İslam Dünyası Təhsil, Elm və Mədəniyyət Təşkilatının (İSESKO) 2021-ci ili qadın, ana şəxsiyyətinə ithaf olaraq “Qadınlar ili” elan etməsi Azərbaycan diyarı üçün əlamətdar bir hadisədir. Çünki Azərbaycan xalqı içərisində qadının mühüm rolu hələ qədim zamanlardan başlayaraq həyatın müxtəlif sahələrində özünü büruzə vermişdir. Keçən əsrin lap başlanğıcında xalqının qız övladlarını təhsil, bilik işığına doğru aparan “Qızlar Gimnaziyası” Azərbaycan qadınının ürkək nəzərlərini inkişafa, yüksəlişə doğru yönəltdi. Çox keçmədən də, qadın zəkası tariximizdə “ilk qadın həkimini”, “ilk qadın jurnalistini”, “ilk qadın aktrisasını”, “ilk qadın hüquqşünası” və digərlərini yetirdi. Lakin bu tərəqqi qatarının sürəti, sakinləri sonrakı onilliklərdə də azalmadı. Onların sırasına Azərbaycan qadınının istedad və dəyanətinin, bacarığının timsalı olan digər öncüllər də qoşuldu. Zaman gəldi ki, bu düzümdə “ilk qadın heykəltəraşı” ünvanı da yer aldı. Azərbaycan sənətkarlıq tarixinin ilk monumentalçı qadın heykəltəraşı Münəvvər Rzayeva ünvanı.

Münəvvər xanımın 75 illik ömür kitabının səhifələri arasında AMEA Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyinin xüsusi yeri vardır. Uzun illər Nizami muzeyində çalışmış sənətkarın bu gün muzeyin zallarında mərmər, qranit, ağacdan yonulmuş bir çox dəyərli əsərləri qorunur.

Əsl insan yalnız yaradıcılığının qüdrəti ilə deyil, təbiətinin də ucalığı, insansevərliyi ilə ürəklərdə yaşayandır. Münəvvər Rzayeva da, əziz xatirəsi Nizami muzeyinin yaddaşına yazılmış belə qadın ziyalılarımızdandır.

 Keçən əsrin sonlarından çalışmağa başladığım Nizami muzeyində muzeyin tarixindən gəlib-keçmiş ziyalılar haqqında söhbətləri dinləməyi hər zaman çox sevərdim. Bu gün artıq peşəkarlığı onillərə söykənən həmin müsahiblərimin akademik Həmid Araslı, professor Abbas Zamanov, filoloq və muzeyşünaslar Dilarə Əliyeva, Tofiq Cahangirov, Cümşüd Muradov, Gülçöhrə Rəhimova, Rasimə Məlikova və digər muzeyin tarixində xüsusi iz qoymuş simaları haqqında söylədikləri indiyədək xatirimdədir.  

Bu gün Nizami muzeyində hər kəsə əziz olan insan, muzeyin yaşından da artıq ömür yolu qət etmiş elmi işçi Fatma Əliyeva özünəməxsus şirin təhkiyəsi ilə 1960-1970-ci illər muzeyinin qaynar həyatını göz önündə canlandırdıqca, bəzən daha erkən doğulmadığıma, bütün bunlara şahid olmadığıma təəssüflənərdim də. Lakin illər ötdükcə anlayırsan ki, nəyə görə isə heyfsilənmək və ya tələsmək yox, sadəcə səbrlə gözləməkdir doğru olan. Cünki zaman onsuz da öz ahəngi ilə axır və nə vaxtsa cazibədar xatirələri dinləyən o gəncin vaxt gəlir ki, özünün də qələmə alınası xatirələr çələngi toplanır. Ən azı onu mənən, fikrən püxtələşdirən mühit və həmin mühitin işıqlı insanları haqqında. Onların ibrətli, məzəli, bəzən hüzn, bəzən də sevinc, şadlıq paylaşan ömür hekayətləri haqqında.

Mənim bu əlvan xatirələr çələngimin bir tutamı da Münəvvər Rzayeva haqqındadır. Azərbaycan heykəltəraşlıq tarixinin ilk monumentalçı qadın sənətkarı, əsərləri həm paytaxt Bakını, həm də ölkənin İmişli, Zaqatala, Quba, Gəncə, Xızı, Qusar kimi ən müxtəlif bölgələrini bəzəyən Azərbaycan Respublikasının əməkdar rəssamı, şuşalı Münəvvər xanım Rzayeva.

Ekspozisiyasının zənginləşməsi, böyüməsi günümüzdə də davam edən səksən yaşlı Nizami muzeyinin təkamülündə bir çox görkəmli memar, heykəltəraş və rəssamın, xalçaçı-rəssamların rolu olmuşdur. Həmin sənət adamlarının əksəriyyəti bu gün həyatda olmasalar da onların yüksək zövqlə yaratdıqları abidələr Nizami muzeyinin əbədiyaşar sakinləridir. Bu görkəmli sənətkarların sırasında heykəltəraş Münəvvər Rzayevanın ayrıca yeri vardır. Mənim düşüncəmə, yaddaşıma onu  həkk edən xüsusi amil isə odur ki, mən Münəvvər xanımı xatirələrdən deyil, bilavasitə, özünün davranış və münasibətlərindən, söhbətlərindən tanıdım. Çünki Münəvvər Rzayeva müasirlərimizdən biri kimi uzun illər Nizami muzeyinin bərpaçı-rəssamı işləyib. Onun muzeydə sərgilənən Əbülhəsən Bəhmənyar, Məhsəti Gəncəvi, İmadəddin Nəsimi və digər monumental əsərləri bu günədək ziyarətçi rəğbətinin, heyrətinin obyektidir. Münəvvər xanımın özü isə tariximizdə ilk qadın heykəltəraş, maraqlı həyat yolu keçmiş bir Azərbaycan xanımı kimi biz izahatçıların əsas qəhrəmanı idi. Onun otağımıza hər gəlişi bizim üçün yeni söz, yeni həyat dərsi demək idi.

Dahi Nizami Gəncəvinin belə müdrik misraları var: “Daşdan insan yaradan kəs insanlara necə heyran olmaya bilər?”. “Daş insanlar” yaradan Münəvvər xanım da isti münasibətindən, xoş ünsiyyətindən zövq aldığı insanlara heyran idi. Onun, muzeyə hər gəlişində qəlbinə yaxın bildiyi insanlara, muzey izahatçılarına mütləq baş çəkməsi bu həqiqətin əyani sübutu idi. Yadımdadır ki, evində bişən hər hansı ləziz təamı da özü ilə götürüb Nizami muzeyinə, rəfiqələrinin görüşünə gəlməyi adət etmişdi. Təki istirahət saatlarını buradakı qəlbinə yaxın insanlarla birgə keçirsin.

Münəvvər xanım, Əbülhəsən Bəhmənyar, Məhsəti Gəncəvi, İmadəddin Nəsimi, Mirzə Ələkbər Sabir, Səməd Vurgun, Mikayıl Müşfiq kimi Azərbaycan  korifeylərin büst, barelyef və heykəllərini yaratmış əsl sənətkar idi. Onun zəngin obrazlar qalereyasına tamaşa etdikcə, vaxtilə, Münəvvər xanıma mənəvi ata olmuş böyük şair Nazim Hikmətin vəsiyyəti yada düşür: “Bəxtiyarlığın yek yolu var: iyi heykəltəraş olmaq”. Nazim Hikmət XX əsrin ortalarında Moskvada təhsil alan tələbə Münəvvərə öz fotoşəklini bağışlayarkən bu sözləri şəklin arxasına yazmışdı. Münəvvər də yaşının azlığına, cisminin nazikliyinə baxmayaraq nəhəng qranit parçaları ilə yorulmadan işləyir, bu soyuq daşlardan mənalar yonan “iyi” heykəltəraşa çevrilirdi. Lakin qatlaşdığı hər əziyyətə rəğmən, onun mənəviyyatına bir uşaq təmizliyi, saflığı, Azərbaycan xanımına məxsus sakit alicənablıq hakim idi. Elə taleyinin rəssamlıq sənəti ilə qovuşması da gənc Münəvvərin həmin o uşaq sadəlövhlüyünün nəticəsində baş vermişdi.

Münəvvər xanım 1929-cu ilin 6 iyununda Şuşada, tanınmış xalça ustası Məcid kişinin ailəsində dünyaya göz açmışdı. O, hələ uşaqkən ailə Şuşadan Bakıya köçür və Münəvvər şəhər məktəblərinin birində təhsil alır. Məşum repressiya hökmlərinin cövlan etdiyi 1936-1946-cı illərdə Münəvvər hələ məktəbli idi. O, nağıl edərdi ki, “...bir gün sinfimizə bir rus kişi gəldi. Öyrəndik ki, hansısa bir dərnək üçün uşaq toplayırlar. Həmin kişi üzünü uşaqlara tutub rus dilində danışmağa başladı. Mən o zamanlar rus dilini yaxşı bilmirdim. Amma o kişinin danışığında sanki “fizkultura” sözünü qulağım çaldı. Tez əlimi qaldırdım. İdmanla məşğul olmaqdan, idmançılardan yaman xoşum gəlirdi. Məni həmin dərnəyə yazdılar. Evə gələndə də sevinə-sevinə valideynlərimə dedim ki, idmana yazılmışam. Sonrakı günlərin birində bizi məktəbdən həmin o idman dərnəyinə apardılar. Böyük bir otaq idi. Amma gördüm ki, burada idman alətləri yox masalar düzülüb. Hərəmizi bir masanın arxasında oturdub qarşımıza böyük yumşaq gil parçası gətirib qoydular. Mənim masamın üstünə bir də böyük bir ayaq fiquru qoydular. Dedilər ki, gildən bu ayaq fiqurunu düzəltməlisən. Mən yenə də uşaq ağlımla düşündüm ki, yəqin bu, hansısa məşhur idmançının ayağının heykəlidi. Əvvəlcə yoxlayırlar görsünlər ki, idmançı ayağı düzəldə bilirəm ya yox. Mən işə girişdim. Gildən heykəl yapmaq çox xoşuma gəlmişdi. Düzəltdiyim ayaq fiquru da yaman bəyənildi. Axşam evə gələndə valideynlərim soruşdu ki, “Münəvvər, idman dərsində nə etdiniz?” Cavab verdim ki, “Bilirsiz, mən bu gün bir idmançı ayağının heykəlini düzəltmişəm”. Valideynlərim çox təəcübləndilər. Səhərisi gün məktəbə gəlib nə baş verdiyini öyrənmək istədilər. Məlum oldu ki, mən “fizkultura” deyil “skulptura” dərnəyinə yazılıbmışam. Həmin gün sinfə gələn rus kişi də məşhur heykəltəraş, SSRİ xalq rəssamı Pinxos Sabsay imiş”. 

Münəvvər xanım xatırlayırdı ki, valideynləri əvvəldə onun bu ağır – qranit, gil, tozla döşənmiş peşə yolunu seçməyinə heç də razı deyillərmiş. Lakin qızlarının soyuq, qaba daşı getdikcə gözəlliyə çevirən tişənin sehrinə vurğunluğunu, daxilindəki həvəsi görüb bu odun sönməsinə qıymayıblar. Beləcə, heykəltəraş Sabsayın sənət dərslərindən başlanan yol, Münəvvəri Əzim Əzimzadə adına Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Məktəbinə, 1956-cı ildə isə V.İ. Surikov adına Moskva Dövlət Rəssamlıq Akademiyasının heykəltəraşlıq şöbəsinə qədər gətirib çıxarır.

Münəvvər xanımın Moskvada keçən və sonrakı ömür səhifələri haqqında da maraqlı söhbətləri olardı. Lakin onlar haqqında növbəti yazıda bəhs etsək daha çox yerinə düşər. Çünki füsunkar Şuşanın suyu, havası ilə böyümüş rəssamın maraqlı həyat yolu, özünəməxsus yaradıcılıq dəst-xətti qədər, yaratdığı əsərlərin də hər birinin öz doğuluş tarixçəsi, taleyi, vardır. Odur ki, sənət tariximizin “Münəvvər dövründə” hələ çox sətrlərə çevrilib tanıdılası, yaşadılası həqiqətlər qalmaqdadır.

Nəzmiyyə Yigitoğlu

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru