XIX əsrin sonlarında, qısa ömür yaşamış, amma şərqşünaslıq tarixində parlaq izi qalan alim Ceyms Darmsteterin balaca bir kitabçası işıq üzü görür. Tez bir zamanda əl-əl gəzməyə başlayan o kitabça "Fars şeirinin mənşəyi" adlansa da, daha geniş pəncərə açmaq niyyətli idi. Bu əsərdə bütövlükdə Şərq şeirinin haradan kök aldığı, niyə bu biçimdə olduğu haqqında düşüncələr bölüşülürdü, eləcə də Şərq şeirinin tarixi ilə bağlı səhifələr vərəqlənirdi.

Darmsteter dillərdə dolaşmış köhnə bir rəvayəti yada salırdı: günlərin birində Bəhram Gurla sevgilisi Dilaram üz-üzə oturmuşdular. Bəhram Gur Dilarama öz məhəbbətindən danışırdı və Dilaram da ona sevgi ilə cavab verirdi. Səsləşən, bir-birinə güc verən bu eşqin təsiri ilə onların ürəyi həmahəng döyünürdü və rəvayət təsdiqləyir ki, elə şeirin kökü də oradan başlandı. İki sevən ürəyin həmahəng çırpıntısından həm vəzn yarandı, həm qafiyə doğuldu.

Bu söyləmənin anlatdığı əsas hikmət ondan ibarətdir ki, bədii sözün, Şərq şeirinin təməlində həmişə məhəbbət dayanıb. Gül və bülbül. Bu iki surət ərəb-fars- türkdilli şeirin 1500 ildən artıq sürəkli dövrü içərisindən keçib gəlməkdədir. Sayagəlməzcə bol məsnəvilər var ki, məzmunundakı gül və bülbüllükdən əlavə elə birbaşa "Gül və bülbül" adlanır. Gül və bülbül - aşiq və məşuq, sevginin rəmzləri.

Mirzə Əli Möcüz Tanrının fitrətdən ilham bağışladığı insandı, Təbrizdən az aralıdakı Şəbüstərdə doğulmuşdu, orada yaşayırdı və köhnədən şeirə aludə olan Şəbüstər mühitində Mirzə Əli fitri istedadı hesabına bir şair kimi onsuz da tanınacaqdı. Elə həmin mühitin havasında zövqü də şəkillənər, səmti də müəyyənləşərdi, yaxşı bir qəzəlxan, ya tanınmış bir mərsiyəxan olardı, qəsidəçi, növhəçi kimi adı dillər əzbərinə də çevrilərdi. Ancaq tale yolunu dəyişdi, onu ayrı mühitə sarı yönəltdi və İstanbulda keçən gəncliyi Mirzə Əliyə büsbütün ayrı tərbiyə verdi. İstanbulda günü kitablar, dəftərxana ləvazimatı satılan məhəllədə keçirdi. Ona görə illər boyunca ünsiyyəti çox vaxt elə kitab adamları ilə oldu. Bugünə çatan soraqlar anladır ki, Möcüz o çağlarda Türkiyənin bir neçə tanınmış qəzetçisi ilə də ünsiyyətdə imiş. Dünyagörüşü başqalaşır, həyata baxışları dəyişir, içəridən tamam ayrı adama dönür və həmin səbəbdən şeirdə də əski dədə-baba xəttindən, qəzəlçilikdən tam fərqli bir cığır tutub gedir. İndi, üstündən zamanlar ötəndən sonra Mirzə Əli Möcüzün şeirləri ilə Mirzə Ələkbər Sabirin "Hophopnamə"sini, mollanəsrəddinçi şairlərin yazdıqlarını tutuşduranda aşkar ruh qohumluğunu, əlbəttə ki, sezirsən, ancaq nə qədər yaxın görünsələr də, Möcüzün xətti onlarınkıdan xeyli fərqli idi. Mirzə Əli Möcüz axarında olduğu həyatın, Güney Azərbaycanın, İranın güzəranından elə sərt həqiqətlərdən bəhs eləyirdi ki, buna digər şairlərin heç biri o vaxtacan toxunmamışdı. Hətta Mirzə Əli Möcüzdən sonra da bir çoxları o mövzulara yaxın durmağa cürət etmədi. Günlərin birində Möcüz də, keçmiş əyyamların başqa şairləri kimi, gül və bülbüldən yazdı. Fəqət bu gül və bülbül o gül və bülbüldən deyildi. Qazanında qaynadığı çalxantılı zəmanə və ədəbiyyatda özü üçün müəyyənləşdirdiyi elə zəmanəsinə bənzəyən narahat istiqamət olmasaydı, Möcüzün yazdığı gül və bülbül də köhnə şairlərdəki bir-birinə qoşa alma kimi bənzəyən aşiq-məşuq sevdasından olardı. Amma o, sevgilisi Vətənə üz tutmuşdu, onu dilləndirən istəkli Yarının ağrıları idi:

Fəsl-ibahar idi, keçirdim laləzaridən,

Xoş səslə oxurdu, eşitdim həzaridən.

Zahirən elə əyyam-iqədimin şairləri kimi başlayır. Şair laləlikdən, güllü-çiçəkli çəməndən keçib gedir və bir kənarda da həzar - bülbül oxuyur. Ancaq Mirzə Əli Möcüzün "laləzar" dediyi məkan köhnə şairlərin gülüstanlarından deyil, onun "laləzar" söyləyərkən düşündüyü Vətən, yurdda cərəyan eləyən gedişatdır, burada ötən bülbül də gülün camalına vurğun köhnə bülbüllərdən deyil; ətrafını seyr elədikcə qəlb sıyıran baş verənləri görüb sarsılan, ürəyini deşən ələmlərin təsiri ilə dilə gələn bülbüldür. Şair belə qəmli-qəmli ötən bülbüldən - "Dərdin nədir ki, bu təhər hüznlü oxuyursan?!" - soruşunca aldığı cavaba mütəəssir olur - çünki elə bülbülün də özü ilə eyni dərddə olduğunu başa düşür: bu bülbülü fəryadlar çəkməyə vadar eləyən zəmanənin qatışıqlığıydı:

Bülbül, sənin də məgər var aləmdə bir qəmin?

Gördüm, o da şikayət edir ruzigaridən.

Əski ədəbiyyatımızın uzun əsrlərə sığan mənzərəsini seyr etdikcə buna şahid oluruq ki, şeirimiz tərifə həmişə daha mail olub. Orta əsrlərdə ömür sürmüş əksər şairlərimiz hökm sahiblərinə sıra-sıra mədhiyyələr yazıblar. Aşıq ədəbiyyatımızda da vəsfnamələr, gözəlləmələr baş alıb gedib. Eybəcərlikləri qamçılayan, yazanın başına bəla gətirə biləcək sözlərə qələm əhli həmişə könülsüz yanaşıb, ya özü günlərin birində dara düşəndə ağlına gəlib ki, həyatın bu tərəfi də varmış, bundan da yazmaq lazımdır, ya da hətta bu halda belə hamının dərdinin ifadəçisi olacaq şeir qoşmaqdansa öz hirsini soyudacaq həcvlə kifayətlənib. Ancaq hər halda yüzlərlə, minlərlə söz ustadının arasında ürəyini deşən dərdləri sözə çevirməyə can atanlar, mədhiyyələrdən vaz keçən, "nə olur-olsun" deyə dikbaşlıq edənlər az da olsa hər dövrdə tapılıb.

XIX yüzilliyin qurtarar-qurtarmazında ədəbiyyata gələn Mirzə Əli Möcüz yazmağa başladığı ilk vaxtlardan ta ömrünün sonunacan öyən, tərənnüm edən, həyatı bəzəkli göstərməkçün əlvan təşbihlər donu geydirilən mədhiyyələrdən qaçdı, ifşaya, etiraza, əyri saydıqlarını düz qələmiylə sərt tənqid etməyə daha meyilli oldu. İndi üstündən zaman keçirkən, onun bütün yaradıcılığına nəzər salanda bunu da görürük ki, hər halda o da mədh eləyib. Ancaq Mirzə Əli Möcüzün mədh elədiyi kimdir, nədir?

Qələm hökmfərmadır hər əsrdə,

Qələm əhlini əyləşdirər qəsrdə.

Qələmi qələm tərif eləyirdi. Qələmin yaradıcı insanı ən təmtəraqlı saraylardan daha möhtəşəm qəsrlərdə yerləşdirməsinə inanırdı. Qələmi insanın gözünü açdığına, ona dünyanı göstərdiyinə, insana əbədiyyət bağışladığına, ölməzlik verdiyinə görə mədh eləyirdi. Sübut üçün uzağa getmirdi, ulu həmyerlisi Mahmud Şəbüstərini yada salırdı və Möcüzün qələmi mədh eləyən şeirini yazdığı əsnada Şeyxin yazıb-yaratdığı əyyamlardan altı əsr keçirdi, ancaq Mahmud Şəbüstərinin qələmindən çıxanlar da, adı da, xatirəsi də dipdiri idi. Məhz bu cavidliyi insana bağışladığına görə Möcüz qələmə heyran idi.

Öldü Şeyx Mahmud Cənnətməkan,

Qaldı "Gülşən-iraz" ondan nişan.

Onu şöhre-yişəhr edən, dustan

Qələmdir, qələm, barikallah, qələm.

Qaibanə onunçün amal, məslək qardaşına dönmüş Mirzə Ələkbəri yada salırdı - artıq Sabir həyatda yox idi, ancaq şeirləri ilə birgə özü də dirilərin ən dirisi kimi idi:

Əcəl bağlayıb Sabirin gözlərin,

Yalqız qoyub oğlanların, qızların.

Diri saxlayan Hop-hopun sözlərin

Qələmdir, qələm, barikallah, qələm.

Mirzə Əli Möcüz qələmin yalnız dirilik bağışlamaq gücünə yox, həm də dünyanı dəyişmək qüdrətinə inanırdı. Ona görə də qələmini bir qılınc kimi sıyırmışdı və cəmiyyətdə, insanlarda gördüyü nöqsanlarla barışmaz savaşa girişmişdi.

Möcüz görüb susanlardan deyildi, həm də gördüyü uyğunsuzluqlara yalnız öz içərisində heyifsilənmirdi. Nəyisə bəyənmirdisə, dərhal qələmi götürürdü, ürəyini neştərləyən nisgilləri dəlib keçən sözə çevirirdi.

Möcüz İstanbula 16 yaşında - dünyanı dərk eləməyə başladığı vaxtlarda getmişdi və hamının bir-birini tanıdığı, sanki günləri saatın əqrəblərindən qat-qat ləng dolanan balaca Şəbüstər qəsəbəsindən izdihamlı, qaynar həyatlı, şəhər adlansa da, adi şəhərdən dəfələrcə böyük olannəhəng İstanbula düşüncə elə bil gözləri iri-iri açılmışdı. Və 16 il sonra oradan təxminən elə qoyub getdiyi kimi qalan Şəbüstərə qayıdanda Möcüz daha əvvəlki Möcüz deyildi. Yalnız ona görə yox ki, yaşının üstünə yaş gəlmişdi. Artıq həyata baxışları da, düşüncəsinin tərzi də kökündən dəyişmişdi və İstanbulda yaşadığı illəri burada keçirmiş olsaydı, elə 16 il əvvəlki ahəngdə qalmağa məhkum şeirlərinin ahəngi də büsbütün ayrı cürə olmuşdu. Şəbüstər həmin Şəbüstər idi, amma Mirzə Əli 16 il əvvəl görüb yanından keçdiklərinə indi, artıq dünyanı tamam başqa şəkildə qavradığı zamanda susa bilmirdi. Bir dostu onu bir başqa tanışının evinə dəvət eləmişdi. Demişdi ki, bir mərasim olacaq, axırda da ziyafət. Qoşulub dostuna getmişdi ora. Görmüşdü ki, buralarçün ənənəvi olan şaxsey-vaxsey mərasimidir. Bir nəfər yuxarı başda dayanıb qissə söyləyir, dördbir yanda yerdə həsir-palaz üstündə oturanlar da hönkür-hönkür ağlaşır. 16 il əvvəl də, ondan qabaq da belə məclislər olurdu və yeniyetməliyində Mirzə Əli Şəbüstərdəki belə yığnaqlarda iştirak da etmişdi, hamı kimi, kirimişcə qulaq asmışdı, sinə vurmuşdu, dizinə döymüşdü. Amma indi o, ayrı adam idi və bütün gördükləri tanış mənzərələr ona nəsə əcaib gəlirdi:

Oxuyurdu mərsiyəxan, mən baxırdım heyrətlə,

Vururdu başə cəmaət kəmal-işiddətlə.

Möcüzün sağa-sola baxdığını, bu mənzərəni seyr elədiyini, başqaları kimi başına döyəcləmədiyini görən dostu onu dümsükləyir ki, hamı kimi ol, sən də qoşul camaata:

Rəfiq qovzadı başın, dedi: Əyil aşağı!

Dedim: "Niyə?" Dedi: "Həmrəng ol cəmaət ilə".

"Həmrəng ol", yəni məclislə qayna-qarış, seçilmə bu adamlardan, onlar nə edir, sən də ondan elə. Dostu onu tənə vurur ki, sən özünü buralı kimi yox, ayrı bir məmləkətdən olan sayaq aparırsan:

Rəva deyil baxasan xarici kimi xəlqə,

Gərək məlul olasan sən də bu müsibət ilə.

Şaxsey-vaxsey yekunlaşır, məclis əhlinin bayaqdan iştahla gözlədiyi məqam yetişir. Süfrə açılır, plov gəlir. Çöldə qar səpir, külək vıyıldayır, amma içəridə isti, gurhagurla soba yanır, plovdan yeyib xumarlanırlar, qarınlar tox, hamının əhvalı xoş. Yeyib-içmək məclisini belə təsvir edən Möcüz bunu da vurğulayır ki, istidən tərləyiblər. Və bu istidən tərləməyi də səbəbsiz demir. Gələnlər qalxır xudahafizləşib getməyə. Möcüzün "qonaqçı" dediyi ev sahibi bir-bir camaatı yola salır, Möcüz də sağollaşaraq onu bu məclisə gətirmiş dostu ilə çıxır dışarıya. Bayırda şaxta qılınc kimi kəsir və birdən Möcüzün gözləri kənardakı yarıçılpaq, büzüşmüş adamlara sataşır. Bu yanda isti otaqda yağlı plovdan nuş edəndən sonra kefi kök, buxarlana-buxarlana çıxıb evinə yollananlar, o yanda yarıçılpaq, yarıac, soyuqdan titrəyən zavallılar. Bayaq məclisdə rəfiqi - Möcüzü bu məclisə dəvət eləmiş dostu onu qınayırdı ki, özünü əcnəbi kimi aparma, camaat necə dolanırsa, sən də o cür rəftar elə. İndi qınama girəvəsi Möcüzün əlinə keçir. O, ac-yalavac, bu şaxtada-sazaqda titrəyən biçarələri dostuna göstərib deyir ki, bax indi də sən özünü yabançı kimi aparma.

Dedim rəfiqə: Görürsən o tifl-iməsumi?

Dodaqları göyərib, cəng edir təbiət ilə.

O övrətə nəzər et, əyləşib buz üstündə,

Başı açıq, donacaq bu gecə o halət ilə.

Rəva deyil baxasan xarici kimi ona sən,

Əbanı salmayasan başuva məhəbbət ilə.

Əslində bu sözü Möcüz yalnız rəfiqinə demirdi, sad-xürrəm həmin məclisdən çıxanların hamısı qəlb üşüdən bu mənzərəyə şahid olduğundan eyham onların hamısına aid idi, ölkə boyu belə acınacaqlı səhnələr tez-tez rast gəlinən olduğundan başa qaxınc deyişlər görüb susanların, biganə keçib-gedənlərin hamısına ünvanlanmışdı.

Rəfiq yumdu gözün, tərlədi xəcalətdən,

Başını aşağı saldı, keçdi getdi sürətlə.

Ancaq Möcüz yalnız gördüklərinin şəklini çəkmirdi, həm də bizləyib diksindirirdi, dəvət eləyirdi ki, beləcə laqeyd baxıb ötmə, ayaq saxla, dayan, o məzlumun halına yan, özünü onun yerinə qoy, əl uzat, imdada yet.

Dalınca səslədi Möcüz: Rəfiq, dur, getmə!

Gərək ki, titrəyəsən səndə bu cəmaət ilə.

Bu yaralı bacılar məhrəm istəyir səndən,

Hara qoyub gedisən xəlqi min cərahət ilə?

...Bütün şeir çeşidləri içərisində bayatı Azərbaycan insanına həmişə ən doğma gəlib. Bayat boyundan qopmuş Dədəmiz Qorqudun nəvələri ürək boşaltmaq üçün bayatını həmişə sığınacaq sayıblar. Bayatının altında imza yox idi, ona görə də el içindən çıxan söz ustaları xətərdən aralı olsunlar deyə hərdən qoluzorlulara üsyan edən mətləblərini də bayatı dili ilə xalq adından söyləyiblər. Bu minvalla bir adamın qoşduğu bayatı min adamın sözünə çevrilib. Bayatıdan Mirzə Əli Möcüz də yan keçmədi. Ancaq bayatını da elə öz qələminin yatımına uyğunlaşdırdı, öz deyişinin cod tərzinə tabe etdi və imzasını da gizlətmədi. Onun bayatıları da, digər şeirləri kimi, od qoyurdu, qaranlığı yarırdı, uyuyanları oyatmağa çalışırdı. O, Azərbaycanı da, İranı da sevirdi. Bura onun ata yurdu, doğma məmləkəti idi. İstəyirdi burada yaşayan insanlar da dünyanın irəli getmiş xalqları kimi yazsınlar, oxusunlar, savadlı olsunlar. O, İstanbuldan gəlmişdi, oralar mədəni dünyaya buralardan yaxındı. Möcüz dünyadan xəbərdardı, görürdü Avropa xalqları hansı yüksəkliklərə çatıblar, o səbəbdən də rişxənd edirdi ki, başqaları hətta itə də təlim verir, sən burdan-bura insanların yazı-pozu öyrənməyinə imkan yaratmırsan, mane olursan.

Gedin deyin qazıya,

Mane olma yazıya.

Ayrı millət öyrədir

Yazı yazmaq tazıya.

Yenə istehza edirdi, lağa qoyurdu ki, hansı üzlə əcnəbiləri bəyənmirsiniz, onlara kafir deyirsiniz, axı ehtiyac duyduqlarımızın hamısı oradan gəlir, axı onların göndərdiyi iynəyə belə möhtacıq.

İtalyanlar imansız,

İngilis, həm fransız

Bizə iynə verməsə,

Qalacağıq tumansız.

Bunu ürəyi qısıla-qısıla deyirdi. İstəmirdi ki, millətimizin cahilliyi, kəmsavadlığı qurdla qiyamətə qalsın.

Mən gedirəm Mərəndə

Tamaşadı gələndə.

Bizim millət yuxlayıb,

Ayılacaq öləndə.

Möcüz umurdu ki, doğma xalqı - azərbaycanlılar və onlarla yanaşı yaşayan digər İran xalqları dünyanın çağdaş sürəti ilə ayaqlaşsınlar. Elə bir zaman idi ki, ayrı-ayrı ölkələr aparıcı universitetlərinin varlığı ilə iftixar edirdilər. Möcüz şikayətlənirdi ki, görün onlarda hansı universitetlər, bizdə hansı darülfünunlar var. Sabir kimi ürəyi ağlaya-ağlaya gülürdü, məzə ilə deyirdi ki, hər halda bizdə elə darülfünunlar var ki, onu ingilis, fransız, alman-filan ömründə görə bilməz, qura bilməz.

Bir dənə yox almanda, hətta Firəngistanda,

Falçı darülfünunu min dənə var İranda.

Möcüz xalqı oyanmağa səsləyirdi, xalqı oyada biləcək millət seçkinlərinə səslənirdi, yurddaşlarının düçar olduğu əskiklərdən qurtulmağının yolunu məsləkdaşların əl-ələ, birlikdə olmasında görürdü.

Ayıl, Möcüza! Səslə qardaşları,

Kənar eylə qəmdən vətəndaşları.

Göz verib, işıq verməmək fələyin köhnə şakəridir. Tanrının səxavətlə istedad, qadir qələm, kəsərli deyiş, könlündəkini dilə, yazıya gətirməkçün qətiyyət, qorxmazlıq bağışladığı Mirzə Əli Möcüzün həyatı əvvəldən-sonacan məşəqqət içində keçdi. Sıxıntılar, dolanışıq çətinlikləri müdam onu qarabaqara izlədi. Ailə həyatı da, sən deyən, ürəkaçan olmadı. İstanbuldan Şəbüstərə qayıdandan az sonra qohum-əqrəba vadar eləmişdi ki, bəsdir subay qaldın, evlən, yaşın artıq otuzu keçir. Elə öz kəndlərindən olan və təbii ki, oxumamış Səriyyə adlı qızla evlənmişdi. Bir tərəfdən Səriyyə Möcüzdən xeyli cavandı, aralarında 16 yaş fərq vardı, digər tərəfdən o, korazehin, kitab-dəftər bilməyən sadə bir kənd qızı idi, səviyyələr müxtəlifdi, söhbətləri tutan deyildi, bu biri tərəfdən də, övladları olmadı ki, bəlkə uşaq aralarında nəsə istilik yarada. Əslində o qadın da bir ayrı cür bədbəxt idi. Möcüz Şəbüstəri tərk edib Şahruda pənah aparmağa vadar qalanda o da qoşulmuşdu ərinə, ancaq bədbəxtlik bədbəxtlik üstündən gəlmişdi, köçlərindən lap az sonra ərinin vəfat etməsiylə köməksiz, imkansız qalmış, çox keçmədən ağır məhrumiyyətlər məngənəsində həyatdan getmişdi.

Nəkasıblıq, nə ömrü boyu ondan əl çəkməyən saysız ehtiyaclar, nə şəxsi həyatının yöndəmsizliyi, nə üzləşdiyi bir-birindən qart maneələr, nə ardı-arası kəsilməyən təqib və təhdidlər Möcüzü tutduğu böyük yolundan, saf əqidəsindən, dürüst məsləkindən döndərmək gücündə idi. Şəbüstərdə - balaca bir qəsəbədə oturmuşdu, ancaq bütün Azərbaycana üz tuturdu. Onun qələminin hədəfində bütün İran idi. Vaxt nə qədər sıxsa da, Mirzə Əli Möcüz özünün kimliyini və sözünün çəkisini gözəlcə anlayırdı. Özünün və sözünün yalnız Şəbüstərə, Azərbaycana, İrana deyil, bütün Şərqə aidliyini və gərəkliyinidə yaxşı dərk edirdi. Taleyin ona yazdığı yarıac ömür, etiraf olunmamaq, nəşr edilməmək, təhqirlərə dözmək, ölüm təhlükələriylə daim üz-üzə qalmaq və daha bir yığın bu qəbil dərd-sərə görə əslində həmişə göz yaşı tökməli olan Möcüz öz iztirablarına məhəl qoymayaraq daim xalqının çəkdiklərinə görə qan ağladı. Açıqda yox, ürəyində, gizlicə. Adam arasında, cəmiyyət içərisində o, bütün müşküllərinə və daxilən çəkdiklərinə rəğmən, hər an məğrur idi, sözünü şax deyən və xalqını da ümidsizliyə qapılmamağa çağıran, millətin hökmən azad olacağına, ülvi amallarına yetişəcəyinə inanan və başqalarına da bunu təlqin edərək inandırmağı bacaran idi!

Möcüza! Qan ağlama. Bir gün gələr,

Şərqdə qalmaz əsarətdən nişan.

Kitabları çap olunmasa da, şeirləri qəzetlərdə, dərgilərdə dərc edilməsə də, o, yazdıqlarının dörd bir tərəfə yayıldığından xəbərdardı və bununla bəxtiyar idi. Çünki görürdü ki, yazdıqları əldən-ələ, dildən-dilə keçə, çox uzaq məsafələrə çata bilir, düşüncələri oyadır, ürəklərdə riqqət yaradır.

Təsxir edibdi hər yeri əşari Möcüzün

(Möcüzün şeirləri hər yeri fəth eləyib - R.H.),

Zənn etmə, bircə Şəbüstərdə nami var.

O, namının - adının dörd bir yana yayıldığıyla öyünürdü, ancaq Möcüz ad-san aşiqi deyildi. Adının çox uzaqları fəth etdiyini söyləyəndə imzasının, şeirlərinin gedib çatdığı ən uzaqlardakı ürəkləri, silkələyib oyada bildiyi beyinləri göz önünə gətirirdi. O, şirin, duru ana dilində yazırdı. Əmindi ki, gün gələcək, yaşadığı məmləkətdə onun göyçək ana dili layiq olduğu ali mərtəbəyə qalxacaq və məhz "inşallah!" deyərək yetişəcəyinə inandığı həmin əyyamları Möcüz xalqın, nəhayət, bəxtiyarlığa qovuşağı çağlar hesab edirdi.

Millətin dərdi cəhl-i qəflətdir,

Çarəsi elm ilə sənətdir.

Xəlqimiz mərd, bakəyasətdir (zirək - R.H.),

Gələr axir zəbanə, inşallah!

O zaman xalq şadiman olacaq

Ki, vətən madərizaban olacaq.

Mirzə Əli Möcüzədək də Azərbaycan ədəbiyyatının əsrlərə sığan yolu boyunca çox söz ustalarımız vətəni öyüblər, misraları yurda məhəbbətlə süslənmiş şeirlər yazıblar. O vətən şeirlərini bir yerə yığacaq olsan, "Vətənnamə" deyilən neçə cild alınar. Ancaq Mirzə Əli Möcüzün bütün yaradıcılığı haqqında düşünürkən o da fikirdən keçir ki, əslində onun ellik şeirləri birlikdə elə yeganə "Vətən" şeiri kimidir. Bununla belə, onun birbaşa vətən adını dilə gətirib yazdığı qüssəli bir şeiri də var:

Neçin "ah" eylədin, ey bülbül-inalan-ivətən?

Yaduva düşdü məgər hal-ipərişan-ivətən?

Lakin Möcüz yalnız gileylənənlərdən, təkcə əyər-əskikləri təsvir edənlərdən deyildi. O, yol da göstərirdi, zəlalətdən, geriliklərdən, qüsurlardan nicat bulmağın açarını da təklif edirdi:

Razı olmun qala cansız vətən, ey can-ivətən!

Verəlim əl-ələ, təhsili kəmal eyləyəlim.

Xab-iqəflətdən ayılsın gərək əxvan-ivətən.

Olmayıb şad, üzü bir gülməyib, əfsus, əfsus!

O zamandan ki olub Möcüzə İran vətən.

Söz də, qələm adamı da bütün tarix boyu müstəsna qüvvə olub. Keçmişdə belə imiş, bu gün belədir və gələcəkdə də ən müasir silahlardan, ən məkrli və gizli siyasətlərdən daha möhtəşəm qüvvət sözün ixtiyarında olacaq. Bunu tarixin dünənlərində uzaqlara baxmağı bacaran bəsirətli məqam sahibləri arasında da duyanlar olub, onunçün də çalışıblar ki, söz adamından, qələmdən bəhrələnsinlər, onu yanlarına çəksinlər. Ona görə yox ki, onları həqiqətən sevirdilər. Bəlkə bu da vardı, amma daha çox bunu həm də qələmdən, söz adamından çəkindiklərinə görə ediblər. Tarixin müəyyən dönəmlərində çox hündürlərdə oturanlar tədbirlər töküblər ki, sözü, qələm adamını hörmətdən salsınlar, küncə qısnasınlar. Öz aləmlərində xəyal ediblər ki, istədiklərinə nail də oldular. Lakin anı yetişib ki, söz, qələm adamı intiqamını alıb, ona cəbr edənlərin cəzasını verib. Daha dərin düşünən və tədbirli idarə edicilərsə söz adamını, aydını vuraraq, alçaldaraq, hörmətsizləşdirərək deyil, önə çəkməklə, şərəfləndirərək gücünü artırmaqla səy ediblər ki, lazım olanda ona arxalansınlar, ona olan rəğbətdən bəhrələnsinlər.

Söz pas tutmayan, köhnəlməyən elə silahdır ki, vaxt ötüşüylə nimdaşlaşmaz, kəsərini itirməz, tətiyi lazım olan hansı anda çəkilsə, işə əvvəlkindən də yaxşı yarayar. Örnəyi - Möcüz! Vaxt elə gətirdi ki, Möcüz silahı şairin sağlığındakından daha artıq qüvvət və şiddətlə onun həyatda olmadığı çağlarda xidmətə başladı.

...1945-ci ildə Mirzə Əli Möcüz artıq 11 il idi ki, həyatda yox idi. Təbrizdə - Güney Azərbaycanda, İranın həyatında fövqəladə hadisələr baş verirdi. Cənubi Azərbaycan sanki yenidən doğulur, içərisindən qaynayırdı. Və elə həyəcanlı, elə dəmbədəm dəyişən zaman kəsiyi idi ki, Möcüzün sözünə ehtiyac yaranmışdı. Yalnız sözünə yox, həm də şəxsiyyətinə. Gərək o günlərin içərisində sözü ilə, şəxsiyyəti ilə Mirzə Əli Möcüz diri olaydı. 1945-ci ilin payızı idi. Sentyabr bitib, oktyabr başlanırdı. Çox keçməyəcək, həmin ilin qurtaracağında, azər ayının 21-də (dekabrın 12-də) bütün Azərbaycan millətinin həyatında, Güneyin ömründə misilsiz səadətə gətirib şıxaran "nəhzət" (oyanış) baş verəcək - Güneyə istiqlal gələcək, Milli Hökumət bayrağını ucaldacaq.

Oktyabr ayının əvvəlində həmin məsud anlara təqvim baxımından sanki həftələr, günlər qalırdı. Ancaq o tarım çəkilmiş vaxt içində 21 Azər həm də çox uzaqdaydı. O gün tez gəlsin deyə Mirzə Əli Möcüz də gəlməli idi. Bir yenilməz silahdaş, mərd məsləkdaş kimi gücündən bütövlüyü və bütün tutumuyla yararlanmaqçün gərək Möcüzün özünü qaldıraydın, ön sıradakıların yanına gətirib onların çiyindaşına çevirəydin. Və oçağkı siyasəti idarə edənlər, müdrik insanlar bunu yaxşı düşünmüşdülər və həm də bu, bir dərsdir, örnəkdir ki, yararlanmaq, faydasını görmək istədiyini, sənə işığından pay çata biləcək nurlu qafaları sən də qaldırmalısan. Çünki onlar uca olduqca ən əvvəl özün qazanacaqsan, kömək gözlədiklərinin sənə xeyri daha çox dəyəcək.

1945-ci il oktyabr ayının 5-də Təbrizdən Şəbüstərə iri bir dəstə şair, yazıçı yola düşür. Onların arasında güneylilər də vardı, quzeylilər də. Bəxt elə gətirib ki, həmin səfərdə iştirak edənlərdən ikisi ilə mən şəxsən söhbət etmişəm, həmin tarixi səfər barədə onların təəssüratlarını öz dillərindən eşitmişəm: biri Qulam Məmmədli, biri də unudulmaz yazıçımız Ənvər Məmmədxanlı. Ənvər Məmmədxanlı hətta o gündən yadigar qalan, Şəbüstərdə çəkilmiş bir şəkli də göstərmişdi. O dövrdə Şimaldan - Quzey Azərbaycandan gəlmiş, Təbrizdə - Güney Azərbaycanda fəaliyyət göstərən, qəzet buraxan, digər vacib işlərini görən, 21 Azərin yaxınlaşmasına da açıq və üstüörtülü öz töhfələrini verən Azərbaycan ziyalılarının bilavasitə təsiri ilə güneylilərlə quzeyliləri birləşdirən "Şairlər məclisi" yaradılmışdı ki, onun ayrıca topluları da elə həmin dövrdə nəşr edildi. "Şairlər məclisi"nin daha qüvvətli, daha sanballı olması üçün Mirzə İbrahimov da, Süleyman Rüstəm də, Cəfər Xəndan da, Qulam Məmmədli də, Ənvər Məmmədxanlı da, Seyfəddin Abbasov (Seyfəddin Dağlı) da əllərindən gələni əsirgəmirdilər. Başlıca məqsəd güneyli ədəbi qüvvələri, xalq içində nüfuz qazanmış, sözü keçən, imzası bəlli olan istedadlı qələm sahiblərini günün inqilab havasına kökləmək idi və oyanıq ruhlu o insanlar da dövrün çağırışlarını anındaca tutmuşdular. Həmin "Şairlər məclisi" Təbrizdə vaxtaşırı toplanırmış, ancaq bu da hiss olunurdu ki, güneyli söz ustalarına onların öz içərilərindən çıxmış bir söz öndəri lazımdır. Vaxtın püşkü Mirzə Əli Möcüzü seçdi, onu Güneyin müqəddəratının həll olunduğu həmin romantik günlərə "Şairlər məclisi" qaytardı. Bu məclis vaxtaşırı toplanardı və yığıncaqlarının hər birinin də xüsusi mövzusu olardı. Qərara almışdılar ki, "Şairlər məclisi"nin 1945-ci il oktyabr ayının 5-də keçiriləcək yığıncağını Mirzə Əli Möcüzə həsr etsinlər. Həm də qət etmişdilər ki, o yığıncağı sadəcə bir salona toplaşaraq Təbrizdə qeyd etməsinlər, yollansınlar Şəbüstərə, orada Mirzə Əli Möcüzün bir vaxtlar yaşadığı məhəlləni, evi ziyarət etsinlər, sonra da qəsəbənin təxminən bütün ailələrinin get-gəli olan məktəbin yanındakı meydanda toplaşaraq bayramı keçirsinlər.

1980-ci illərin lap əvvəllərində unudulmaz Ənvər Məmmədxanlı mənə o günlərin təəssüratlarını söyləyirdi, yaddaşına qüvvət verən söykənəcəyi də vardı, ömrü boyu apardığı gündəliklərindən həmin günlərə aid vərəqləri də açmışdı. Danışırdı ki, Şəbüstər balaca bir yaşayış məntəqəsi idi, həndir-hamar, enişli-yoxuşlu, tozlu yollardan keçib çatdıq ora, gəlişimizi irəlicədən bildiklərinə görə bütün yol boyu sağda-solda Şəbüstər camaatı toplanmışdı, hamısının çöhrəsində bu qədər əziz qonağı birdən qarşılamağın fərəhi vardı, amma həm də bir çaşqınlıq. Çaşqınlığın da səbəbi ondan ibarətdi ki, indiyəcən heç vaxt Şəbüstərə belə diqqət göstərilməmişdi.

Əslində Şəbüstərə də, Güney Azərbaycana da, bütöv millətə də Mirzə Əli Möcüzün əsl qayıdışı həmin gün baş verirmiş. O gün sanki hamı Mirzə Əli Möcüzün hansı qüdrət olduğunu ilk dəfə aydınlığı ilə kəşf və dərk eləyirmiş.

Təbrizdəki "Şairlər məclisi" adətən sadəcə yığışaraq müzakirələr aparmır, şeirlər oxuyaraq dağılışmırdı, sonradan həmin yığnaqların ədəbi məhsulları həm də kitablaşırdı. O məcmuələr bir yandan yazıları dərc edilən şairlərin bütün Güneydə tanınmasına səbəb olurdusa, digər tərəfdən ürəyində yazmaq şövqü olan qabiliyyətli cavanların üzə çıxması üçün təkan nöqtəsinə çevrilirdi. 1945-ci ilin sonlarında "Şairlər məclisi"nin 3-4-cü saylarının birləşmiş cildi nəşr edilir. Toplunun mühüm bir hissəsi Mirzə Əli Möcüzə həsr edilib. Orada əvvəlcə Seyfəddin Abbasovun - sonralar Azərbaycanın məşhur yazıçılarından biri kimi tanınacaq Seyfəddin Dağlının səfər barədə məqaləsi dərc edilib. Seyfəddin Abbasov "Şairlər məclisi"nin üzvləri Möcüzün vətənində" adlı yazısını belə başlayırdı ki, Şəbüstər Təbrizdən 50-60 kilometr aralıda yerləşir. Bizim ora yola düşən heyətin tərkibinə Fitrət, Etimad, Hilal Nasiri, Mir Mehdi Çavuşi, Səhhaf kimi yaşlı yazıçılarla yanaşı, Müzəffər Dirəfşi, Yəhya Şeyda, Məmmədbağır Niknam kimi cavan qələm adamları da daxil idilər. Yığıncağımızın keçiriləcəyi məkan olaraq bu torpaqdan çıxmış böyük şair Mahmud Şəbüstərinin məşhur əsərinin adına işarə ilə "Gülşən-i raz" adlanmış məktəb seçilmişdi.

Bütün toplaşanlarda xoş əhval-i ruhiyyə oyadan bu məclisi giriş nitqi ilə Mir Mehdi Etimad açır, ardınca Qulam Məmmədli Mirzə Əli Möcüzün həyat və yaradıcılığı haqqında məruzə edir, sonra Təbrizdən gəlmiş yaşlı-cavan şairlər camaatın qarşısına çıxır, Möcüzə həsr edilmiş, onun şeirlərinə nəzirə olaraq yazılmış qoşqularını oxuyurlar. Şəbüstər Maarif şöbəsinin müdiri ağa-yi Cəmali söz alaraq deyir ki, bu əziz gündə biz Mirzə Əli Möcüzün evinin yerləşdiyi məkanı bundan sonra "Möcüz məhəlləsi" adlandırmağa qərar veririk. İkinci qərarımız da ondan ibarətdir ki, bu yaxınlarda Şəbüstərdə açılacaq yeni orta məktəbə də Möcüzün adı verilsin.

...Bu yığıncaq, bu şad-xürrəm məclis bir neçə saat davam edəcək. Təbrizdən gələnlər yenidən geri yola düşəcək, ancaq o günün səngiməyən coşqulu təəssüratları şəbüstərlilərlə birgə neçə aylar boyu qalacaq, evdə-eşikdə, yolda-irizdə elə həmin bayram ovqatlı günün söhbətini edəcəklər.

Az sonra isə Təbrizdə "Şairlər məclisi"nin xüsusi buraxılışı işıq üzü görəcək, onun da nüsxələri gəlib çatacaq Şəbüstərə, bütün Güney Azərbaycan boyu yayılacaq. Həmin topluda Şəbüstərdə keçirilmiş Möcüz bayramı haqqında yazı və ardınca da Möcüzə həsr edilən silsilə şeirlər. 1945-ci ilin 5 oktyabrında Şəbüstərdə keçirilən o ilk Möcüz bayramından sonra şair Şəbüstərə də, Güneyə də, bütün Azərbaycana da dönə-dönə qayıdacaq və o qayıdışlar bundan belə daha heç vaxt bitməyəcək.

Akademik Rafael Hüseynov

525-ci qəzet