avro əsginasları da.

Bunların heç biri deyil! Ondan qalan hərəsini bir qızıl külçəsi saydığı 50 min ədəd kartcıq idi. Xeyr, hansısa bankdan, bankomatdan pul götürməyə imkan verən kartlar yox, qalın kağızdan düzəldilmiş, xüsusi taxta qutulara yığılmış, rəngi saralmış, üstü yazılı kartcıqlar. O kartcıqlarda bu müdrik kişinin 90 ilə çatan uzun müddətdə topladığı atalar sözləri, nəsihətlər, zərbülməsəllər, bayatılar, tapmacalar yazılmışdı. Və bu kişi inanırdı ki, dünyadakı ən böyük sərvət də elə bunlardır. Çünki o, qəti əmin idi ki, bu qədər şərin müqabilində dünyanın məhvərindən çıxmamasına bais məhz həmin incilərdir. Yüksək əyarlı o altun kartcıqları məxsusi düzəltdirdiyi qutulara yerləşdirməyə Əbülqasım xeyli gənc ikən başlamışdı və özü həmin tarixçəni belə söyləyirdi: "1911-ci ilin yayında biz ailəliklə Bakının Zirə bağlarına köçmüşdük. Kəndin qocaları ilə tez-tez görüşür, onların şirin-şirin söhbətlərindən çoxlu atalar sözü öyrənirdim. Onlar da həyatda gördüklərini, eşitdiklərini, başlarına gələn yaxşı-yamanı atalar sözü ilə büruzə verirdilər. Məsələn, bağ qonşumuz Hacı Seyid Mirinin dörd oğlu var idi, özü isə tərəvəzçiliklə başını dolandırırdı. Oğlanlarının heç biri ona kömək etmirdi. Qoca həmişə deyərdi: "Su çəkən də mən olum, bərə gəzdirən də?" Mən qoca qonşumuzun kəlamını yazıya alandan sonra bu  söz xalq arasında məsəl kimi yayıldı. Atalar sözüdür: "Biri qızılgülü, biri də bənövşəni sevər". Adam da var ki, qızılın, incinin, mirvarinin əsiridir, yığıb, toplayıb sandıqlara doldurur. Mənim də incim-mirvarim atalar sözü olmuşdur. Az zamanda onların sayını iki minə çatdırdım. Topladığım nümunələr əlifba dəftərimə sığmadığı üçün ayrıca kartoteka düzəltməli oldum".

...Bir müddət əvvəl oğlu Fərhad dədəsinin vəfatından otuz ildən də çox zaman ötərkən həmin mirası gətirib təhvil verdi mənə. Sərvət sərvət gətirər, deyiblər. Mən də bu 50 min qızıl külçənin, Əbülqasım müəllimin öz sözü - incinin, mirvarinin düzüldüyü qutuları əlavə etdim çox belə sərvətlərin qorunduğu Nizami muzeyi xəzinəsinə ki, biryolluq millətə qalsın. Çünki belə sərvətlər ayrı-ayrı əllərə düşərsə, itib-batmaq ehtimalı çoxalır, böyük xəzinədəki başqa dəfinələrə qoşulanda isə həm dəyəri artır, həm də oradakı başqa sərvətlərlə bərabər daha yaxşı qorunur. O xəzinənin xəzinədarı bu gün mənəm, mən qoruyuram, xəzinədarlar dəyişəndir, qalan, daimi olansa xəzinənin özü və millətdir.

Millət özününkünün, halal sahibi olduğunun qeydinə qalmağın, onu qoruyub yaşatmağın yolunu təklif gözləmədən hər zaman özü tapacaq. Bunu, həyatının mənası olan sərvəti doqquz on il boyunca toplamış kişiyə o incilərdən biri lap çoxdan pıçıldamışdı ki, el atan daş uzağa gedər. Həmin sözlərin çin çıxacağına bütün qəlbi ilə inandığından Əbülqasım ustad dünyadan əziz mirasının aqibətindən yana ürəyi buz kimi, arxayın getdi...

Akademik Rafael Hüseynov

525-ci qəzet