Qaynaşan qarışqa topasını kim görüb heyran qalmayıb ki?! Baxırsan, qatarlanıb gedirlər, səliqə və tam ciddiyyətlə, ilk baxışdanca sezilən məxsusi sahmanla öz işləri ilə məşğuldurlar. Ancaq insanı onları görəndə təəccübləndirən yalnız bu olmur ki! Hansısa qarışqa öz boyundan və çəkisindən qat-qat ağır olan yükü çiyninə alıb aparır. Ancaq bundan da daha artıq mat qoyan qarışqaların arasındakı birlikdir. Sanki hamısı eyni mərkəzdən tapşırıq alıb, sanki hamısı əslində ortaq bir tapşırıq almalarının, vahid işi görmələrinin fərqindədirlər.

Və 1877-ci ilin 17 martı idi, "Əkinçi"nin növbəti sayı işıq üzü görmüşdü, orada tələbə Nəcəf Vəzirzadənin Moskvadan göndərdiyi məqalə də dərc edilmişdi. Və yazı qarışqalardan başlayırdı. Nəcəf bəy gənc bir insandı, ancaq yaşına uyğun olmayan ağsaqqalyanalıqla nəsihət verirdi və nəsihəti də özündən kiçiklərə, tay-tuşlarına vermirdi, öyüdləri millətə ünvanlanmışdı. Nəcəf bəy belə başlayırdı ki, qarışqalar bir yerdə cəmlənərək, həmzəhmət olaraq özləri üçün gözəl yuvalar tikirlər, elə insanlar da həmzəhmət olub bir yerdə çalışanda yaxşı işlər ortaya çıxara bilirlər. Nəcəf bəy avropalıları misal çəkirdi. Deyirdi ki, avropalılar həmzəhmət olub "politekonomiya" elmini yaradıblar. Biz həmin elm sahəsinə bu gün "siyasi iqtisad" deyirik, amma Nəcəf bəy o məqaləsində bunu "elm-i qənaət" adlandırırdı. Yazırdı ki, bu elmi yaradan avropalılar onu həyatın ən müxtəlif sahələrinə tətbiq ediblər və faydasını da görüblər. Həmzəhmət olmağın, yəni çox adamın yığışıb nəticəsi eyni olacaq bir işi görməsinin faydalarından bəhs edən Nəcəf bəy misal çəkirdi ki, bir saatın düzəlib ortaya çıxması üçün 102 peşə sahibinin ortaq əməyinə ehtiyac var, adicə sancağı düzəltmək üçün 10 müxtəlif peşə sahibinin əməyinin bir yerdə qovuşması zəruridir ki, bu 10 müxtəlif peşə sahibi hərəsi həmin sancağa aid olan bir hissəciyi düzəldir və 10 nəfər bir gün ərzində 4.700 sancaq hazırlayır, ancaq bir insan təkbaşına bircə günə heç bir sancaq da düzəldə bilməz.

Bu nümunələri gətirərək Nəcəf bəy o həqiqəti çatdırırdı ki, insanlar əl-ələ, işbir olanda, yekunu ortaq olacaq bir əmələ qatılanda bəhrəsi könül sevindirir. Və məsləhət görürdü ki, gərək biz də bu xətti tutub gedək. Çünki insan həmzəhmət olanda, ortaq iş görəndə hərənin boynuna işin hansısa hissəsi düşür və həmin həcmcə az işi dəfələrlə icra elədiyindən adam o işə adət eləyir, ona görə aldığı nəticə də, gördüyü iş də faydalı olur.

O mətləbə ki gənc Nəcəf bəy bu məqaləsində diqqət yönəldirdi, həmin gerçəyi atalarımız yüzillər, bəlkə minillər qabaq söyləmişdilər: "El gücü, sel gücü". Ancaq Nəcəf bəy bu cavan yaşında ağsaqqal müdrikliyi ilə o el sözündə gizlənən fəlsəfəni əyaniliyi ilə açırdı. Anladırdı ki, çiyin-çiyinə olaq, həmməslək, həməqidə olaq, çəkici eyni zindana vuraq ki, millətə verəcəyimiz xeyir də çox olsun.

İyirminci əsr başlanırdı, 1901-ci il idi, milli teatrımızın yolunu başlamasından zahirən 30 ilə yaxın vaxt ötürdüsə də, sanki elə təzə əsrin gəlişiylə teatrımızın da əsl doğuşu başlanırdı. Həm də indi başlanan illər səhnəmizin taleyi baxımından elə dolu, elə sürətli, elə çoxhadisəli və uğurlu olacaqdı ki, vur-tut iki onillik sonra teatrımız 50 yaşına çataraq artıq başını dik tuta bildiyi çağlarda sanki ikiqat, üçqat uzun məsafənin qət edildiyi təsəvvürü oyanacaqdı.

Elə həmin 1901-ci ildə Nəcəf bəy də teatr həyatımızın ən fəallarından biri kimi meydanda idi və "Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük" pyesini bir rejissor kimi nümayişə hazırlamışdı. Xeyli vaxt itirsə də, əziyyəti çox olsa da, usanmadan hər aktyorla bircə-bircə işləmişdi və həftələrlə sürən gərgin əməyin nəticəsində hansı bəhrənin ortaya çıxmasının cavabı isə tarixin səhifələrində əbədiləşib. Çox da ki, olub-keçənləri kinolentə çəkən yox idi, qəzet ki vardı. Tamaşadan iki gün sonra, 1901-ci il martın 20-də "Kaspi" qəzeti belə yazırdı: "Bütün oynayanlar pyesin mənasını yaxşı başa düşmüşdülər". Elə bircə bu cümlə Nəcəf bəy üçün nəyə desən dəyərdi. Pyesin mənasını yaxşı başa düşmüşdülər, ona görə ki, Vəzirov onlara hər cümlənin, hər hərəkətin, hər mizanın mənasını anlatmışdı. Oynayanlara mətni elə mənimsətmişdi ki, o dövrlərdə tamaşaları mütləq müşayiət eləyən suflyora belə ehtiyac qalmamışdı. Hər kəs öz rolunu sözbəsöz qavramışdı. Lap sözlər yadlarından çıxsa belə, mətləbi öz dilləri ilə, öz sözləri ilə izhar etməyə hazır idilər.

"Kaspi" qəzeti davam edirdi: "İfaçılar müasir müsəlman ailəsinin nöqsanlarını təsvir eləyən yerləri xüsusilə yaxşı oynayırdılar. Bu göstərir ki, onlar teatrın ictimai həyatımızdakı yüksək əhəmiyyətini dərk etmişlər. Bunun müqabilində əksərən müsəlmanlardan ibarət olan tamaşaçılar pyesin dörd pərdəsinin dördünə də dərin bir diqqət və fərəh hissi ilə baxdılar. Bu, sübut edir ki, teatr müsəlman cəmiyyətinin rəğbətini getdikcə daha çox qazanır. Həm ümumi heyət, həm də pyesdə çıxış edən ayrı-ayrı şəxslər öz mükəmməl və təbii oyunlarıyla olduqca xoş təsir bağışladılar. O qədər təbii, inandırıcı oynayırlar ki, tamaşaçı bütün hadisələri həyatda deyil, səhnədə gördüyünü unutmağa məcbur olur".

Tamaşa günü pərdə axırıncı dəfə bağlanandan sonra qopan kəsilməyən alqış yağmuru altında iki dost - Hacı Qəmbəri oynayan Cahangir Zeynalovla əsərin müəllifi və tamaşanın rejissoru Nəcəf bəy Vəzirov səhnəyə çıxmışdı.

Qəzet ayrıca vurğulayırdı ki, məhz belə ürəklə oynanılan pyeslər tamaşaçılarda teatra rəğbətin getdikcə artmasına səbəb olur.

O vaxt səhnəmizin hələ 28 yaşı vardı və əgər 1923-cü ildə artıq xalqın teatra sadəcə rəğbəti yox, dərin məhəbbət hissinin varlığından danışmaq mümkün idisə, bu yüksəlişə çatmanın yükünü çəkmişlərin ən əsaslarından biri məhz Nəcəf bəy Vəzirov idi.

Nəcəf bəy yolun əvvəlindən teatrın Azərbaycan gerçəkliyinə gəlişinə yalnız bir əyləncə vasitəsi kimi baxmamışdı, teatrın, səhnənin də bir məktəb olduğuna inanmış, səhnənin verdiyi dərslərin böyük gücünə əmin olmuşdu.

On doqquzuncu yüzilin ortalarına doğru əvvəlcə əl altdan məkrli siyasətini yürütməyə başlayan fitnəkar qüvvə 1905-ci ildən azərbaycanlılarla erməniləri artıq birbaşa silahlı nifaqa sövq etmişdi, yarası dərinlərə işləyəcək və sonra oxşar ssenarilərlə zaman-zaman təkrarlanacaq qanlı qarşıdurmalar baş vermişdi, hər iki tərəfdən itkilər də az olmamışdı. Münaqişə silahlı idi və bu gedişata gücü çatan qədər təsir göstərmək istəyən Nəcəf bəyin topu-tüfəngi yox idi, tək yarağı qələmi və daşıdığı ziyalı işığı idi və bunlar da elə silahlardır ki, həmişə savaşa yox, barışa yönəlib. Həmin səksəkəli əyyamlarda Nəcəf bəy azərbaycanlıların qətlə yetirilməsini də, ev-eşiklərinə od vurulmasını da görmüşdü, amma bütün bunları görə-görə yenə həm o, həm bu tərəfə müraciət edərək sülhə çağırmış, özü şəxsi nümunə göstərmişdi, neçə erməni ailəsini ölümdən xilas etmişdi, həmin qəmli əhvalatlardan onillərlə sonra qızı Sara xanımın təsdiqlədiyi kimi, iki erməni uşağını qucağında oddan çıxarmışdı.

Dərbənddə Nəcəf bəyin təşviqi ilə bir dəstə Azərbaycan və erməni ziyalısı toplaşaraq yeni açılan qiraətxananın xeyrinə "Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük" pyesini tamaşaya qoymuşdu. Zala toplaşanların əksəri azərbaycanlılarla ermənilər imiş. Elə həyəcanlı, elə nigaran dövr idi ki, ermənilərlə azərbaycanlıların Çar imperiyası ərazisində birgə olduqları istənilən yığnaqda mütləq ikitirəlik düşəcəyi, bu toplaşmanın ən azı dava-dalaşla bitəcəyi qaçılmazmış. Ancaq o gün büsbütün fərqli mənzərə imiş. "Dəvət-Qoç" qəzeti 1906-cı il 22 iyun sayında yazırdı ki, "Bu bir şadnuma yığıncaq idi. Arzu və xahiş edirik ki, bütün şəhərlər və yerlər onlardan məşq alsınlar. Tamam iki ildir ki, Qafqazda iki qonşu xalqın qızıl qanı tökülür. Tam iki ildir ki, insafsız, vicdansız şeytanın fitnəkarlığı ilə adamlar vəhşiləşərək bir-birini qırırlar. Lakin burada həmin azərbaycanlılarla ermənilər əl-ələ verib birgə fəaliyyət göstərirlər. Biz, hər iki xalq nə vaxtdan bəri demişik və yenə deyirik: uzaqlaş bizdən, provokator şeytan!"

"Dəvət-Qoç"un ağı ağ, qaranı qara olaraq açıqca yazdığı, o vaxt da, ondan sonrakı bir əsrdən artıq müddətdə də münaqişənin necə körükləndiyi, əsl baisin kimliyi hər kəsə bəlli olsa da, iblis qara əməlini törətməkdə davam etmişdi və ocağı təzədən alovlandırmaqçün bu gün də marığa yatıb.

Hər idbar üzü hamıya gözəlcə bəlli olan şeytandan qəti imtina edərək düyünlü münasibətlərin birdəfəlik çözülməsi, hərəkətə keçməyə çağıran inamlı səslər artıq ən yüksək səviyyədə münaqişə tərəflərinin öz içərisindəm (və rəhbərliyindən) gəldiyi bizim günlərdə Dərbənddə Nəcəf bəy Vəzirovun "Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük" pyesini azərbaycanlılarla ermənilərin birlikdə tamaşaya qoymasından sonra "Dəvət-Qoç" qəzetinin 1906-cı ildə yazdığı köhnəlməz, qızıl kimi sözləri adamın tərcümə eləyib Rusiyaya, Fransaya göndərməyi, başqa şeytan xislətlilərə oxutdurmağı gəlir.

...Bir qələm adamı üçün yazdığının kitaba çevrildiyini, əl-əl gəzdiyini, oxunduğunu görməkdən artıq sevinc olmaz. İllah da ki, bu, Nəcəf bəyin gəncliyinin təsadüf etdiyi XIX yüzilliyin sonları, XX əsrin əvvəllərində baş verəydi. O çağlarda ki, nəşriyyat işi bizlərdə təzə-təzə yaranırdı, hər yeni kitabın işıq üzü görməsi özlüyündə bir hadisə idi. Nəcəf bəyin ilk kitabı 1893-cü ildə Şuşada basılmışdı - "Daldan atılan daş topuğa dəyər". Müəllifin adı kitabın sərlövhəsinin üstündə yox, altında belə göstərilmişdi: "İnşa-yi dərviş Nəcəf bəy Vəzirzadə". Orada tərtibçinin də adı vardı - Mirzə Abbas bəy Vəlizadə. Nəcəf bəy tərcümeyi-halında qeyd edib ki, həmin pyesini 1890-cı ildə yazıb, amma o kitabda əsərin "təvəllüdü" gününə qədər dəqiqliklə göstərilir: 12 aprel 1891-ci il. Olsun ki, Nəcəf bəy əsərini elə 1890-cı ildə yazıbmış, ancaq sonra əl gəzdirərək məhz növbəti ilin aprelində ürəyi istəyən bitkin hala çatdırıb. Nəcəf bəyin birinci kitabında yazıçının "Sonrakı peşmançılıq fayda verməz" pyesi də yer alırdı. Bu kitabın bütün başqa məziyyətlərindən savayı, bir əhəmiyyəti də onda idi ki, teatr işinə baş qatanların daha dağa-daşa düşərək bu pyeslərin mətnlərini aramağa ehtiyacı qalmırdı. Əllərində hazır, təhrifsiz mətn vardı, bununla da cəlb etdikləri özləri kimi teatr həvəsli cavanları hazırlayaraq burada - Azərbaycanda da, Orta Asiyada da hər iki pyesi tamaşaya qoymaq imkanları artırdı. Kitab Qarabağda məhdud sayda nəşr edilmişdisə də, artıq Türkmənistana qədər gedib çatmışdı və fayda dalğası genişlənməkdə davam edirdi. Bu kitabın 1893-cü ildə Şuşada bir ruhaninin basmaxanasında buraxılmasını və tərtibçisinin Mirzə Abbas bəy olmasını ayrıca xatırlatmağımız boşuna deyil. Bunlar tariximizin maarif işığına boyanmış səhifələridir ki, zamanında o yolda zəhmət çəkmişlərin gərək heç biri unudulmaya.

Nəcəf bəyə vur-tut iki kitabının fərəhini yaşamaq nəsib olacaq. İkinci kitabı artıq Bakıda doğulacaq - 1901-ci ildə. Adı "Təmsilat" idi və burada Nəcəf bəyin o vaxtacan yazdığı dörd pyesi cəmlənmişdi. Ancaq "Nəcəf bəy" imzalı üçüncü - "Müsibət-i Fəxrəddin" adlı növbəti kitab nəşr ediləndə 1929-cu il idi və artıq üç il idi ki, görkəmli ədib həyatda yox idi. Təəccüblənir və heyifsilənirəm ki, necə olub həyatının son 25 ilində, artıq nəşriyyat işinin də nisbətən qaydaya düşdüyü, Azərbaycan dilində xeyli bədii kitabın buraxıldığı və Nəcəf bəyin də üzdə olduğu, hörmətinin də saxlandığı belə iri zaman kəsiyində bir neçə dəfə dəyişən hakimiyyətlərin heç birinin vaxtında ədibin bircə kitabı da buraxılmayıb.

...Hər böyük qələm adamının ona övlad məhəbbəti bəsləyən sədaqətli araşdırıcılarına ehtiyacı var. Kimin payına, taleyinə belələrindən biri deyil, bir neçəsi düşürsə, o, xoşbəxtlərin xoşbəxti olur və daha uzun yaşamaq, daha çox yeni sevənlərini qazanmaq imkanını da əldə edir. Nəcəf bəy haqqında ilk kitabı 1954-cü də, onun 100 yaşının tamam olduğu ildə görkəmli ədəbiyyatşünasımız Feyzulla Qasımzadə buraxdı. Ancaq Nəcəf bəyi xalqa, elmimizə bütün yönləri və genişliyi ilə gərəyincə çatdıran araşdırmalarıyla XIX yüzil ədəbiyyatımızın xeyli açılmamış qatlarına işıq tutan unudulmaz Kamran Məmmədov oldu. Ədibin haqqında Kamran müəllim özünə xas elmi səliqə ilə 1963-cü ildə sanballı bir kitab yazdı, Nəcəf bəyin əldə olan əsərlərinin hamısını toplayaraq külliyyatını da ayrıca nəşr etdirdi. Vəzirov əsərlərinin ortadakı bütün nüsxələrini bircə-bircə tutuşdurmuşdu, hansı söz və ifadələr hansı nəşrdə fərqli gedib, hamısını dəqiqləşdirərək hər birini öz yerinə qoymuş, Nəcəf bəy özü həyatda olardısa, elə onun şəxsən göstərə biləcəyi həssaslıq, şövq və can yandırmaqla həmin ağır işi başa çatdırmışdı. Ancaq nədirsə, sonralar Nəcəf bəyin əsərlərinin hər yeni nəşrində Kamran Məmmədovun zəhmətinin bəhrələrindən asudəcə yararlananlar, yəqin ki, hər belə mükəmməl işin arxasında gərgin alim zəhmətinin olmasından bixəbərlikləri ucbatından çox vaxt onun adını çəkməyi unutdular.

Nəcəf bəyin 1875-ci ildə İrəvanda yazdığı ilk pyesinin - birinci dəfə 1901-ci ildə buraxılan kitabında oxucu ilə görüşmüş "Ev tərbiyəsinin bir şəkli" əsərinin heç məzmununa keçməmiş adında ibrət var. Hər əməl hökmən hansısa tərbiyənin şəkli, bəhrəsi kimi ortaya çıxır, həmin əməlin sahibinin mənəviyyatı haqqında xəbər çatdırır. Bizdən əvvəl savab əməklər sərf etmişlərin yaxşı işlərindən istifadə edəndə "rəhmət", "sağ ol" deməyə dilimiz dönməyəndə, ən azı onların adlarını ehtiramla xatırlamağa insafınız çatsın. Çünki mütləq üç nəfər, beş nəfər həmişə tapılacaq ki, kimin hansı xidmətinə göz yumulduğunu görəcək, biləcək. Elə həmin "Ev tərbiyəsinin bir şəkli"nin mətnini Kamran Məmmədov nəşrindən götürüb bizim günlərdə də buraxırlar və unudulmaz alimin bir vaxtlar kitabın sonunda verdiyi aydınlaşdırmalar, dəqiqləşdirmələr bu təzə zamanın xam naşirlərinə artıq gəldiyindən onları qoyurlar bir qırağa. Həmin zahirən qısa qeyd və izahlarsa mahiyyətcə böyük idi, Nəcəf bəyə və onun irsinə bala məhəbbəti ilə yanaşan Kamran Məmmədovun uzunmüddətli tədqiqat nəticəsində əldə etdiyi vacib qənaətlər, mütləq yerinə qoyulmalı olan tarixi məlumatlardı. Mətnşünaslığın oturuşmuş şərtlərini ülgü, nəşr ayəsi kimi qəbul edən Kamran Məmmədov baxmışdı ki, "Ev tərbiyəsinin bir şəkli"nin XX əsrin lap əvvəlindəki nəşrində pərdənin örtülməsindən sonra Nəcəf bəy bir bənd şeir də veribmiş, fəqət sonralar o misralar sanki yaddan çıxıb, yeni nəşrlərə də əlavə edilməyib. Ustadın yazdığı bu dörd sətir də itib-batmasın deyə Kamran Məmmədov onları Nəcəf bəy əsərlərinin toplusuna qoşma olaraq yazdığı "İzahlar, qeydlər, əlavələr" bölməsində lap axırda vermişdi:

Şadlıq mənə üz verməz

qəmkeşlər arasında,

Rahat ola bilməm heç naxoşlar arasında.

Yoxdur mən üçün dövlət,

həm şövkət ü həm izzət,

Kimdir, görəsən,

xoşbəxt bədbəxtlər arasında?

 Bu misraları elə Nəcəf bəyin özünə bənzəyirdi. O, özünü yalnız millət bəxtiyar olacağı təqdirdə məsud saya bilərdi. Ona görə də ömrü uzunu bütün çalışmalarının başlıca məramı bu oldu ki, millətini daha irəligetmiş, daha bəxtəvər, daxilən daha zəngin etməyə töhfələrini versin, xalqının gününü ağ gördükcə, o da qəlbən məmnun qala bilsin.

Nəcəf bəy Vəzirov 1854-cü ildə anadan olmuş və həyatının əsas hissəsi - üçdəikisi XIX yüzildə keçmişdi. Amma XX əsrdə də yaşadı və bu əsrin başlanğıcında yazdığı pyeslərindən biri "Təzə əsrin ibtidası" adlanırdı. Yeni yüzilliyin başlanğıcında - ibtidasında dayanan, yeni günü quranlardan biri də elə Nəcəf bəy Vəzirovun özü idi. O, yarısını Azərbaycanda və Azərbaycandan kənarda yaşamış olduğu XIX əsrin çöhrəsinə yaxşı bələddi - bu yüzillikdəki tərəqqidən də agahdı, ayaqdan tutub geriyə dartan cəhalətdən, avamlıqdan, ətalətdən də bixəbər deyildi. İstəyirdi ki, yeni əsrin qoynunda onun həmvətənləri daha açıq düşüncəli, milləti daha azad olsun. Bu hamar olmayan ağır mübarizəli yolu Nəcəf bəylə yanaşı addımlayan, onun bir çox əsərlərində baş rollarda oynamış Hüseynqulu Sarabski Nəcəf bəysiz illərdə keçmiş günləri və ağsaqqal dostunu xatırlayarkən yazırdı ki, axşamlardan birində İçəri şəhərdə "Krepostnaya" küçəsi ilə gedirdim, qabağıma bir şişpapaq çıxdı, salamsız-kəlamsız məndən soruşdu ki, keçən gecə teatrda Hacı Qəmbər sən idin? "Bəli" dedim və ürəyimdə sevindim ki, nə yaxşı, camaat tamaşalarımıza baxır, məni üzdən tanıyır. Ancaq mənim təsdiqedici cavabımı eşidincə həmin adamın sifəti dəyişdi, qeyzlə dilləndi ki, bəs teatr oynamağınız azmış, bizim mollanın da adını çəkirsiz?

Çünki pyesdə həqiqətən belə bir yer var ki, Hacı Qəmbər nökəri Cəbiyə üz tutaraq deyir: "Gədə, Cəbi get, o Molla Səfini çağır gəlsin".

Hüseynqulu Sarabski davam edirdi ki, həmin şişpapaq qəzəblə bu sözləri deyəndən sonra qəfilcə mənə bir şapalaq çəkdi və qaçdı.

Sarabski özü də içərişəhərli idi, bu məhəllələrdə böyümüşdü, oğlu Azərin mənə söylədiklərindən bilirəm ki, cavanlığında qabağından yeyən də deyilmiş. Həmin gün də, öz yazmasınca, ona şapalaq çəkənin ardınca yüyürür, lakin qaçan qaranlıqda itir.

Bu, gözucu oxuyub keçiləsi sadə hekayət deyil, bu xatirədə ibrət var, tale var, bu mənzərə o dövrdə qaragüruh və avamlıqla qarşı-qarşıya yol gedib mübarizə aparanların aqibətidir. Nəcəf bəy Vəzirovun pyeslərində rol ifa edənlər belə sıxıntılarla üzbəüz idisə, düşünün, onun özü hansı çətinliklərlə qarşı-qarşıya gəlirdi. Ancaq Nəcəf bəy Vəzirov və silahdaşları məslək adamı idilər və belə həmlələr onları ülvi məqsədindən azacıq olsa belə çəkindirmək, sapındırmaq gücündə deyildi. Onlarçün işin böyüyü-kiçiyi, yaxşısı-yamanı, ağırı-yüngülü yoxdu. Onlar bütün işlərə vacib kimi baxırdılar. O işlər ki niyyəti xalqın ziyalanması idi, onlar bu yolda hər fədakar xidmətə hazırdılar. Nəcəf bəy dövlət qulluqçusu olanda da, müəllimlik edəndə də, yazıçı kimi məşhurlaşandan sonra da lazım gələndə səhnəyə çıxırdı, aktyorluq eləyirdi, yoldaşlarına qoşularaq boşluqları doldururdu. Onlar məhz olmalı olub olmayanları yaratmaq, boş qalmamalı yerləri doldurmaqçün gələnlərdilər. Əslində Nəcəf bəyin səhnəyə gələn yolu elə aktyorluqdan başlamışdı.

1911-ci ildə Mirzə Fətəlinin 100 illiyi qeyd edilirkən Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev yazdığı "Xəyalat" pyesində Axundzadənin qəhrəmanlarını eyni müstəvidə görüşdürmüşdü. Həmin rolları ifa edənlərin arasında aktyorlar da vardı, o çağın tanınan ziyalıları da. 1911-ci ildə Nəcəf bəy Vəzirov yaşı altmışa çatan, cəmiyyət içərisində sanbalı olan şöhrətli ədib idi. Ancaq həmin axşam o da səhnəyə çıxmışdı, Mirzə Fətəlinin qəhrəmanlarından biri idi, Hatəmxan ağanın surətini yaradırdı.

Nəcəf bəyin artistlik fəaliyyəti ilə bağlı ayrı bir söhbətsə bizlərə böyük aktyorumuz Mirzağa Əliyevin diliylə çatıb. Onillər boyu Azərbaycan səhnəsində təkrarsız sənətkarlıqla yüzlərlə surət yaratmış, özü də ustada çevrilmiş Mirzağa Əliyev ömründən keçənlər arasında iki nəfəri özünə ustad sayırdı və yazırdı ki, teatrda mənim birinci ustadım Nəcəf bəy Vəzirov, ikinci ustadım, ikinci müəllimim isə Cahangir Zeynalov olub.

Mirzağa Əliyev səliqəli adam olub. Xatirələrini, çıxış etdiyi tamaşaları, ən müxtəlif görüşləri ilinə, ayına, gününə qədər dəqiqliklə təsvir edib. Nəcəf bəy Vəzirovla ilk görüşünü də yada salaraq nağıl edir ki, birinci dəfə Nəcəf bəy Vəzirovla mən 1901-ci ildə aktyor Murad Muradovun evində görüşdüm, "Bakı Teatr həvəskarlarının dəstəsi" deyilən bir qrup vardı, Nəcəf bəy də həmin qrupda idi, Muradovun evində toplaşmışdıq, yeni bir tamaşaya hazırlıq işləri görülürdü, həmin gün mənim teatr aləminə varid olduğum gün idi, təbii ki, xoşbəxt idim, ancaq məni daha çox xoşbəxt eləyən o idi ki, həmin gün ilk dəfə canlı olaraq Nəcəf bəy Vəzirovla görüşmüşdüm.

Bunun ardınca isə Mirzağa Əliyev Nəcəf bəyin aktyorluğu ilə bağlı bir sərgüzəşti çatdırmaqçün bizi aparır 1916-cı ilin noyabrına.

"Müsibət-i Fəxrəddin"i tamaşaya qoymağa hazırlaşırmışlar, işlər yolundaymış, bütün rolların ifaçıları müəyyənləşdirilibmiş, məşqlər də başlanıbmış, yeganə kəsirləri Hürü nənəymiş, bu surəti oynayacaq aktyoru tapa bilmirlərmiş. Yəni qadın onsuz da yoxdu, rolu ifa edən istənilən halda kişi olasıydı, ancaq kişi aktyorlar arasında da qadın rolunu qənaətbəxş canlandıracaq namizədi tapmaq müşkülə dönmüşdü. Mirzağa Əliyev yada salırdı ki, elə bu fikrin narahatlığıyla Vəzirova dedim ki, ay Nəcəf bəy, qələm öz əlinizdədir, olmazmı ki, bu pyesləri elə yazasınız ki, onlarda bu qədər qadın surəti olmasın, biz də belə çətinliklərlə qarşılaşmayaq?

Nəcəf bəy gülümsünür ki, Mirzağa, bu əsərləri biz yalnız bugün üçün yazmamışıq ki, bu əsərlər gələcəkdə də oynanacaq, onda səhnədəki Azərbaycan qadınlarının sayı bəlkə kişilərdən də çox olacaq, ona görə bu əsərlərdə bu surətlər də olmalıdır, qaldı Hürü nənə surəti, sən qəm yemə, mənim adamım var, gətirəcəm, oynayacaq.

Mirzağa Əliyev yazır ki, Nəcəf bəyin bu sözlərindən sonra mən təskinlik tapdım, nəhayət, tamaşa günü gəlib yetişdi, lakin səhnəyə çıxmağımıza yarım saat qalmış digər aktyorların ardınca Nəcəf bəy gəlib çıxsa da, dalağım sancdı, çünki tək idi, axı boyun olmuşdu Hürü nənə surətini oynamalı adamını da özü ilə gətirəcək, dözmədim, soruşdum ki, Nəcəf əmi, bəs Hürü nənəni oynayacaq tanışınız harada qaldı?

Nəcəf bəy qayıdır ki, narahat olma, bu saat hamısı düzələr. Aktyorlar səhnə libaslarını geyinməyə başlayanda Nəcəf bəy əsasını qoyur bir qırağa, başlayır soyunmağa və Hürü nənənin paltarını geyinməyə. Mirzağa Əliyev dəqiqləşdirirdi: "Nəcəf bəy saqqalı və bığı görünməsin deyə burnunun üstündən tərəkəmə arvadları kimi yaşmaq bağladı, müəyyən vaxtda səhnəyə girdi, tamaşanın axırınadək bütün sözlərini bir aktyor kimi deyib qurtardı, yenə öz paltarını geyib, əsasını əlinə aldı, aktyorlarla vidalaşıb gedəndə: "Adətdir, qız qarıyıb qocalanda güc dayısına düşər deyərlər", - söyləyərək əsasını yerə döyə-döyə çıxıb getdi".

...Azərbaycan səhnəsinə çox Hacı Qəmbərlər gəlib-gedib, ancaq "Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük"dəki bu baş surəti yaratmışların siyahısının başında yazılmalı olan Cahangir Zeynalovdur ki, onu elə Nəcəf bəy özü də çox bəyənirmiş. Cahangir Zeynalov yaradıcı aktyormuş, tamaşalar əsnasında bədahətən əlavələr etməyi xoşlarmış. Zövcəsi ilə üz-üzə qalıb deyinən Hacı Qəmbərin dilinə Cahangir Zeynalov improvizə edərək pyesdə olmayan, Nəcəf bəy Vəzirovun yazmadığı iri bir parçanı artırır və həmin əlavəni sonralar elə həqiqətən əsərin müəllif yazan cümlələri kimi qavrayaraq başqa ifaçılar da təkrarlamağa başlayır. Cahangir Zeynalov "arvadına" üz tutaraq ikrahla çımxırır ki, axı məndən nə istəyirsən, on il yaşayıram, yaşayırsan, iyirmi il yaşayıram, yaşayırsan, otuz il yaşayıram, yaşayırsan, qırx il yaşayıram, yaşayırsan. Mənimlə o dünyaya getmək istəyirsən? Mən səninlə o dünyaya getmək istəmirəm.

Hacı Qəmbərin bu sözləri tamaşaçıların döşünə yatır, gülüşürlər, alqışlayırlar və Nəcəf bəy də tamaşadan sonra Cahangirə yaxınlaşaraq deyir ki, əsəri yazanda bu sözlər ağlıma gəlmiş olsaydı, mütləq onları əlavə edərdim.

Teatr, səhnə bu insanlar üçün həyatları demək idi, onların ömrü teatrsız, səhnəsiz natamam olardı, amma bu insanlarsız teatrımız, səhnəmiz sadəcə natamam olmazdı, ümumiyyətlə, bildiyimiz möhtəşəmliyində baş tutmazdı. Həmin səbəbdən də bu fədakarlar yeri gələndə, fürsət düşəndə, ehtiyac yarananda bir-birlərini tamamlayırdılar, bir-birlərini inkişaf etdirirdilər və həmmüəlliflik höcətinə qalxışmırdılar ki, bu mənim payımdır, filanı mən artırdım, beşməkanı mən əlavə elədim. Onlar ümumi bir iş görürdülər. Bu, millət işi idi. Millət işi isə onların hamısını bir yumruğa çevirmişdi.

...Əski əyyamların dərvişlərinin ozanlar kimi bəydən-bəyə, aşıqlar kimi eldən-elə gəzib-dolaşmaları bir adət idi. Gəncliyindən özünə "Dərviş" təxəllüsü seçmiş Nəcəf bəy öz təxəllüsünə bu cəhətdən də sadiq qaldı ki, o da daim yollara çıxanlardan oldu. Həm də yalnız həyatda olduğu vaxtlarda deyil, dünyadan köçəndən sonra da. XX yüzilin 50, 60, 70-ci illərində Nəcəf bəyin ayağı xüsusən yüyrək idi: Bakı teatrları hər tamaşa mövsümünü sona çatdırıb istirahətə çıxınca dinclik nədir bilməzdilər, baş alardılar Azərbaycanın müxtəlif rayonlarına və bu qastrol səfərlərində Nəcəf bəy Vəzirovun pyesləri onların ayrılmaz yol yoldaşı olardı. Gənc Tamaşaçılar Teatrı xüsusən seçilərdi. O çağlar Akademik Teatrla rəqabətə girmək təpərində olan bu teatr çox güclü idi - tamaşaları bir-birindən baxımlı, heyəti "ulduzlar bürcü". Qastrollar bir girəvə idi ki, Azərbaycanın dörd bucağındakı tamaşaçılar adlarını uzaqdan-uzağa eşitdiklərini, simalarını uzaqbaşı televiziya ekranlarında gördükləri görkəmli aktyorları - Yusif Vəliyevi, Hüseynağa Sadıqovu, Firəngiz Şərifovanı, Süleyman Ələsgərovu və neçə-neçə başqalarını yaxından görsünlər.

Özüm şahidəm - məktəbliykən onların hamısını Kürdəmirdəki yay klubunun səhnəsində görüb məftun olmuşam.

Böyük maarifçi Nəcəf bəy Vəzirov, köhnə Dərviş haçandı ki, həyatda yox idi, amma yaratdıqlarıyla, yadigar qoyduqlarıyla teatrı xalqa yaxınlaşdırmaqda, insanları çatdığı söz ocağının başına yığmaqda davam edirdi.

...1926-cı ilin saxlancı olan, Bakıda keçirilən I Türkoloji qurultay günlərində çəkilmiş bir kollektiv fotoya baxanda elə zənn edirsən bu dəqiqə gözlərin qamaşacaq. Üzlərdə nə qədər işıq olar?! Əli bəy Hüseynzadə burada, Mirzə Əbdülxaliq Yusif burada, Əhməd Cavad, Mikayıl Rəfili, Mirzə Rəhim Fəna, Əbdülxalıq Cənnəti, Səməd Mənsur, Məşədi Azər Buzovnalı, Şəfiqə xanım Əfəndizadə, Məhəmməd Fuad Köprülüzadə, Böyükağa Talıblı, Bəkir Çobanzadə, Cəlil Məmmədquluzadə, Ağadadaş Muniri... burada.

Nəcəf bəy Vəzirov da bu qatardadır. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevlə yanaşı əyləşib. 1937-nin bu dəstədəkilərin bir çoxunun canına qəsd edəcək qara səmumları hələ uzaqdadır. Hələ 1926-cı ilin yazıdır. Nəcəf bəy Vəzirov da şad-xürrəm, deyə-gülə dostlarının, simsarlarının arasındadır. Ancaq onunla əbədi ayrılığa da lap az qalıb. Nəcəf bəy Vəzirov ömrünün bu parçasında yazı-pozusuyla yanaşı müəllimlik də edirdi, Kənd Təsərrüfatı Texnikumunda meşəçilikdən dərs deyirdi. Petrovski-Razumovski Akademiyasından aldığı bilikləri, meşəbəyi işləyərkən yığdığı zəngin təcrübələri gənclərə ötürürdü. O dövrdə artıq bir az xəstəhal idi, həkimlər ona məsləhət görmüşdülər ki, uzaq yola səfərlərə çıxmasın, bədənini artıq əziyyətə salmasın. Ancaq 1926-cı ilin iyul günlərində tələbələrini yığaraq Şamaxıya yola düşür. İstəyirdi ki, yalnız sinif otaqlarında deyil, təbiətin qoynunda da əyani olaraq tələbələrinə bildiklərini öyrətsin, təcrübələrini bölüşsün. Ancaq gəlib çatırlar Şamaxıya, qalxırlar Çuxuryurda, qəfildən Nəcəf bəyin təzyiqi kəskin qalxır, ürəyi tutur və elə orada - Şamaxıda, Çuxuryurd yaylağında 1926-cı ilin 12 iyulunda həyatının son saatı gəlir.

Onun Bakı küçələrindən son keçişi izdihamlı oldu, ümumxalq matəminə çevrildi. Həmin günlərdə Azərbaycanda çıxan qəzet və dərgilərin hamısı kədərli yazılar dərc etdi, "Kommunist"də, "Bakinskiy raboçiy"də, "Yeni yol"da, "Kəndli" qəzetində, "Maarif və mədəniyyət" jurnalında Nəcəf bəylə bağlı göynəkli məqalələr yer aldı. Bu yazılarda o, sadəcə müasir görkəmli ədib yox, canlı heykəl adlandırılırdı. Hərarətli vida sözlərində yazılırdı ki, Nəcəf bəy Vəzirov getdi, ancaq ondan bizə yadigar qalan bu gün Şərqdə aparıcı mövqe tutan teatrımız oldu.

"Maarif və mədəniyyət" xalqa təsəlli verirdi ki, Nəcəf bəy Vəzirov getdi, ancaq o, sağlam ruh, sağlam fikirli bir gənc nəsil yetişdirərək getdi.

Hər gələn bir gün gedir. Nəcəf bəy Vəzirov da gedib, ancaq onun sağlam ruh, sağlam fikir ötürücüsü olaraq vəzifəsi yalnız yaşadığı illərə sığmayıb, vaxtın sərhədlərini də aşıb. Bu gün Nəcəf bəy Vəzirov yoxdur, ancaq yazdıqları diridir, düşüncəsi, duyğuları bizimlədir və ölməz ədib əsərlərindəki sağlam ruhu bugünə və sabaha ötürməkdə davam edir.

...Nəcəf bəy Vəzirov kimi böyük şəxsiyyətlərin bir vacib keyfiyyəti də onların körpü olmasıdır. Xalqlar arasında, ölkələr arasında, mədəniyyətlər arasında. Amma həm də elə öz millətinin üçində - cəmiyyətin fərqli təbəqələrini bir-birinə daha yaxın etməkçün, ümid verən soydaşların bu körpüləri keçərək layiq oduqları ucalara çata bilməsini asanlaşdırmaqdan ötrü.

Nəcəf bəyin körpülüyündəki xeyirxah bir səmt də yalnız əsərləri ilə deyil, şəxsiyyəti, işığı və bilavasitə təsirləri ilə də Azərbaycanın bir silsilə istedadlı cavanının səhnəyə, ədəbiyyata, mədəniyyətə bağlanmasına və bu səmti tutub getməsinə təkançıya çevrilməsi idi. Qısa ömür yaşamış Hüseyn Ərəblinskinin adı tariximizə yalnız zirvə sənətçi kimi deyil, həm də ideal aktyor rəmzi kimi həmişəlik düşübdür. Onun da səhnəyə gəlməsinin, teatra bağlanmasının və sənətin "Məcnun"una çevrilməsinin təməlində dayanan da Nəcəf bəydir.

1905-ci ildir, Lənkəranda Nəcəf bəyin "Müsibət-i Fəxrəddin"i oynanacaq, Əbülfət Vəli baş rolda çıxış etməlidir, ancaq soyuqlayıb, səsi tutulub, səhnəyə çıxası halda deyil, Fəxrəddini əvəz eləyəcək aktyorsa yoxdur. Hüseyn Xələfov hələ Ərəblinski olmayıb, aktyorluğa yeni başlayanlardandır, bu tamaşada da ona kiçik surətlərdən birini tapşırmağı nəzərdə tutublar. Vəziyyəti belə çıxılmaz görəndə Hüseyn dillənir ki, izin versəniz, Fəxrəddini mən oynardım, pyesi başdan-axıradək əzbər bilirəm. Tərəddüdlə olsa da, başqa çıxış yolu görmədiklərindən razılıq verməli olurlar. Oynayır və görürlər ki, bu gənc ikinci dərəcəli yox, elə daim baş rolları oynamağa layiqdir. Beləcə, Nəcəf bəyin "Müsibət-i Fəxrəddin"i sabahın böyük Ərəblinskisinə geniş fəzalara uçmaqçün qanadlar bağışlayır.

Ya digər klassikimiz Sidqi Ruhulla ki, onun da səhnəyə gəlməsinin, teatrın vurğununa çevrilməsinin təməlində dayanan yenə Nəcəf bəyin işığıdır. Bunu Sidqi Ruhulla özü xatirələrində etiraf edib. 1906-cı ildir. Nəcəf bəyin "Adı var, özü yox"u oynanır və Sidqiyə etibar edilmiş balaca rol, böyük aktyorlarla eyni səhnəyə çıxması, teatrın bihuşedici havası onu necə məftun edirsə, elə həmin axşamdan teatra bütün varlığıyla bağlanır və illər sonra, artıq tanınmış aktyorlar cərgəsində yer aldığı çağlarda yada salırdı ki, o gündən mən anladım ki, gərək bütün başqa işlərimi bir kənara qoyub yalnız teatrla məşğul olam, çünki bundan sonra həyatımın mənası bu səhnədir. Və Nəcəf bəy Vəzirov kimi körpülərin bütün başqa körpülərdən mühüm bir fərqi də var.

Körpülər adətən o sahillə bu sahili birləşdirir. Nəcəf bəy - onun irsi və şəxsiyyəti isə yalnız iki sahili birləşdirən körpü deyil. O, yaşayıb-çalışdığı günlərdə də çox sahilləri birləşdirirdi, bu gün də həmin körpülüyünü davam etdirməkdədir, indi artıq həm də dünənimizlə bugünümüz arasındakı ən canlı rabitəçi, keçdiyimiz yolun tarixini nişan verən körpüdür. Amma Nəcəf bəy Vəzirovun işığı elə parlaqdır ki, həmin körpü bugündən də sabahlara uzanır.

Akademik Rafael Hüseynov

525-ci qəzet