O, dünyaya göz açdığı andan şeirə-şairə yaxın olmuşdu və harada doğulmasını insan özü seçmədiyindən bu, alın yazısı kimi bir qismət idi. 1952-ci ildə Təbrizdə təvəllüd tapmış, tale küləklərinin qova-qova mühacir etdiyi, 2 ölkə dəyişəndən sonra 1985-ci ildə daha sanki həmişəlik orada qalmaqçün Almaniyaya gətirdiyi Məhəmmədəli Hüseyni bir soydaşımızdır ki, uzun illər dolanışığı balaca xalça dükanındakı ticarətindən çıxardı.

Ancaq onun ürəyində ilk gənclik çağlarından bir ayrı xalça açılıb ki, dünyanın bütün başqa xalısı-gəbəsi o xalçanın yanında sönük görünür. Məhəmmədəli Təbrizdə Kuy-i Sorxabda - "Məqbərət üş-şüəra" panteonunun məskunlaşdığı, havasına da son min ildən artıq müddətdə şeir çökmüş məhəllədə yaşayırdı, tacir oğlu olsa, elə bu səbəb onun da gec-tez eyni yolun yolçusuna çevriləcəyini müəyyənləşdirən kimi olsa da, lap yeniyetməliyindən sözə bağlanmışdı. Bica deyil ki, İranda şahlıq taxt-tacı devriləndən azacıq sonra Təbrizdə bir vaxtlar - 1940-cı illərin ortalarındakı sayaq, Şairlər və Yazıçılar Cəmiyyəti yaradılanda ən fəallardan biri Məhəmmədəli idi ki, iki il orada katib vəzifəsini də tutdu. Ancaq 1983-də "iqlimi dəyişən" İranı tərk edir, qabaqca Bakıya köçür, buradan Moskvaya baş alır, oradan da yola düşür Almaniyaya və dönüb olur oralı. Qərbi Berlində yerləşmişdi, gündəlik güzəranı ilə məşğuldu, ürəyi də vadar edirdi ki, sözə biganə qalma. O da könlünün səsinə itaətlə qulaq asırdı. Daim tarixin dünənində gizli qalan söz incilərimizin, onları xəlq etmişlərin ardınca idi və səssiz-küysüz, alimlik-filanlıq iddiasında olmadan gərgin zəhmət uman araşdırmalarını apardıqca uğurlu nəticələr tədricən üst-üstə qalaqlanırdı, onun qələmi ilə ədəbiyyat tariximiz və elmimiz üçün təqdirəlayiq irs yaranırdı. Orta çağ anadilli ədəbiyyatımızın Sultan Əhməd Cəlairi (?-1410), Xəlili (1407-1475), Şahi (XVII əsr), Nəş`ə Təbrizi (?-1775) kimi adları ədəbi dövriyyədə az bilinən, ya Yusif bəy Ustaclu (XVI əsr), Vəhid Qəzvini (1607-1699), Məlik bəy Avçı (XVII əsr), Saleh Təbrizi (XVII əsr)  kimi son dövrədək elə təzkirə və künclər küncünə qısılıb təxminən tanınmaz kimi qalmış söz ustalarının şəxsiyyətini, irsini bizim günlərin işığına çıxarmaq Məhəmmədəli Hüseyninin xidmətidir. Tədqiqlərini müasir mətnşünaslıq və ədəbiyyatçılığın yüksək tələblərinə uyğun səviyyədə aparmağı bacaran Hüseyni bu səriştələrə xüsusi təhsil əsasında deyil, elə özü-özünü yetişdirməklə, oxuyub-öyrənməklə nail olub. Lakin təbii olaraq, bu gedişatda başbilən sözünə həmişə ehtiyac duyub. Bakıda, ya uzaqbaşı İranda yaşasaydı, əlbəttə, bu baxımdan korluq çəkməzdi, ancaq Almaniyada hər gün məşğul olduğun əlyazmalarda bir neçə dəfə ortaya çıxan suallarınla kimə üz tutasan, kiminlə məsləhətləşəsən?! 1980-ci illərin sonlarında Bakıda çıxan "Odlar yurdu" qəzetində Londonda yaşayıb-işləyən azərbaycanlı alim Turxan Gənceyi haqqında məqaləni oxuyanda sevinir ki, axtardığını tapıb. Bunu da eşidibmiş ki, Turxan bəy məktublaşmağa çox da meyilli olan adam deyil, amma hər halda qərara alır risk etsin. Ünvanını öyrənərək ona məktub yazır və çox keçmədən gözləmədiyi halda Turxan bəydən cavab alır, üstəlik, görkəmli alim yazırdı ki, vacib soruşulası sözlərin olanda zəng də vura bilərsən. Beləcə, 1989-cu ildən yazışmaları, telefon söhbətləşmələri başlanır və ta 2005-ci ilin yazına - Turxan Gənceyinin vəfatınadək bu təmaslar davam edir, hətta arada Məhəmmədəli ustadla şəxsən görüşməkçün Londona da səfər edir. Məhəmmədəli deyir ki, Turxan bəy çox ciddi, qəti sözlü adamdı, açığı, ilk tanışlıqdan məni belə yaxına buraxacağını güman etmirdim. Ancaq mənim əks ehtimallarıma rəğmən nəinki məktublarıma cavab verirdi, zəng vuranda suallarımı cavablandırmaqçün səxavətlə vaxt ayırırdı, hətta hərdən özü mənə telefon edirdi.

Turxan Gənceyi uzun bir elmi yolu arxada qoymuşdu və təbii ki, bu yolu boyunca onun ömründən çoxlu insanlar keçib. O, çoxların arasından Məhəmmədəli Hüseynini ayıraraq ondan belə geniş bəhs etməyim səbəbsiz deyil. Turxan Gənceyi dünyada məşhur olan, bir sıra aparıcı Avropa elm və təhsil mərkəzlərində çalışmış ədəbiyyatşünas-alim, ünlü türkoloq idi və onunla tam fərqli çəki dərəcəsində olan, nəinki hansısa elmi dərəcə qazanmamış, heç ali filoloji təhsil də görməmiş bir ədəbiyyat həvəslisinə belə diqqət və qayğı göstərməsi ibrətlidir. O, bu cavanda millətimiz üçün, ədəbiyyatımız naminə xeyirli bəhrələr verə biləcək araşdırıcını görürdü, buna görə də ona qətiyyən üstdən aşağı baxmır, elə bərabərhüquqlu həmkarı kimi qavrayaraq söhbətlər edirdi.

Məhəmmədəli xatırlayır ki, o vaxtlar xarici ölkələrə edilən zənglər bir qədər baha idi, biz də danışanda adətən söhbət uzun sürərdi, ona görə icazəsini almışdım, gec narahat etməməkçün axşam saat 10-da zəng vurardım.

Amma alicənablıq örnəyi olası Turxan bəy rəva görmürmüş ki, hər dəfə Məhəmmədəli zəng etsin, özü saat 10-dan bir qədər erkən zəng vururmuş. Bunu görüncə Məhəmmədəli də növbəti dəfə ötəndə Turxan bəydən gələn zəngin vaxtından bir az qabaq tanış nömrələri yığır. Vəziyyəti belə görən Turxan bəy o biri dəfə bir qədər tez zəng vurur. "Beləcə, bir-birimizi qabaqlamağa çalışaraq bir də onu gördük ki, əvvəllər zəng vaxtı kimi 10-u qəbul etmişdiksə də, indi artıq 9-da danışmağa başlayırıq.

Xırda bir cizgidir, içində Turxan bəyin böyüklüyü var.

Hüseyni istəmişdi ki, yazışdıqları, danışdıqları 13-14 illik müddətdə Turxan ustaddan gördüyü köməklərin, aldığı qiymətli tövsiyələrin əvəzini nə şəkildəsə çıxmaqçün nəşrə hazırlanan məqalələr toplusunu bu böyük müəlliminə həsr etsin. Ustada bildirir ki, kitabın lap əvvəlində "Filologiya elmləri doktoru, professor Turxan Gənceyi həzrətlərinə ithaf olunur" yazmaq istəyirəm. Turxan bəy qayıdır ki, bir halda arzundur, etirazım yoxdur, ithaf elə, amma ikisindən birini saxla - ya "doktor" yaz, ya da "professor". O "həzrət"insə üstündənsə bir xətt çək...

...1945-ci ilin 21 Azərində - 12 dekabrda Güney Azərbaycanda Milli Hökumət qurulanda Turxan İstanbuldaydı, tələbə idi və baş verənləri iftixarlı həyəcanla izləyirdi. Ancaq rəsmi Türkiyənin bu olaylara münasibəti ifrat ehtiyatlıymış, hətta oradan gələn hər hansı qəzetin-dərginin ölkəyə buraxılmaması göstərişi verilibmiş. Düz 1 il sürən Güney istiqlalı istibdadın qəddar və qanlı həmlələriylə boğulur və başlanan amansız irticaya səsini qaldıranlardan biri də tələbə Turxan Gənceyi olur. Onun bu barədəki düşüncələrini əks etdirən və türk mətbuatında dərc edilən məqaləsi Güney Azərbaycana havadar mövqedən yanaşan, eyni zamanda NATO üzvü Türkiyəni, ən yumşaq deyişlə, dost olmayan ölkə hesab edən Sovet İttifaqı təbliğat maşınının gözünə sataşır, ləngimədən bundan təbliğat vasitəsi kimi yararlanmağa çalışır, xaricə farsca və türkcə yayımlanan verilişlərində müəllifin adını çəkməsələr də, bu məqalənin mətnini səsləndirir, rəsmi Ankaranın Cənubi Azərbaycanda baş verənlərə etinasız münasibətini kəskin tənqid edərək "heç olmazsa bu haqsızlıqlara bir bu gəncinki qədər ədalətli baxışınız olsun" çağırışını edirlər. İran xüsusi xidmət orqanları tezcə həmin yazını hansı tələbənin yazdığını müəyyənləşdirir və nəticə də bu olur ki, İran dövlətinin Türkiyədə təhsil almağa yolladığı və maliyyələşdirdiyi 100 tələbədən biri olan Turxanın aylıq təqaüdü kəsilir.

Pişəvəri dövrü ilə bağlı dərdləşmələrində Turxan bəy bu cəsarətinin kötəyini necə yediyindən bəhs edərkən Hüseyniyə nağıl edibmiş ki, maddi vəziyyətim lap ağırlaşanda, quruşsuz qalanda İstanbula gələndə evdən götürdüyüm qədimi bir xalça vardı, onu satdım...

Bu və bir çox başqa səbəblərdən uzun müddət Turxan bəy İrana gəlmir. Amma iri zaman fasiləsindən sonra bir vaxtlar İrandan təhsil ardınca ayrılmış Turxan Gənceyi İrana artıq Avropada tanınan bir alim kimi qayıdır və gəlişində də məqsəd Qacarların saray kitabxanasında saxlanan bir əlyazmaya - Şah İsmayılın nəvəsi İbrahim Mirzənin (1540-1577) "Divan"ına baxmaq olur. İndi "Kax-i gülistan" adlanan həmin zəngin kitabxananın müdiri o çağlarda İranın tanınmış ədəbiyyatşünaslarından olan Bədiüzzaman Füruzənfərmiş (1904-1970). O özü də alim idi və bilirdi ki, qarşısındakı hansı biçimli alimdir. Turxan bəy xatırlayırmış ki, orada olduğum günlərdə doktor Füruzənfər olmazın nəvaziş göstərdi, hey sağıma-soluma keçdi, hörmət hörmət üstündən, amma şərait də yaratmadı ki, o əlyazmanı görəm, "Divan" orada ola-ola baxmağa, araşdırmağa vermədi ki, vermədi.

İranda dəyişikliklər baş verəndə, yeni hökumət gələndə söz də çıxıbmış ki, guya həmin kitabxana qarət olunub, hansısa əlyazmalar yoxa çıxıb. Bu, arzulanan "Divan"ı haçansa vərəqləyə bilmək ümidlərini lap azaldıbmış.

Hüseyni söyləyir ki, o özü də Məhəmmədəli Tərbiyətin (1877-1940) "Danişməndan-i Azərbaycan"ında həmin "Divan" haqqında oxuyandan sonra illərcə axtarmışdı, bəlkə hansısa başqa nüsxələrini tapmaq arzusuyla çox kataloqları vərəqləmişdi, çox əlyazma xəzinələrində iz aramışdı, amma sevindirici nəticəyə yetişməmişdi. Deyir, bir gün axşam saat 11-də telefon zəng çaldı, dəstəyi qaldırdım, Turxan Gənceyi idi.

Hüseyni əvvəlcə narahat olur ki, görən, nə hadisə baş verib, professor nədən bu cür vaxtsız zəng vurur? Çünki yüksək mədəniyyət sahibi Turxan bəy hər işdə ölçü gözləyən adammış və adətən axşam 10-dan sonra heç zəng etməzmiş. Amma indi bu vaxt telefon edirdisə, deməli, nəsə sıradan olmayan bir hadisə baş verib. Həm də Turxan bəyin səsindəki həyəcan Hüseyninin təşvişini daha da artırır ki, qaliba, hökmən fövqəladə nəsə olub.

Fəqət Turxan bəyin növbəti cümləsindən sonra Hüseyninin eyni açılır: "Muştuluğumu ver, "Divan" tapıldı. Bura, İngiltərəyə Sədrəddin Ağaxanın kolleksiyasını bir sərgidə nümayiş etdirməyə gətiriblər. Sultan İbrahim Mirzənin miniatürlərlə süslənmiş "Divan"ını da qoymuşdular şüşənin altında, axırıncı səhifəsi də açıq idi, köçürdüm".

Köhnə əlyazmalarda son səhifə çox əhəmiyyətlidir. Çünki orada adətən həm nüsxənin köçürüldüyü tarix, həm katibin, bəzənsə həm də miniatürləri çəkmiş rəssamların adları qeyd edilir.

Elmlə nəfəs alan Turxan Gənceyi illərcə həsrətlisi olduğu insanla anidən rastlaşıb sevinci köksünə sığmayanlar kimi, Londondakı mənzilində sakit otura bilməmişdi, elm şövqü daim riayət etdiyi etiketi gözləmə səliqəsini üstələmişdi, saatın gecliyini də unudaraq şadlığına bu sevincin təmasını anlayacaq bir başqasını da şərik etmək istəmişdi.

Çox keçmədən bunu da aydınlaşdırırlar ki, sən demə, Marianna Şreve Simpson Sultan İbrahim Mirzənin "Həft ourəng"ini mətni müşayiət edən sanballı tədqiqatı ilə birgə 1997-ci ildə Amerika Birləşmiş Ştatlarında nəşr etdirib. Bu alimi Vaşinqtonda yaşayan doktor Həsən Cavadidən xəbər alırlar, "tanışıq" deyir. Və amerikalı xanım-araşdırıcı "Divan"ın surətini də vaxtilə çıxarmış olduğunu bildirərək lütfkarlıqla təqdim edir. Bu minvalla bir şairimizin də irsi bütöv halda sükutdan qurtulur, həyata qayıdır, yeni ömrünü davam etdirmək fürsəti qazanır.

15-20 il ən azı mən tanıyan iki fədakar azərbaycanlı araşdırıcının gözlərinin ardınca olduğu bu "Divan"ın yenidən bütöv halda bugünün insanı ilə görüşməsinə gətirib çıxaracaq xoşbəxt sonluqla tamamlanan bu nikbin hekayəti məndə bədbin də olmasa, bir qədər qəmgin olan başqa düşüncələri də oyadır. Bu cür itkin, az bilinən, söz tariximizi və milli ədəbi xəritəmizi dolğunlaşdıracaq əlyazmaların ardınca eyni inadla, həsrətlə, sönməz şövqlə və əlbəttə ki, peşəkarlıqla düşən araşdırıcılarımızın tükənən sırasında daha neçə nəfər qalıb, ümumən bu yola yeni qoşulanlar varmı, bu işin sabahına hansısa ümidlərlə baxa bilərikmi?

(Bunu da vurğulamamış keçməyək ki, XVI yüzil saxlancı İbrahim Mirzə "Divan"ı ədəbiyyatımızda strateji mənası olan, poetikada milli özünütəsdiq yükü daşıyan bir abidədir. Əruzun tüğyan etdiyi, qəzəlin, qəsidənin meydan suladığı, hecanın - barmaqhesabı vəznin guya daha aşağı dərəcəli ədəbiyyata xas olduğu, el sözünə, aşıq şeirinə yaraşan bir ölçü kimi daha çox müraciət edildiyi dövrdə İbrahim Mirzə fəlsəfəsi etibarı ilə dönüş sayılası addım atır, başdan-başa hecaya köklənmiş "Divan" bağlayır, qəzəlsiz "Divan"ı ilə "rəsmi ədəbiyyat belə də olurmuş" iddiasını qətiyyətlə meydana qoyur. Orası da unudulmasın ki, Sultan İbrahim Mirzə sadəcə şair deyildi, hökmdar idi, səlahiyyət sahibi idi və onun gördüyü işin bir ülgüyədönmə tərəfi də vardı - mən bu xətti tutmuşamsa, siz də səsimə səs verin!

Onun Xorasandakı sarayı da ədəbi-mədəni ab-havalı, çoxlu sayda şairləri, musiqiçiləri, nəqqaşları, xəttatları... əhatə edən, zövq, üslub, istiqamət təklif və diktə edən yönəldici məkan idi).

Hər iki araşdırıcını sehrləyən, ahənrüba kimi illər boyu həmin "Divan"ın ardınca çəkən ən əvvəl məhz o toplunun bu qabarıq və ötkəm milli keyfiyyəti idi).

O vaxt İrana getmişkən Turxan bəy Təbrizə də dəymişdi. Soruşmuşdular ki, kimlərləsə görüşməyi arzulayırsınızsa, adlarını verin, təşkil edək. Turxan ustad da Hacı Mirzə Abdulla Müctəhidinin adını deyibmiş. O da ruhanilər zümrəsindən olsa da, savadlı adammış, ingilis və fransız dillərini də mükəmməl bilirmiş, hətta əcnəbi dillərdə xaricdə məqalələri də nəşr edilirmiş. "Şəhriyarla necə, görüşmək istərdinizmi?!" soruşurlarsa da, "Yox, ona vaxtım olmaz, elə Hacını görsəm, daha yetər", - söyləyir. Burada incə bir məqam var ki, mütləq ona diqqət yetirməliyik. Turxan bəy Şəhriyarın (1907-1988) şair böyüklüyündən də xəbərdardı, onun ana dilində yazdığı şeirləri də qiymətləndirirdi, bu haqda ikilikdə söhbətlərimizdə üst-üstə düşən xeyli mülahizələrimiz də vardı. Əsas müddəamız da bu idi ki, şübhəsiz, Şəhriyar müasir farsdilli poeziyanın qüdrətli təmsilçisidir, ancaq yüksək sənət baxımından yanaşarkən onun türkcə yazdığı şeirlər bədii məziyyətlərindən əvvəl daşıdığı milli hissiyyat baxımından cəlbedicidir. Turxan bəysə xalis türkçü idi, şeirimizdə də onu çəkən anadilli qanadın üstünlük və təntənəsini əyan edən cəhətlər idi. O, Şəhriyarı hər üzünə görürdü, Şəhriyarda onunçün sual olan nəsə yoxdu, baş tutmasını gözlədiyi digər görüş isə ona məhz Güneydə müəyyən türkçü təmayüllərin gələcəyi ilə bağlı aydınlıq hasil etməsindən ötrü gərək idi.

Ancaq Turxan bəy o vaxt İranda tacir olduğu halda xalqımızın əlyazmalarda qalan ədəbi irsini toplamaq səmtində misilsiz əməkləri olan Hacı Məhəmməd ağa Naxçıvanini (1880-1962) görmək üçün onun evinə yollanmışdı. Özü söyləyirdi ki, mən gedəndə Səid Nəfisi (1896-1966) də orada idi. Səid Nəfisi Hacıya qonaq gəlmişdisə, yəqin ki, nəsə əlyazma umacağı vardı. Çox keçmir, elə Səid Nəfisi ürəyindəkini də dilinə gətirir, deyir ki, səndəki filan əlyazmanı təvəqqe etmək istəyirəm, bir neçə günə mütaliə edib qaytararam. Hacı qayıdır ki, mütəəsifanə, o, əldədir, bir nəfər neçə gün əvvəl aparıb, hələ qaytarmayıb. Bir qədər də keçir, Səid Nəfisi xudahafizləşib gedir. Hacı Məhəmməd ağa Turxana deyir ki, bilirsiniz, Səid Nəfisinin istədiyi kitab məndə burada, evdədir, amma məcbur idim ona yalan deyəm, çünki bu adam əlyazmanı, kitabı apardısa, daha geri gəlməz, bu adam kitabyeyəndir. Ancaq mən narahatam ki, yalan danışmışam. Gəlin bu yalanın kəffarəsi olaraq Sadıq bəy Əfşarın o kitabını sizə verim, aparın. Turxan bəy də qayıdır ki, Hacı, axı bu, əlyazmadır, yeganə nüsxədir, ikincisi yoxdur, mən onu ölkədən qırağa necə çıxara bilərəm, götürərəm, itər-batar, başına bir iş gələr.

Nə təsirli əxlaq etüdü! Geri qaytarılmayacağına, aparılırsa da, Azərbaycan naminə fayda ilə istifadəsinə inanmadığı əlyazmanı xilas etməkçün yalan danışmağa məcbur olan, amma hər halda düz demədiyi üçün daxilən vicdan əzabı çəkən, özünü öz məzəmmətindən qurtarmaqçün bu əlyazmanı hətta geri qayıtmasa belə, gələcəkdə hökmən Azərbaycan üçün əhəmiyyətli bir şəkildə istifadə edəcək əllərə etibar etməyə hazır olan bir nurani bir tərəfdə, bir başqasının uça-uça qəbul edəcəyi hədiyyədən, bütün başqalarından onun qədir-qiymətini daha yaxşı bilsə də, öz mənfəətindən öncə milli sərvət olan həmin kitabın taleyindən narahatlıq keçirərək başına qonan padşahlıq quşundan imtina edən digər nurani o biri tərəfdə.

Bu əhvalat baş verəndə Hacı Məhəmməd sinni 80-ə çatmış bir ağsaqqal idi, Turxan ondan ikiqat cavan, 40-ını haqlamaqda olan, Avropada parlamağa başlayan elm ulduzu. Beş-on dəqiqə ərzində cərəyan etmiş bu söhbət onların ikisinin də ömründəki adi anlardan biri idi. Hər ikisi dünyada görməli olduqları işləri görərək karvanlarını çəkib gediblər və elə işlər də görüblər ki, indən belə nə qədər zaman ötür-ötsün, həmin əməllərin pozulmaz nişanələri hali olan hər kəsi o kişilərə rəhmət oxumağa sövq edəcək. Bu əlyazma əhvalatı ki bir otağın içində baş verən söhbət idi, onların həyatının minlərcə başqa nəcib anı kimi unudulub gedə də bilərdi. Ancaq Tanrı və Tarix məsləhət görüb ki, insan mənəviyyatının paklığından deyən bu hekayət itməsin, yaddaşlardan silinməsin. Müdrik İradə elə olduğundandır ki, bu gün həmin söhbət həmişəlik qalmaq və gələnlərə görk olmaqçün yazılaşdı...

Elm dəqiqlik, vicdanlılıq, dəlilə, sübuta tabeçiliyi sevir, hansısa məqsəd xatirinə doğrunu əyməyi, ya öz istəyinə uyğunlaşdırmağı rədd edir. Yəni elmin sevmədiklərini, məqbul saymadıqlarını edə bilərsən, amma bu, daha nə elm olacaq, nə alimlik.

Hüseyninin Turxan bəyli digər xatirəsi də Ustadın onsuz da bizə yaxşı bəlli olan dürüst alimliyinin daha bir isbatına çevrilir. Danışır ki, Turxan bəyə bir sual vermişdim, həmin sualın məni tam qane edən cavabını da almışdım, ancaq adətən Turxan bəyin zəng vurmağı münasib saymadığı vaxtda, axşam saat 11-dən sonra gözlənilməz zəng gəldi, səsini eşidincə yenə narahat oldum ki, görəsən, qeyri-adi nə baş verib.

Turxan bəy üzrxahlıq edir ki, məndən bir məsələ barədə soruşmuşdunuz, amma bəzi əlavə mənbələrə də baxdım, gördüm ki, səhv demişəm, əslində düzü belə olmalıdır. Bunu söyləyir, sonra da belə gec saatda zəng vurmasına görə üzrxahlıq edir: "Hiss etdim ki, bunu sizə deməsəm, bu gecə səhərədək gözümə yuxu getməyəcək"...

Bu da ömrü mühacirətdə ötmüş Məhəmmədəli Hüseyninin daha bir içdən gələn səmimi etirafıdır: "Mənim Vətəndən didərgin düşüb qürbət ölkələrdə yaşamağıma, qohum-əqrəbadan uzaqlaşmağıma, bu illər ərzində üzləşdiyim bütün sıxıntıların, əzab-əziyyətlərin hamısına dəyərdi ki, üç şəxsiyyətlə yaxından tanış oldum. Biri Abbas Zamanov idi, biri Turxan Gənceyi, biri də Əhməd Şmide idi".

...Hüseyni söyləyir ki, Turxan Gənceyiyə qaibanə vurğunluğu Almaniyaya elə təzəcə gəldiyi vaxtlardan, bir alman şərqşünasın ona etdiyi tövsiyədən başlayıbmış. Erkən vəfat etmiş Şvarts soyadlı həmin araşdırıcı Hüseyninin orta əsrlərin türkdilli yazılı məxəzlərinə xüsusi marağını hiss edincə məsləhət görür ki, yerlisi Turxan Gənceyinin ingiliscə yazdığı "Turcica agemica" adlı məqaləni hökmən oxusun. Elə sərlövhəsi diksindirən, təqribən "Əcəmşünaslıqda türkçülük" kimi çevrilə bilən həmin araşdırma Təvəkküli (Tükli) bin İsmayıl bin Bəzzazın hicri 759-cu (miladi 1358) ildə tamamladığı, Şah İsmayılın babası Şeyx Səfiəddinin (vəfatı - 1334) həyatı, kəlamları və möcüzələrindən bəhs edən, farsca nəsrlə yazılmış "Səfvət üs-səfa" əsərinin Şirazda Təhmasib şahın (1514-1576) möhrdarı olmuş Şahqulu Xəlifənin (?-1558) tapşırığı ilə Nəshəti təxəllüslü Məhəmməd əl-Katibin türk dilinə tərcüməsi (əsəri hicri 949-cu - miladi 1542 ildə çevirib) haqqında idi. Şirazda işlənmiş türkcənin valehedici abidəsi olmaqdan savayı, ilk Səfəvilərin türk dilində danışmasına əyani sübut kimi götürüləsi bu əsəri o vaxt farscadan osmanlıcaya da çeviribmişlər. Mahir türkoloq, ondan da əvvəl qabil Azərbaycanşünas olan Turxan Gənceyi tutuşdurur, son dərəcə vacib nəticələr çıxarırdı: "Nəshəti fars mətnindəki sözləri təmiz türk ekvivalentləri ilə əvəzləməyə böyük səy göstərir və farsca misraları sadə türk şeirlərinə çevirir. Osmanlı tərcüməçisi isə ərəb və fars sözlərindən gen-bol istifadə edir, tərcümə olunmuş, eləcə də tərcümə olunmamış fars şeirlərindən sitatlar gətirir.

Nəshətinin tərcüməsində təqdim olunan ədəbi dilin kökləri Azərbaycanın və İraqın Cəlayiri bölgələrinə gedib çıxır. Bu dilin sonrakı inkişafı da Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu sülalələrinin hakimiyyəti altında elə həmin iki əyalətdə getmişdir. Bu dilin orfoqrafik sistemində saysız-hesabsız özünəməxsus xüsusiyyətləri var ki, açıq-aşkar osmanlı türkcəsindən fərqlənir. Bu həmin dildir ki, Səfəvilərin İsfahan dövründə "qızılbaşı" adlanırdı. Yerli yazarlar onu həm osmanlı (Rumi), həm də şərqi türk (cağatay) dillərindən fərqləndirmək üçün belə adlandırmışdılar".

Bu sətirlərdə Turxan Gənceyinin məğrur və sevimli Azərbaycançı çöhrəsi bütün aydınlığı və əzizliyi ilə seyr edilməkdədir.

O, yolunun əvvəlindən sonunadək ardıcıl türk dili təəssübçüsü olaraq qaldı. XIV yüzildə ömür sürmüş Xarəzminin "Məhəbbətnamə"sini italyan dilinə çevirərək bu əsərlə bağlı üç tutarlı məqaləsini yazanda da, Samanilər dönəmində başda Rudəki (858-941) olmaqla fars şairlərinin dilində türkcədən gələn sözlərin gen-bol işlədilməsinə, daha sonralar - Qəznəvilər və Səlcuqilərin hakimiyyəti zamanı fars dilinə türk sözlərinin axınının başlanmasına ayrıca məqalə həsr edəndə də, "Novruznamə"nin fars Ömər Xəyyamın (1048-1131) deyil, türk Alib Məhəmməd əl-Xiyazi əl-Qaininin (XII əsr) qələmindən çıxdığını sübut etməyə çalışdığı tədqiqatında da və digər bu qəbil əsərlərində Turxan Gənceyi ümumtürk maraqları öndədirsə, o, bütövlükdə türkcənin üstünlüklərinin mötəbər vəkili kimi dikəlirsə, birbaşa Azərbaycana aid yazılarında onun başlıca qayəsi və əzəli məhəbbəti üzə çıxır, türkolojidəki Azərbaycançı ustad Turxan Gənceyi əzəməti ilə ucalır!

Bunu duyunca ona qəlbən bağlanmamaq mümkünsüzdü, Hüseyninin də Turxan bəyin qələmi və zəkası ilə ilk tanışlığı həmin məhəbbətin bütün dolğunluğu ilk əks olunduğu "Türkika Əcəmika" ilə başlandığından həmişəlik həmin cazibə dairəsində qalacağı labüd idi...

...Məhəmmədəli söyləyir ki, Turxan Gənceyinin makinada yazıb çap olunmuş vərəqləri tikərək qovuşdurduğu qara cildli bir qalın kitabı da vardı ki, bir növ, "Turxan cüngü", "Turxan təzkirəsi" sayıla bilərdi. Məhəmmədəli bir ara Murtuza Qula xanla məşğul olduğundan Turxan bəydən dəftərdəki həmin səhifələrdən qeydlər götürməyə icazə istəyir. Turxan bəy də tərəddüd etmədən: "Əlbəttə ki, icazə verirəm, apar surətini çıxar", - deyir. Məhəmmədəli lazım olan səhifələrin surətini çıxarandan sonra dəftəri gətirib qaytarır, amma indi çox təəssüflənir. Heyifsilənir ki, niyə bütün dəftərin surətini çıxarmayıb. Çıxarmayıbmış, ona görə ki, məhz ona gərək olan səhifələrin icazəsini alıbmış və tərbiyəli bir insan kimi də vədinə əməl edib. Amma indi peşmanlıq keçirməsinin səbəbi odur ki, Turxan bəyin vəfatından az sonra varislik məsələsi ortaya düşür, ondan 3 yaş kiçik qardaşı Gültekinin arvadı Londondakı evin sənədləşdirilməsi məsələsini həll edir və öz deməsincə, guya Turxan bəyin kitablarını da dərs demiş olduğu London Universitetinin kitabxanasına bağışlayır. Ancaq həmin qara dəftər ki orada Turxan Gənceyi müxtəlif əsrlərin ayrı-ayrı türk şairləri və abidələri ilə bağlı mülahizələrini, qeydlərini əks etdirmişdi, klassik təzkirələrdən daha çox miqyaslı düşünən bir bişkin türkoloqun yazdığı ədəbi ensiklopediya kimiymiş, cildlənsə də, hər halda kitab yox, əlyazma sayılırdı. Onun taleyi necə olub, görəsən? Hər halda yolum Londona növbəti dəfə düşərkən Turxan bəyin bu əsərinin ardınca olmağa çalışacağam.

Bəs arxivi necə olub? Məktublaşmaları, fotoları, qeydləri, sənədləri... Bu cür seçkinlərimizin mirası nə var-nə var uzaq-yaxın qohumluq əlaqələri var deyə "vərəsəyəm!" deyib ortaya atılan, kağız-kuğuzdan daha çox maddi dəyəri olanlarla maraqlananların deyil, millətin sərvətidir ki, daim ardınca olmalı, hər zərrəsinin qədrini bilməliyik.

...Yaşlı vaxtında ömür-gün yoldaşını itirmək çox ağırdır. Çünki uzun illəri birgə keçirib ixtiyarlaşandan, vaxt və həyat bircə-bircə qohumları, doğmaları, sirdaşları, yaxınları alıb aparandan sonra, oğul-uşaq da hərəsi ev-eşik olub səndən aralı, bəzən hətta başqa şəhərlərdə, ölkələrdə yaşadığı çağlarda bir dostun qalır ki, əslində onların hamısını əvəz edir və daim yanında olur. Kişi üçün zövcəsi, qadınçün əri. Və qəfilcə onlardan biri digərini itirəndə bu, sadəcə ölüm olmur, əsl faciəyə çevrilir, bəlkə də qalan gedəndən daha artıq ölür. Dünənəcən kəlmə kəsmədən saatlarla danışa bildiyin, səni hər tərəfinlə, hər dərdi-sərinlə dünyadan heç kəsin tanımayacağı həddə incəliklə, dəqiqliklə duyub-bilən bir kimsəni itirməkdən ağır nə olar ki!

Bu acı ömrün bitər-bitməzində Turxan bəyə də ürcah oldu və onu sarsıtdı, bir çox mənada onu da bəlkə vaxtından bir az əvvəl elə həmin itki apardı.

Turxan Gənceyinin həyat yoldaşı Tülay xanım həm zahirən, həm daxilən göyçək bir insandı və həm o, həm bu baxımdan ərinə çox yaraşırdı. Kübar ədalı, həssas, qılıqlı, işıq saçan bu xanım həm də geniş dünyagörüşlü, bilikli idi, səviyyəli sənətşünasdı. İndi təəssüflənirəm ki, niyə o vaxtlar Turxan bəydən Tülay xanımla yollarının necə qovuşması barədə soruşmamışam. Artıq söz xəbər alınası adam da qalmayıb. Tülay xanım Reyhanlı kökcə müqəddəs bir şəhərdən - Mövlanın əbədi rahatlıq tapdığı Konyadan idi, sənətşünasdı və orada da onu yaxşı tanıyırdılar, onunla fəxr edirdilər, hətta deyir, vəfatından sonra oradakı bir məktəbə onun adını da veriblər.

Tülay xanımın Turxan bəyə bir Tanrı payı olması tək mənim müşahidəm deyildi. O evdə qonaq olmuş, ünsiyyət saatlarında Tülay xanımdakı şəfqətə heyran qalmış rəhmətlik Lütfiyar İmanov (1928-2008) da bu barədə mənə ağızdolusu danışmışdı.

...Məhəmmədəli Hüseyni 2005-ci ilin kədərli günlərinə qayıdır, Turxan bəylə son telefon söhbətini yada salır. Onun böyük alimlə telefonlaşmaları elə sadəcə əhvalpürsanlıq deyildi ki, iki-üç dəqiqəyə tamamlansın. Turxan bəy fəal elmi fəaliyyətdən, yeni araşdırmalar aparmaqdan aralanmışdısa da, canda olan şakərdən qurtulmaq mümkünsüz idi. O, elmlə, ədəbiyyatla nəfəs alırdı və Hüseyninin də orta çağ ədəbiyyatımızla, ilk mənbələrlə səriştə ilə maraqlandığını, dərinlərə getməyə aludəliyini hiss etdikcə həm də onun bir para yazılarını oxuyaraq gəldiyi bu qənaətin doğruluğuna yəqin kəsiləndən sonra bu telefon danışıqları onunçün elə tədqiqatların axarında olmaq, doktorantları ilə işləmək, peşəkar elmi müzakirələrə qatılmaq demək idi. O biri yandan da Tülay xanımın gedişindən sonra ömründə, illah da axşamlarında, gecələrində yaranmış müdhiş sükunətli boşluğu bu söhbətlər yarım saat, bir saat boyunca doldururdu.

Məhəmmədəli Almaniyadan növbəti zəngini edibmiş, xeyli danışırlar və axşamkı söhbət bununla tamamlanır ki, Turxan bəy "Hə, bir hamama gedim, yuyunum, yorğunluğum çıxsın" deyir.

Ertəsi gün nəsə Məhəmmədəlinin dalağı sancır, elə bil ki, nəsə xoş olmayan bir hadisənin vahiməsini hiss edərək Turxan bəyə daha həmişəki kimi axşam deyil, səhər zəng çalır. Cavab gəlmir. Onda axşam adətən danışdıqları vaxtda, saat 9-da yığır Turxan bəyin nömrəsini. Yenə sükut. Saat 10-da bir də cəhd edir. Yenə cavab yox, bərk nigaran qalır. Götürüb Kölndə yaşayan dostu Sirus Mədədiyə zəng vurur ki, bəlkə sənin Londonda tanışların ola, çox narahatam, Turxan bəyə nə qədər telefon açıram, cavab gəlmir, özü də dünən axşam mənə demişdi ki, vanna otağına, çimməyə gedir, birdən nəsə baş verər. O da qayıdır ki, Aydın adlı bir yaxınım var orada. Onun telefonunu verir Məhəmmədəliyə, bu da Sirusun adından tez Aydınla danışır, ünvanı da söyləyərək rica edir ki, Turxan bəygilə baş çəksin, yubanmadan polisə də xəbər çatdırsın: "Evdə tək idi, dünən axşam hamama girməyə hazırlaşırdı, indi telefona cavab vermir, nəsə özümə yer tapa bilmirəm". Aydın bəy əvvəlcə özü tək gedir, ancaq qapını döyüb cavab almayınca polisə müraciət etməli olur, onlar gəlir, qapını sındırıb içəri keçirlər, Turxan bəyi vanna otağında, yarımcan halda yerə yıxılmış tapırlar. Sən demə, ötən gecədən insult keçirərək müvazinətini itirmiş, bütün gecəni soyuqda döşəməyə sərili qalıbmış.

Tələm-tələsik adyala bürüyüb xəstəxanaya çatdırırlar.

Bir aya yaxın xəstəxanada qalır. İnsult zədələdiyi beyində dərin fəsadlarını qoyubmuş. Turxan bəy farscanı da, almancanı da, italyancanı da, ingiliscəni də, Türkiyə türkcəsindən tutmuş cağataycaya qədər bir silsilə türk dillərini də mükəmməl bilirdi, onların hər birində sərbəst danışırdı, yazırdı və müxtəlif Şərq və Qərb dillərindəki məqalələrinin hər birini heç bir mütərcimin müdaxiləsi olmadan nəşr olunduğu dildə bilavasitə özü qələmə almışdı. İndi qəribə hadisə baş vermişdi. Uşaqlıq, yeniyetməlik illərindən başlayaraq mənimsədiyi, hər birini sadəcə yaxşı deyil, ana dili səviyyəsində bildiyi dillərin hamısı hafizəsindən pozulmuşdu. Hamısı getmişdi, bircə dil qalmışdı - öz doğma dili, anasının südü ilə birgə içdiyi dil, Azərbaycan türkcəsi!

Məhəmmədəli deyir ki, Ustadın ölüm xəbərini 2004-cü ilin aprelində ona Londonda yaşayan, keçən 2023-cü ildə 102 yaşında vəfat etmiş, Turxan bəylə də mütəmadi əlaqə saxlayan Məhəmmədəli Kərimzadə Təbrizi çatdırır, elə ömrünün son nigaran parçasında Turxan bəyi axırıncı görən, kəlmə kəsənlərdən biri də Kərimzadə olmuşdu.

Həmin xiffətli axır günlərinin içərisindəki Turxan bəy haqqında ürəyim sıyrıla-sıyrıla, kədərlə düşünürəm. Bu biliklərlə daşan, poliqlot insan orada - Dumanlı Albionda elə sis-duman ardında olan kimi, dillər qürbətindəymiş. Ətrafında onun dilini anlayacaq kimsə yox, yan-yörəsindəkilərin danışdığı dillər, söylədiyi sözlər onunçün anlaşılmaz.

Onsuz da Turxan bəy həyatda da çoxdanışan deyildi, bitən ömrünün xəstəliklə üz-üzə qaldığı həmin günlərində isə həmişəkindən daha çox susurmuş.

Və birdən ömrü boyu dilimizin xidmətində olmuş Turxan Gənceyi lal dünyasından ayrılır, dirçəlir, çöhrəsi işıqlanır, günlərlə susan, həkimlərin nitqini itirdiyini zənn etdiyi adam həvəslə danışmağa başlayır.

Ziyarətinə azərbaycanlısı gəlmişdi, onunla görüşə Azərbaycan dili təşrif gətirmişdi, Turxan bəyin ömrü boyu vəfalı olduğu, indi, hafizəsindən bir zamanlar gözəlcə bildiyi bütün dillərin silinib getdiyi son günlərində ona sədaqətli qalan tək sevgilisi - Ana Dili çarpayının başındaydı. Bu, sevimli Ananın istəkli Balaya verə biləcəyi son mükafat idi...

Akademik Rafael Hüseynov

525-ci qəzet