Onun adı Azərbaycan ədəbiyyatının möhtəşəm qatarında qalmaya da bilərdi. Şeirləri vaxtın dünəninə çökərdi, unudulardı. Ola da bilərdi ki, zamanca bizdən çox da uzaq məsafədə ömür sürməsə belə, orta əsrlərdə yaşamış hansısa şairlər kimi tək-tük şeirləri haqqında qısaca bilgilər yadigar qalsın.

Ancaq biz bu gün onu bütün böyüklüyü ilə tanıyırıq. Əsərlərinin hər halda mühüm hissəsi ilə tanışıq və çoxdan əmin olmuşuq ki, onsuz Azərbaycan ədəbiyyatının bir neçə min illik tarixi kasıb görünərdi. Son min il içərisində təzkirələrin və ən müxtəlif ədəbi qaynaqların, salnamələrin verdiyi bilgilərə görə, Azərbaycan ədəbiyyatının 3000-dən artıq, 4000-ə yaxın yaradıcısı olub. Onlardan kimlərsə çox məşhur, kimlərsə az tanınmışdır. Min illik bir zaman boyunca bir xalqa 3000-4000 şair çoxdur, yoxsa az? Azərbaycanı, onun taleyini, tarix dolaylarında aşdığı dolanbac yolları düşünürkən bunu da göz önündə saxlayaq ki, zaman boyu bizim o qədər acılarımız, o qədər sarsıntılarımız, o qədər qayğılarımız olub ki, onları yazmaq, millətə çatdırmaq üçün 3000-4000-dən də qat-qat artıq ədib, güclü qələm sahibi, ötkün düşüncə yiyəsi azlıq edər. Amma adı tarixləşmiş bu 3000-4000 nəfərlik yazarlar qafiləsindən balaca bir dəstə - 50-100 şair və nasir minlərin və onminlərin çəkə biləcəyi yükün ağırlığını ürəyinə və çiyinlərinə götürmüş, bütün millətin dərdini, sevincini və diləklərini ifadə etməyi bacarmışdır. Son min ildən artıq bir müddətdə yazıb-yaratmış, xalqın duyğularının, düşüncələrinin tərənnümçüsünə və tərbiyəçisinə çevrilmiş 3000-4000-dən artıq şairin, yazıçının arasında daha uca tutulmağa layiq bilinən həmin 50-100 seçmənin tərkibində də ən üstünlərdən biri məhz o idi - təxəllüsü Möcüz olan möcüzə şair! Onu axırıncı min illik tarix gedişatında qələm çalmış və qanı qanından olan minlərcə şair soydaşından önə çıxaran əsas keyfiyyətsə budur ki, vaxtın ən fırtınalı dönəmlərində də qorxub-çəkinmədən sözünü mərdanə deyib, şirin canı təhlükələrlə üzbəüz qaldığı dəmlərdə belə susmayıb, xalqın acılarını ürəkdən tikan çıxaran sözlərə döndərib, yalın gerçəkləri çağdaşlarına və gələcəyə ötürməyə qadir olub. O, qısa bir ömür yaşayıb, qaranlıqlar içərisində nur kimi parlayıb. Ona dəlib-keçən sözlərinə, heyrətamiz cəsarətinə, ağlaya-ağlaya güldürə bildiyinə görə "Azərbaycanın ikinci Sabiri" deyiblər. Ancaq o, Azərbaycanın ikinci Sabiri deyil. Sabirin də yazı, mübarizə meydanı odlu bir cəbhə kimi idi. Sabirin də qələmi döyüşürdü. Sabirin də həyatına məhz yazdıqlarına görə daim fəlakətlər daraşmaqda idi. Ancaq Möcüzün yazıb-yaratdığı şərait bəlkə Sabirinkindən də qat-qat mürəkkəbdi. Sabirə rəzil həmlələr nə qədər çox olsa da, hədələr, təqiblər, sıxma-boğmalar günü-gündən artsa da, o, meydanda tək deyildi, sağında-solunda ona hay verən məsləkdaşları, onunla eyni mübarizə meydanında çarpışan xeyli silahdaşı vardı. Möcüzsə amansız döyüş səhnəsində tənha idi. Tam yalqız da deyildi. Yazdıqlarını oxuyub bir-birinə ötürənlər daxilən onunla razı idilər, daha artıq - ona minnətdardılar ki, özlərinin deyə bilmədiklərini Möcüz söyləyir, fəqət səslərini çıxarmağa da heyləri yoxdu. Bir tərəfə baxanda qınamalı da deyildi. Hamı Möcüz kimi əyninə kəfən geyinən olmaz ki!

Möcüz altmış bir ilə sığan çox da uzun olmayan ömrünün sonuna doğru "Vəsiyyət" adlı bir şeir də yazıb. Bu "Vəsiyyət" onun oğluna, uşağına, qohum-əqrəbasına dünyadan ayrılarkən ürəkaçması deyil. Bu "Vəsiyyət" ən əvvəl onun seçdiyi yolun doğruluğuna inamı və millətinin mütləq bir gün ülvi amallarına çatacağına ümidi, əminliyidir. O, agah idi ki, bir doyumluq yemək naminə bir quş ömrü uzunu qəfəs içərisində oturar, başını aşağı salıb ona misqal-misqal verilən suyu içər, qabağına atılan bir ovuc dənə qane olar, ömrü uzunu qəfəsdə oturar, azadlığının olmaması ilə barışar, əsarətə dözər. Ancaq Möcüz, Tanrının üfüqlərdə azad uçmaqçün yaratdığı quşun qəfəslərə məhkum olmasına rəğmən, xalqının məngənələri qıracağına, hökmən qəfəsdən qurtulub sərbəst qanad açacağına inanırdı. Millətinin xoşbəxt istiqbalına dərin ümid bəsləyib yurdunun bəxtiyar aqibətinə bütün varlığıyla inandığından, kükrəyə-kükrəyə ona doğru gələn şər sellərindən əsla çəkinmirdi. Elə bu sarsılmaz inamla qələmi əlində müdam silah kimi tutdu və ömrü boyu məsləkindən bir an belə dönmədi və həyatdan ayrılmağın astanasında da qətiyyətlə belə yazdı:

Qəfəsdə quş yeyər danə, yaşar daim əsarətdə,

Bulud altında qalmaz daima gün, xalq zülmətdə.

Xalqının zülmət çəngində qalmaması, nur içərisində ömür sürməsindən ötrü hər fədakarlığa hazır olan Möcüz o qədər qovğaların arasında əslində möcüzə sayılası uzun ömür yaşadı, gününə görə möcüzə sayılası şeirlər yadigar qoyub getdi.

...İkinci Dünya müharibəsinin daha dəhşətli parçasının tüğyan etdiyi çağlardı. 1941-ci il avqust ayının 25-də İran ərazisindən özünə qarşı alman təhlükəsi hiss eləyən Sovet İttifaqının qoşunları sərhədi keçmişdi. Həmin gün gecə saat 5-də İran ərazisinə yeriyən sovet qoşunlarının tərkibində ucaboylu cavan bir kapitan da vardı. İki gün sonra - avqustun 27-də Culfaya, oradan da Təbrizə yollanan bu zabit 44 yaşında idi. Bəlkə də 44 yaşında olan adama "cavan" sözündən daha artıq "ahıl" kəlməsi yaraşar. Amma nəzərə alsaq ki, həmin insan sonra 53 il də yaşayacaq və 97 yaşına yetişəndə də iti ağlı və dəmir yaddaşı onunla qalacaq, beləsinə elə 44 yaşında da "cavan" deyilər. O kapitan sonralar Azərbaycan mədəniyyəti tarixinə misilsiz töhfələr verəcək Qulam Məmmədli idi. Qulam Məmmədli olmasaydı, biz bu gün böyük Azərbaycan şairi Mirzə Əli Möcüzü tanımazdıq. Bəlkə tanısaydıq da, ona bu səviyyədə bələd olmazdıq. Onun millətimizə bütün miqyaslarıyla qayıdışının səbəbkarı Qulam Məmmədli olub. Bu, millət kitabının şərəfli bir fəslidir ki, o səhifənin yazılmasında imzası olanların heç biri gərək unudulmasın. Əsas vasitəçi unudulmaz şairimiz Süleyman Rüstəm olmuşdu. 1941-ci ildə İrana gətirilmiş sovet hərbçi və mütəxəssislərinin arasında xeyli Azərbaycan ədəbiyyat və mədəniyyət xadimi vardı. Süleyman Rüstəm onlardan biri idi. 1941-ci ildə Təbrizdə iki yerli qəzet çıxırmış - "Azərbaycan", bir də "Şahin". Sovet İttifaqından, Azərbaycandan gələn, əksəri də qüvvətli ədiblərdən ibarət heyət tezliklə daha bir qəzetin nəşrinə başlayır. "Vətən yolunda" adlı ana dilində, ərəb əlifbasında çıxan o qəzet tezliklə Güneydə əhalinin ən sevdiyi ruznaməyə çevrilir. O dövrdə orada olanlardan biri, olmuşların canlı şahidi yazıçı Ənvər Məmmədxanlı həmin hadisələrdən 40 ildən də çox keçəndən sonra mənə söyləyirdi ki, güneylilər "Vətən yolunda" qəzetinə elə həvəskar idilər ki, onun satışa çıxmasını gözləməyə səbirləri çatmırdı, hərdən bəzi həvəskarlar lap redaksiyaya gəlirdilər, az qala mətbəədən qəzetin təzə nömrələrini alıb oxumaq istəyirdilər. Qulam Məmmədli ömrünün artıq ixtiyar çağlarında xatirələrin cığırıyla qayıtmışdı ötən illərə, 1941-ci ilin payız günlərini yada salırdı, deyirdi ki, bir gün redaksiyaya gələndə Süleyman Rüstəm cibindən bir-iki parça kağız çıxartdı, soruşdu: "Mirzə Əli Möcüz adlı şairi tanıyırsanmı?" Qulam müəllim cavab verir ki, bu adı birinci dəfədir eşidirəm. Süleyman Rüstəm qayıdır ki, bu vərəqlərdəkilər onun şeirləridir, buradakı yerli şairlər mənə veriblər, mən oxudum, çox bəyəndim, sən də bir bax. Qulam Məmmədli xatırlayırdı ki, mən şeirin birini, ikisini, üçünü oxudum, sadəcə bəyənmədim, valeh oldum. Süleyman Rüstəmə dedim ki, həqiqətən, möcüz bir şairdi, bəs niyə indiyəcən bunu tanımamışıq? Süleyman Rüstəm də gülür: "Ona görə az tanınıb ki, məhz belə şeirlər yazıb. Bu cür şeirləri bu mühitdə adam arasına çıxartmaq, qəzetlərdə çap eləmək mümkünsüz imiş, ona görə də şair də kölgədə qalan kimi olub". Süleyman Rüstəm içərisində Möcüzün daha bir neçə şeirinin olduğu balaca qara dəftərçəni Qulam Məmmədliyə verir, deyir ki, apar evdə diqqətlə oxu, bu şairlə yaxından maraqlan.

Və 1945-ci il fevral ayının 25-də "Vətən yolunda"qəzetində Qulam Məmmədlinin Möcüz haqqındakı məqaləsi çıxır. Bu xırda məqalənin yanında Möcüzün iki-üç şeiri də vardı. Bu, Güneydə məhdud dairədə olsa da, hər halda ayrı-ayrı adamların tanıdığı, amma Azərbaycan Respublikasında heç kəsə bəlli olmayan bir şairin geniş kütlələrə mətbuat səhifələrindən ilk təqdimatı idi. Dərc olunmuş məqalə də, məqaləyə əlavə edilən şeirlər də dərhal ciddi əks-səda oyadır. Qulam Məmmədli belə qaynar oxucu marağından ilhamlanaraq qərara alır ki, bu işi davam etdirsin. Eşidir ki, Mirzə Əli Möcüzün yaxın dostlarından biri məşhur tacir Hacı Məhəmməd Naxçıvani imiş. Soraq-soraq gəlib çatır Rastabazarın qurtaracağındakı bir hücrəyə, içəri girib görür ki, üç nəfər oturub. Salam-kəlamdan sonra bəlli olur ki, bunlardan biri Qulam Məmmədlinin axtardığı Hacı Məhəmməd Naxçıvani, digəri onun qardaşı Hacı Hüseyn, o biri də oğlu Əlağadır. Varlı tacirlərdən olan Hacı Məhəmməd Naxçıvaninin işi başqa tacirlər kimi yalnız alış-verişdən ibarət deyilmiş. O, kitab aşiqi imiş və qazandığı vəsaitin böyük hissəsini ədəbiyyata, əlyazmalar toplamağa sərf edirmiş. Edvard Braun adı dünya şərqşünaslığında qalan böyük alimlərdəndir. Onun farsdilli ədəbiyyat, İran tarixi ilə bağlı çox qiymətli əsərləri dünyada məşhurdur. Edvard Braunun sonralar dünyanı gəzəcək kitabları üzərində işləyərkən dəfələrlə müraciət etdiyi xəzinələrdən biri Hacı Məhəmməd Naxçıvaninin kitabxanasıymış. XII əsrdən etibarən yaranmağa başlayan və daha mötəbərlərinin sayı 800 civarında olan təzkirələrin, ədəbi məlumat kitablarının ən mükəmməllərindən hesab edilən "Danişməndan-i Azərbaycan" əsərini yazarkən Məhəmmədəli Tərbiyət də dönə-dönə Hacı Məhəmməd Naxçıvaninin kitabxanasından istifadə etmişdi.

Rastabazarda Hacı Məhəmməd Naxçıvaninin hücrəsində ona Qulam Məmmədli Möcüz haqqındakı məqaləsindən söz açanda maarifpərvər tacir dillənir ki, yazını oxumuşam, çox da bəyənmişəm. Ardınca da Qulam Məmmədlini dəvət eləyir evinə ki, məndə Möcüzün əlyazmaları var, gəlin baxın. Zəngin tacir olan Hacı Məhəmmədin mənzilinə gəlincə əvvəl buradakı sayalığa təəccüblənmiş Qulam Məmmədli həmin sadə mülkü dolduran başqa sərvətləri görüncə daha artıq heyrətlənmişdi. Evin bütün otaqları kitablarla dolu imiş. Hacı Məhəmməd yalnız İranda deyil, ölkə xaricində də olan qiymətli əlyazmaları toplamağın aludəsiymiş. Qulam müəllim bunu söyləyirdi ki, o zaman - 1920-30-cu illərdə xaricilərin əlinə fürsət düşübmüş, cüzi məbləğə sayı bilinməyəcək qədər bolluca nəfis əlyazmaları alaraq ölkədən çıxarıblarmış. Hacı Məhəmməd İranda əldə etdiyi dəyərli əlyazmalarla yanaşı, kənara çıxarılmış əski kitabların da izinə düşübmüş. Sorağını aldığı müəyyən əlyazmaların ardınca Bağdada, Misirə, Parisə, Londona yollanmışdı, aradığı kitablarçün nə istəmişdilərsə, dinməz-söyləməz məbləği ödəyərək əlyazmaları Təbrizdəki xəzinəsinə gətirmişdi. O kitabxanadan qısa müddətdə hələ ötəri istifadə etməklə Qulam Məmmədli sonradan Azərbaycana o vaxt unudulmuş, tanınmayanlar cərgəsində olan, bu gün adı da, şeirləri də hər kəsə bəlli Heyran xanım Dünbülini bağışladı. Xalq öndəri, el qəhrəmanı Şeyx Məhəmməd Xiyabani haqqında qiymətli əsər yaratdı, Səfəvilər dönəminin şairi, XVI əsrdə yaşamış Fədai Təbrizinin "Bəxtiyarnamə"sini üzə çıxartdı. Və bir də Mirzə Əli Möcüzü. Xiridara sanki tale özü yol açır. Qulam Məmmədlinin Möcüzün adını tutaraq qapısını açdığı Hacı Məhəmməd sadəcə şairin əlyazmalarını kolleksiyasında saxlayan kitab aşiqi deyilmiş, o həm də Möcüzlə yaxın dost olubmuş. Bu da Qulam Məmmədliyə dağa-daşa düşmədən şairin ömür yolu və şəxsiyyəti haqqında ilkin zəruri məlumatları toplamağa kömək edir. Hacı Məhəmməd Naxçıvani söyləyir ki, Möcüz Şəbüstərdə yaşayırdı, ancaq hərdən Təbrizə yolu düşürdü, buralara gələndə də mütləq mənə baş çəkir, bəzən də bir neçə gün bizdə qalırdı. Qulam Məmmədli Hacı Məhəmməd Naxçıvaninin ədəbiyyatımız, keçmişimizlə bağlı hər yadigara xüsusi həssas münasibət bəslədiyi ilə əlaqədar bu əhvalatı da danışırdı ki, günlərin birində bu ziyalı tacir İsfahanda Saib Təbrizinin bir bağın içərisində qəbir daşının tapıldığını eşidir. Bütün iş-gücünü yarımçıq qoyub tez İsfahana yola çıxır. Həmin qəbir daşının müxtəlif nöqtələrdən şəklini çəkdirir, sinə daşının üstündəki yazıları köçürür, lövhənin estampajını çıxarır. Bunları boşuna etmirdi. Çünki oçağacan Saib Təbrizinin doğum-ölüm tarixləri bir neçə cür göstərilirmiş, hansının daha dürüst olduğunu təyin etməksə əlavə daha mötəbər bəlgələr olmadan mümkünsüz kimi görünürmüş, ancaq qəbir daşı artıq elə daşdan keçən sənəd idi. Ərəbdilli Azərbaycan elmi və ədəbiyyatının zirvələrindən olan və elmi ictimaiyyətə və geniş kütlələrə yalnız 1960-cı illərdən Malik Mahmudovun araşdırmaları sayəsində bütövlüyü ilə tanınmağa başlayan Xətib Təbrizi haqqında da ilk tədqiqat aparan, ilk kitabı yazan da elə həmin yorulmaz Hacı Məhəmməd Naxçıvani olmuşdu. Hacı Məhəmmədin digər nəcibliyi də ondan ibarətdi ki, səxavətli idi, hər biri onunçün əziz olan əlyazmaları ürək genişliyi ilə həmin qaynaqlardan ondan daha artıq bəhrələnə biləcək araşdırıcıların ixtiyarına buraxırdı, Qulam Məmmədlinin də Mirzə Əli Möcüzlə bunca yaxından maraqlandığını görüncə xəsislik etməmişdi, öz evində incini qoymuşdu Qulamın qarşısına. Qulam müəllim söyləyirdi ki, açığı, Hacı Məhəmmədin evinə təşrif gətirəndə hələ heç təsəvvür etməzdim ki, şairin külliyyatı ilə qarşılaşacağam, görüşdə məqsəd Möcüzü yaxşı tanımış bir şəxs kimi onun barəsində nisbətən müfəssəl məlumat almaq idi. Həmin görüş barədə Qulam müəllim mənə söz açanda 1990-cı illərin başlanğıcı idi və o, təqribən yarım əsr uzaqlıqda qalmış hadisədən bəhs edirdisə də, yenə o köhnə riqqət və həyəcanını gizlədə bilmirdi. Deyir, Hacı Məhəmməd öz mənzilində mənə Möcüz haqqında bildiklərini danışandan sonra üzünü tutdu oğlu Əlağaya ki, keç o biri otağa, Mirzə Əli Möcüzün bağlamasını gətir. Bağlama nə bağlama. İçərisi Mirzə Əli Möcüzün şeirləri ilə dolu, hamısı da öz əlyazmaları. Mirzə Məhəmməd Naxçıvani bunu da xəbər verir ki, Mirzə Əli Möcüz bu evə axırıncı dəfə 7-8 il bundan qabaq gəldi, bir neçə gündə qaldı və söylədi ki, Şəbüstərdən ayrılır, Şahruda yola düşür.

Mirzə Əli Möcüzün Şahruda köçməyi də xoş gündən deyilmiş, bir növ, baş götürüb qaçırmış. Çünki Şəbüstərdə Möcüzə şeirlərinə görə göz verib, işıq vermirlərmiş, daha bıçaq sümüyə dirənibmiş ki, ata-baba yurdunu tərk etməyə vadar qalıbmış. Hacı Məhəmmədin Qulam müəllimə çatdırdığı xəbərlərdəndir ki, Möcüz kasıb adamdı, amma son dərəcə cəsarətli, qorxmaz bir şəxs idi. Yazdığı şeirlərə görə onu sevənlər də vardı, sevməyənlər də, ancaq o, bu yolu tutmuşdu, xəttindən geri dönmək fikri də yox idi.

Hacı Məhəmməd Naxçıvani Qulam Məmmədliyə vaxtilə Mirzə Əli Möcüzün bu mənzilə gələrkən etdiyi söhbətlərdən də nağıl eləyir - Möcüz deyirmiş ki, mən də Sabir kimi şeirlər yazıb, xalqımı oyadacam.

Hacı Məhəmməd şeirlər bağlamasının - şairin əlyazmalarının onun evinə necə gəlib çatmasının da tarixçəsini açır. Sən demə, Mirzə Əli Möcüz Şahruda yola düşməzdən əvvəl Hacı Məhəmməd Naxçıvaniyə deyibmiş ki, kasıbçılığın üzü qara olsun, Şəbüstərdə Xəyyam adlı bir dostum vardı, ondan əlli tümən borc almışdım, lakin qaytarmaq imkanım yox idi, ona görə əlyazmalarımı onun yanında girov qoydum, ta haçansa əlimə pul düşər, qaytararam, qaytara bilməsəm də, o əlli tümənin əvəzində bu şeirlər olsun sənin.

Təsəvvür edirsinizmi - Möcüzün öz qələmindən çıxmış, öz xətti ilə yazdığı şeirlərin hamısı itib-bata bilərmiş. Həmin mənzumələrin başqa bir imza ilə üzə çıxa bilməsi ehtimalı da yox kimidir, çünki məzmununa görə kimsə həmin şeirlərə sahib duraraq başını cəncələ salmaq istəməzdi. Qulam Məmmədlinin söylədiyi sonrakı bir əhvalat da bunu təsdiq etməkdədir. Hacı Məhəmməd Naxçıvani deyirmiş ki, Mirzə Əli Möcüzü Şahruda yola salandan bir müddət sonra getdim Şəbüstərə, axtarıb həmin adamı tapdım, çıxarı bəlli tümənini verdim, Mirzə Əli Möcüzün şeirləri olan bağlamanı götürdüm, o vaxtdan bəri də evimdə saxlayıram, indi səni Allah yetirib. Bu, bir fürsətdir, belə şeirləri heç vaxt burada - İranda toplu halında üzə çıxarmaq mümkün deyil. Ancaq indi siz şurəvisiniz, səlahiyyətləriniz genişdir, bunu bir ayrıca kitab kimi də buraxa bilərsiniz. Qulam Məmmədli Hacı Məhəmməd Naxçıvaninin bu təklifini eşidəndə həddən ziyadə sevindiyini, rəhbərliklə danışıb kitabın nəşri məsələsini həll edəcəyini boyun olduğunu da söyləyirdi və əlavə edirdi ki, mən Hacı Məhəmmədə bu əlyazmaları verdiyinə görə kitabı ikimizin adından buraxacağımı bildirəndə o, etiraz etdi ki, yox, mənim adım olmasın, tək öz adınla burax, elə o kitabın nəşr olunması mənə bəsdir.

Hacı Məhəmməd Naxçıvaninin niyə adının Mirzə Əli Möcüzün işıq üzü görə biləcək kitabında olmamasında israr etməsini anlamaq mümkündür. O, hansı mühitdə yaşadığını yaxşı bilirdi və bunu Qulam Məmmədliyə də deyir. Söyləyir ki, indi bunu çap elədiniz, elədiniz, bir müddət keçəcək, siz çıxıb gedəcəksiniz, sonra bu kitabı çap eləmək yenə mümkün olmayacaq, indi əsl məqamıdır.

Bir neçə il sonra baş verən hadisələr təsdiq edir ki, Hacı Məhəmməd nə qədər uzaqgörən və müdrik insanmış.

Qulam Məmmədli Hacı Məhəmməd Naxçıvaninin evinə bir neçə dəfə gedib-gəlir. Hər gedəndə də o şeirlərdən köçürürmüş. Növbəti gəlişində Hacı Məhəmməd Naxçıvani bağlamanı verir Qulam Məmmədliyə ki, apar evində rahat işlə, kitabını hazırla. Qulam Məmmədli kitab söhbətini Azərbaycandan gedən nümayəndə heyətində olan Mirzə İbrahimova danışır, bu barədə Sovet İran Mədəni Əlaqələr Cəmiyyəti Təbriz şöbəsinin rəisi Hüseyn Şərifova söz açır. Onlar ikisi də məmnuniyyətlə razılıq verirlər və kitabın çapına kömək göstərəcəklərini vəd edirlər. 1945-ci ildə Mirzə Əli Möcüzün Qulam Məmmədlinin müqəddiməsi və tərtibi ilə Təbrizdə kitabı ilk dəfə işıq üzü görür. Mirzə Əli Möcüzün oçağacan vur-tut iki şeiri işıq üzü görmüşdü: biri imzasız, biri də gizli imza ilə. Odur ki, mətbuat, nəşr aləmində Mirzə Əli Möcüz adında şairi tanıyan yox idi. Bu ad, bu imza yalnız yaxın dostların, simsarların arasında bəlli idi. Şeirləri əldən-ələ gəzirdi, oxunurdu, oxuyurdular, bəyənirdilər və çoxlarının heç xəbəri də yox idi ki, bu şeirin əsl yazanı, müəllifi kimdir. İndi isə kitab 2000 tirajla çıxmışdı, Mirzə Əli Möcüz həyata təzədən qayıtmışdı. Daha onu ədəbiyyatın tarixindən heç bir qüvvə silə bilməzdi. Bir neçə aya o kitab ildırım sürəti ilə bütün İran boyu yayılmışdı. Qulam Məmmədli deyirdi ki, kitab nəşrə hazırlanan ərəfədə bəzi xatirələrini xəbər almaqçün axtarıb həmin Xəyyam deyilən adamı da tapmışdıq. Qulam müəllim bunu da xatırlayırdı ki, görüşümüzdən bir neçə gün ötüncə Xəyyam artıq biz dəvət etmədən özü "Vətən yolunda" qəzetinin redaksiyasında məni tapdı, başladı yalvarmağa ki, məbada nəşr edəcəyiniz kitabda yazasınız ki, onun əlyazmalarını mən saxlayıbmışam. Qulam müəllim soruşur ki, axı niyə, burda nə var ki? Xəyyam təkid edir: "Yox, əsla. Mənim adım heç yerdə görünməsin. Sizə nə var, çıxıb gedəcəksiniz, amma mən qalacam burda. Ondan qisas almaq istəyənlər, şeirlərinə hiddətlənənlər gəlib mənim yaxamdan yapışacaqlar ki, günah səndədir, onları sən qoruyub saxlamısan".

1930-cu illərdə sovet siyasi repressiyaları neçə aydınımızı girdabına sovurduğu vaxtlarda bir çox ailələr ən qiymətli fotoşəkilləri, məktubları, əlyazmaları, kitabları qorxudan məhv edirdilər ki, sabah evimizdə axtarış aparılsa, bunlar üzə çıxsa, başımıza bəlalar gələr.

Məhz oxşar müsibətlərin onların da başına gələcəyindən qorxaraq irandakılar, o sıradan Xəyyam da xoflanırmış ki, adı heç yerdə ən xırda hərflərlə də görünməsin.

Amma ruhları şad olsun, həmin o Xəyyamın da, Hacı Məhəmməd Naxçıvaninin də. Qoymayıblar ki, bu böyük şair dünənin qaranlıqlarına qərq olsun, keçmişin alatoranında duman kimi əriyib-itsin. Millətini zülmət burulğanından çıxarmaq, işıqlara qərq eləmək istəyən bir əzəmətli xilas edilib. Bu gün də yaşayır və sağlığında olduğu sayaq, yenə mübarizələrin ön cərgəsindədir, yenə insanlara qüvvət, təpər verməkdədir. Qulam Məmmədli Hacı Məhəmməd Naxçıvaninin Mirzə Əli Möcüzə məxsusi məhəbbət və rəğbətinin köklərindən də danışırdı. Söyləyirdi ki, Hacı Məhəmməd Xiyabani, Səttarxan hərəkatı ilə bağlı olmuşdu. Yəni bu məziyyətlər - etirazçılıq, haqsızlığa dözməməklik elə Hacı Məhəmmədin özünün də cövhərindəymiş.

Mirzə Əli Möcüzün qayıdışı - Qulam Məmmədlinin tərtibində kitabının Təbrizdə işıq üzü görməsi İranın dörd bucağında böyük əks-səda doğurmuşdu. Köhnə təbrizlilərdən - qocamanlardan eşitmişəm. Söyləyirdilər ki, Güney Azərbaycanda heç vaxt heç bir kitab bu qədər böyük şöhrət qazanmamış, bu qədər axtarılmamışdı. Əl-əl gəzirdilər o kitabları. Bir həftənin yox, iki-üç günün içərisində bütün nüsxələr satılıb qurtarır.

...Mirzə Əli Möcüz Güney Azərbaycanın qədim şəhərlərindən olan, Mişov dağının ətəklərindəki Güney mahalının mərkəzi Şəbüstərdə doğulmuşdu. Tarix boyu Şəbüstərdən imzası tarixdə həkk olunan bir çox görkəmli simalar çıxıb, ancaq onlardan ikisinin adı həmişə daha yüksəklərdə səslənir: XIII əsrdə yaşamış filosof Şeyx Mahmud Şəbüstəri, bir də XIX yüzilliyin sonları, XX əsrin birinci yarısında ömür sürmüş Mirzə Əli Möcüz.

Şeyx Mahmud Şəbüstərinin məqbərəsi həmişə insanları çəkib, həm də yalnız yerlilər - şəbüstərlilər yox, kənardan gələnlər də o yerə müqəddəs bir məkan kimi üz tutublar. Teymurləngə məxəzlər əzazil deyir. Həqiqətən, bu sifəti varmış. Düşmənlərə qarşı son dərəcə qəddar, əzazilmiş. Amma sənətin, ədəbiyyatın, üstün zəkanın da dəqiq qiymətini bilənmiş. Teymurləng Şəbüstərə 1387-ci ildə varid olmuşdu. Bura gəlincə ilkin Şeyx Mahmud Şəbüstərinin məqbərəsinin ziyarətinə dikəlir. Şeyx Mahmud Şəbüstəridən "Miratu-l-mütəhəqqiqin", "Şahidnamə", "Səadətnamə" və ən məşhuru "Gülşən-iRaz" kimi əsərlər yadigar qalıb. XIII əsrdə yaranan bu əsərlər daim oxunub, öyrənilib, əzbərlənib. Teymurləng də Şeyx Mahmud Şəbüstərini yalnız haqqında dolaşan rəvayətlərdən deyil, elə bu əsərlərindən tanımışdı. Ona görə də 1387-ci ildə Şəbüstərə qədəm basınca xəzinədən 10000 dinar pul ayırmışdı. O zaman Şəbüstərin 6000 əhalisi varmış. Buyurur ki, burada uşaqlardan yuxarı nə qədər yeniyetmə, cavan, ahıl, qoca varsa, hərəsinə beş dinar verin. Teymur şəbüstərlilərə bu hörməti buradan çıxmış Şeyx Mahmud Şəbüstərinin xatirinə edirdi.

Və Şəbüstərə başucalığı, sayğı gətirənlər cərgəsində Mirzə Əli Möcüzin də yeri ayrıcadır. Ancaq Mirzə Əli Möcüz öz ata-baba yurduna sevgisini tam başqa bir şəkildə ifadə edib. Şəbüstərin şanlı tarixindən, buradan çıxmış məşhur şəxsiyyətlərdən, bu yerlərin gözəlliklərindən yazmayıb. Şəbüstər insanının göynəklərindən, nisgillərindən, məşəqqətlərindən yazıb. İstəyib ki, onun yurdunun insanları da azad, məsud, firavan yaşasınlar.

Şəbüstərdə həyat şəraiti çətin olduğundan XVIII-XIX yüzillərdə, elə Mirzə Əli Möcüz əyyamlarında da ayağı yer, əli iş tutan cavanların hamısı bir parça çörək dalınca kənara gedirlərmiş. Bunu hamı görürdü. Şəbüstərdə Mirzə Əli Möcüzdən əvvəl də nə qədər şair vardı. Ancaq eloğlularının evindən-eşiyindən, yerindən-yurdundan dolanışıq ardınca kənarlara üz tutması Mirzə Əli Möcüzün ürəyini sızıldadır və deşirdisə, əlbəttə ki, qələmini də göynətməli idi.

Və qələmini camaatın müşkülləri yandıranda həmin duyğular dönüb olurdu şeir və şeirə çevrilincə də bərkdən eşidilməsə də, xısın pıçıltılarda dodaq-dodaq gəzməyə başlayırdı.

Əhl-i qürbətdi, bilirsən, bu şəbüstərli tamam,

Gedirik ta gətirək külfətə bir loqma təam.

Bu, Şəbüstərdə o vaxtlar hər evdən, hər ailədən keçən dərd idi - get min bir zillətlə qürbətdə, didərginlikdə beş-üç manat pul qazan, onu da ayağın təzədən Vətən torpağına dəyincə tutub əlindən alsınlar, sənin külfətini dolandırmaq üçün qazandığın məvacibi qoluzorlular sümürüb aparsın, sərf etsin bəzək-düzəyə.

Onu da siz alısız zor ilə, ey əhl-izülam,

Verisiz ənliyə, kirşanə, hənayə, rəngə.

Mirzə Əli Möcüz də, bir çox həmyerliləri kimi, Şəbüstərdən aralanmışdı və o vaxtlar 16-17 yaşında idi. Yerləşmişdi İstanbula. İstanbula getməyi də səbəbsiz deyildi. Çünki qardaşları orada ticarətlə məşğul idilər. O da qoşulur qardaşlarına, başlayır kitab, dəftərxana ləvazimatı satışı ilə məşğul olmağa. Şəbüstərdəkindən bir az babat olsa da, İstanbuldakı güzəranı da heç könülaçan deyilmiş. Bu şikayətlərinin əks-sədası da şeirlərindən gəlməkdədir. Amma hər halda İstanbulda xeyli yaşaması Mirzə Əli Möcüzə şair olaraq mühüm faydasını verir. Onun şeir dilini bir çox çağdaşlarının, Güneydən olan şair qardaşlarının əsərləri ilə tutuşduranda əməlli-başlı fərqliliklə tuş düşürsən. Möcüz xalqın duru, aydın, şirəli dilində yazırdı. Ancaq başqa güneyli şairlərin bu təhər yazmasından şifahi xalq ədəbiyyatı havası gəlirdisə, onun İstanbulda uzun müddət yaşamasının dilinə buraxdığı təsir Möcüz qoşqularını ədəbi dil ahəngi ilə doldururdu.

...Möcüz 1873-cü ildə dünyaya göz açmışdı, 1934-cü ildə həyatdan getdi. Və 1933-cü ildə, ölümündən az qabaq tərcümeyi-halını özü qələmə alıb. Yazırdı ki, mən 16 yaşında olanda atam vəfat etdi və bundan sonra İstanbula yola düşdüm. 16 il İstanbulda qalandan sonra qayıtdım Şəbüstərə. Ancaq geri dönüb xalqımın ağlar halını görəndən sonra nohəxanlığa başladım. Mənim nohəxanlığımsa yerli axundların heç xoşuna gəlmədi. Başladılar mənimlə müharibəyə. Düz 26 il o müharibə davam elədi. Xeyrat verirdilər, məni dəvət eləmirdilər, toy olurdu, məni çağırmırdılar. Ancaq mən də dediyimi deyirdim. Şeirimi yazırdım. Özü də ana dilində yazırdım.

Həmin qısa tərcümeyi-halında bu məlumatı da verirdi ki, mən yazdıqlarımı saxlamamışam, elə dost-tanışa paylamışam. Farsca bilməyinə bilirəm, farsca yazmışamda, amma daha çox ana dilində yazmağa çalışdım ki, bizim camaatımız da oxuyub anlasın. Əksərən də mizahi tərzdə yazmışam. Ona görə də camaatın xoşuna gəlib.

Mirzə Əli Möcüz ömür yolunu belə təsvir edirdi - bir tərəfdən deyirdi ki, mizahi şeirlər yazmışam, o biri tərəfdən də təsdiqləyirdi ki, nohəxanlıq eləyirdim. Və növhəxanlıq eləyirdisə, bu, axundların niyə xoşuna gəlməməli idi ki?

Mirzə Əli Möcüz növhəxanlıq etdiyini məcazi mənada deyir. Onun oxuduğu növhələr, yazdığı mərsiyələr, ağılar dini mərasimlərdəki növhələrdən, mərsiyələrdən, ağılardan deyildi. Onun növhələrindəki ağlayış millətinin müsibətli gününün ucbatından idi. Həm də bu növhəxanlıq acizanə göz yaşı tökmək, dərdə tablaşaraq ağlayıb-sıtqamaq deyildi. Onun nohə adlandırdığı hər şeiri etirazla dolu idi, o şeirlərin hər misrası inqilab saçırdı. Məhz bu səbəbdən də, özünün etiraf etdiyi kimi, Şəbüstərdə olduğu 26 il müddətincə daim vuruşdu. Başı çox ağrısa da, çox sarsıntılara ürcah olsa da, geri çəkilmədi, mübarizəsində sonacan ardıcıl oldu, məramını daim qorxmadan, çəkinmədən, kişicəsinə bəyan etdi:

Sədd-i İskəndər kimi durdum, gəlin meydanıma,

Söylərəm "hel min mübariz" ("Kimdir mənimlə mübarizəyə çıxan - R.H.) aşikar, ey dustan!

Möcüzün tiğ-izəbanİ çün qılafından çıxar

(Möcüzün qılınc Dili qınından çıxınca - R.H.)

Qəhrəman olsa, qabağından qaçar, ey dustan!

...Allahın nəsib etdiyi istedad öz yerində, ancaq qələm adamının o istedadına münasib özünüifadəsi üçün mütləq mühit də gərəkdir. Mümkündür ki, sən qaranlıq bir mühitin içərisində olasan, ancaq o qaranlıq mühitin daxilində də yenə işığa dönə bilməkçün gərək səni yönəldən ayrı bir daha nurlu mühit ola. Mirzə Cəlili, Ömər Faiqi, "Molla Nəsrəddin"i XX yüzilliyin əvvəllərində bir orduya bərabər tutanlar, əlbəttə ki, yanılmırlar. Nəinki ordu, nəhəng coğrafiyada onminlərlə, yüzminlərlə insanın şüurunu oyatmaq ordu işindən daha mürəkkəb bir vəzifəni yerinə yetirmək deyilmi? "Molla Nəsrəddin"in varlığı - bu örnək yalnız necə yazmağa yönəltmirdi, həm də dəyanət, qətiyyət, risk şövqü verirdi. Dərginin sayları ard-arda çıxırdı, canında mübarizlik olanlar, qəlbində təpər daşıyanlar uzaqdan-uzağa olsa da, "Molla Nəsrəddin" ocağından hərarət alırdılar. Mirzə Əli Möcüz də yaradıcılığının, düşüncəsinin bütün tərzi ilə əslində mollanəsrəddinçilərdən biri idi. Onun sağlığında işıq üzü görmüş hər iki şeirinin 1921-ci ildə "Molla Nəsrəddin" Təbrizdə nəşr ediləndə orada dərc edilməsi də rəmzidir. Biri adsız çap olunubsa da, digərinin altında imza əvəzinə yer alan təxəllüs əvəzi deyim danılmaz həqiqətin ifadəsidir: "Təzə şair". Mirzə Əli Möcüz, doğrudan da, təzə şair idi. Güney Azərbaycanında onun misli olmamışdı. Bu tayda - Quzey Azərbaycanda o tərzdə düşünən, o tərzdə yazıb-yaradanlar artıq XX yüzilin başlanğıcında az deyildilər. Az olmadıqlarına görə də aralarında böyük məsafələr olanda da da əl-ələydilər. Ancaq Mirzə Əli Möcüzün söykənəcəyi kürəklər yoxdu. O, gurhagurla ona doğru irəliləyən axınla təkbətək qarşı-qarşıyaydı. Həm də axına qarşı irəliləməkdən sanki zövq alırdı. Dikbaşlığıyla, boyunəyməzliyi ilə o, bir adam da deyildi, tək canıyla onlara, yüzlərə bərabərdi. Məktub göndərirdi, naməsini də şeirlə yazırdı. Ancaq onun məktubu dosta-aşinaya göndərilən namələrdən deyildi. İstibdadla təkbaşına savaşa qalxmış Möcüz ana dilində yazdığı həmin şeir-məktubunu İran şahına göndərmişdi. O dönəmdi ki, İran səltənətinə əsil-nəsəblə təpədən-dırnağa türk olan Qacarlar başçılıq edirdi. Bu şeir-məktubu padşaha Azərbaycan türkcəsində yazıb göndərəndə Möcüz hələ mətləbə başlamamışdan elan edirdi ki, sən türk oğlu türksən, niyə öz ana dilinin inkişafına, pərvəriş tapmasına meydan açmırsan? Və İranın bu başından o başına əl-əl gəzən bu şeir-məktub taxt-tac üçün söyüşdən də betər idi.

Dünən şeir ilə bir namə apardım şah-i İranə,

Dedi: "Torki nəmidanəm, məra to bəççə pəndari?"

Yəni deyir, mən dünən İran hökmdarına şeirlə bir məktub apardım, o mənə farsca cavab verdi ki, mən türkcəni bilmirəm, sən məni uşaq hesab eləyirsən?

Özü türk oğlu türk, amma deyir: "Türki cəhalətdir",

Xudaya, müzhəmill (alt-üst - R.H.) qıl təxtidən bu al-i Qacari.

Ümidin kəsmə, yaz, Möcüz, anan təlim edən dildə,

Gəzər bir ərməğantək dəftərin, bil, Çin ü Tatari.

Bu ümidi və inamında da haqlıydı Möcüz, bilirdi ki, ana dilində yazdıqca mütləq dama-dama göl olacaq. Arxayın idi ki, onun ürəklərə, düşüncələrə səpdiyi bu ana dili toxumları gec-tez daşı yarıb qalxan çiçək kimi boy verəcək, qarşısını heç bir qüvvənin ala bilməyəcəyi selə dönəcək.

Akademik Rafael Hüseynov

525-ci qəzet