Bu, bir qəsd idi və çox ağır qəsd idi. O vaxt o qəsd baş tutsaydı, tariximizdə qara bir ləkə kimi qalacaqdı. Dövlətçiliyimizin (müstəqilliklə sovetin tərkibində olmanın arasında yerdən göyəcən fərq varsa da, hər halda dövlətçilik dövlətçilikdir və o da, bu da bizimkidir, öz tariximizdir) və ziyalılığımızın tarixindəki heç vaxt silinib getməyəcək ləkə kimi. Elə bir üzqaralığı ki, Vaxtın suları nə qədər axsa da, daha onu yuya bilməyəcəkdi.

Bu, məşum 1937 olub-keçəndən, onun fəlakətli tozanağı yatandan sonrakı yeni bir 37 olacaqdı.

Allah üzümüzə baxdı ki, olmadı!

Və həmin bəladan qurtulduqsa, o qasırğa bizdən qoparmaq istədiyini ala bilmədən sovuşub getdisə, səbəbkar Heydər Əliyevdir!

Sirlər, mübhəmlik yalnız tarixin uzaqlarında deyil. Bəzən məsafəcə yaxın olduğumuz zamanın hələ dərinlərə çökməmiş qatlarında elə gizlinclərlə rastlaşırsan ki, qədim əyyamların əsrarı onların yanında toya getməli sayıla bilər.

Hədəfdə Rəsul Rza idi.

Bu böyük düşüncə və söz adamına qarşı ilk gəncliyindən başlayaraq çox hücumlar olmuşdu.

Həmlələrə səbəb də şeiri idi, düşüncələri idi, qəliblərə sığmazlığı idi.

Onun həyatı neçə qələm qardaşının ömrü kimi 1937-1938-ci illərdə də qırıla bilərdi, iştirakçısı olduğu 1941-1945-ci illər müharibəsində də bir mərmi partlayışından, bir güllə uçuşundan da bitərdi, 1940-cı illərin sonlarında sovetlərin yeni siyasi repressiya dalğalarıyla da tamamlanardı.

Həndir-hamar dövranın o bataqlıqlarından salamat qurtarmışdı, yaşamışdı, yaratmışdı, ad-san sahibi olmuşdu, ölməz əsərlər doğurmuşdu və əski qorxunc zəmanə ilə müqayisədə sanki dünyanın haphamar olduğu bir dönəmdə öhdəsindən gəlinməsi müşkül iblisliklə qarşı-qarşıya qalmışdı.

Moskvadan və içəridən - özümüzünkülər

dən uzanan kirli caynaqların irinli niyyəti onu sonacan sındırmaq idi!

Məkr buna köklənmişdi!

Azərbaycanı vurulması sanki labüdləşmiş həmin ləkədən xilas edən Heydər Əliyev oldu.

Nişangahda Rəsul Rza, onun düşüncə

tərzi və millətə hədiyyə etməkçün çalışdığı ilk Milli Ensiklopediyamız idi.

Bütün xıltlar 1970-ci illərin əvvəllərində artıq hamıya görünəcək qədər əyaniliklə üzə çıxdısa da, sualtı təhlükəli axınların varlığından Heydər Əliyev artıq 1960-cı illərin sonlarından xəbərdar idi və o çağlar Azərbaycanın Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsinə rəhbərlik etdiyindən belə üstüörtülü, bir gün hökmən partlayıb aşkara çıxacaq mətləblərdən hali olmaq onun elə birbaşa vəzifə borcu idi. 

...Bunlarsız millət yoxdur, bunlarsız yurd yurd olmur, vətən vətən olmur - milləti millət eləyən böyük şəxsiyyətləridir, parlaq simalarıdır. Milləti millət eləyən varlığında duyğu daşıyan, işıq daşıyan, güc daşıyan böyük şəxsiyyətlərdir. Milləti millət edən, milləti tarix içərisində yaşadan, yüksəldən şanlı nəsillərdir. Amma milləti millət edən həm də nəsil-nəsil keçən böyük kitablardır. Azərbaycan insanı "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanlarını, Qorqud oğuznamələrini oxumasaydı, bu cür olmazdı. Azərbaycan insanı Azərbaycan nağıllarıyla, Azərbaycan atalar sözləri ilə böyüməsəydi, bu millətin yox, ayrı millətin balası olardı. Azərbaycan insanı Nizaminin "Xəmsə"sini vərəqləyə-vərəqləyə böyüyür, Məhsətinin rübailərini mütaliə edə-edə böyüyür, Xaqaninin qəsidələrini duya-duya böyüyür; Nəsiminin şeirlərindəki hikmətə dalır, Füzulinin "Leyli və Məcnun"unun sehrinə düşür - olur azərbaycanlı. Azərbaycanlı azərbaycanlı olmaq üçün gərək Vaqifi oxusun, gərək Sabiri oxusun, gərək Cavidi oxusun. Mirzə Cəlili oxumadan, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevi tanımadan azərbaycanlı azərbaycanlı ola bilmir. Azərbaycanlı azərbaycanlı olmaq üçün gərək Müşfiqin kitabını oxusun, gərək "Duyğu yarpaqları"nın duyğu seli onun içərisinə axsın. Bir azərbaycanlı əsl azərbaycanlı olmaq üçün gərək Səməd Vurğunun kitabını açsın. Səməd Vurğunun "Azərbaycan"ının şirəsi onun varlığına hopsun. Bir azərbaycanlı əsl azərbaycanlı olmaq üçün gərək Rəsul Rzanın "Rənglər"iylə sehrlənsin, "Rənglər"in bütün çalarları onun duyğularına, düşüncələrinə səpilsin ki, dünyanı bir azərbaycanlı olaraq seyr etsin, bir azərbaycanlının görməli olduğu bütün çalarları ilə görsün və anlasın. Ən qədim çağlardan bu günə qədər dünyanın hər yerində olduğu kimi, Azərbaycanda da yüzlərlə deyil, minlərlə kitab yazılıb. Ancaq o minlərlə kitabdan onu, iyirmisi, otuzu, əllisi, uzaq başı yüzü bu milləti millət edən təməl kərpiclərdir. Hər bir millət övladı yaxşı azərbaycanlı olmaq üçün, yaxşı azərbaycanlı nədir, əsl azərbaycanlı olmaq üçün o kitablar qatarını hökmən gərək mütaliə edə. Böyük Azərbaycan övladlarının yazdıqları bu kitabların heç biri sadə kitab deyil. Bu kitablar vətən dərslikləridir, millət müntəxəbatlarıdır. Və hər bir millətin bütöv millət olmaq üçün, özünü yaxşı tanımaqdan ötrü, tarixin içərisindən keçdiyi yolu, kimliyini sonacan dərk etməsindən dolayı onun bir böyük kitaba da ehtiyacı var - özünün milli ensiklopediyasına. Və o milli ensiklopediya da əslində bu milləti millət edən və əsrlər boyu yaranmış həmin kitabların bünövrəsində dikəlir. Hansı xalqın öz milli ensiklopediyası yoxdursa, gərək onu mütləq yaratsın. Çünki bu, xalqın kimlik kitabıdır. Hansı xalqın milli ensiklopediyası varsa, onu yaratmaqla, ortaya qoymaqla iş bitmir. Gərək o xalq var olduğu müddətcə həmin kitabı daim təkmilləşdirsin, müdam onun üzərində işləsin, cilalasın və daha yüksək bir səviyyəyə çatdırmaq üçün səy göstərsin. Hər xalqın milli ensiklopediyası o xalqı tarix içərisində göstərən bir güzgüdür. Xoşbəxtdir o xalq ki, həmin güzgünü onu tarix içərisində əyri göstərməyəcək qədər doğru düzəldib. Elə dürüst ayna ki, xalqı olduğu kimi göstərir. Gələcək nəsillərə də məhz olduğu ucalıqda təqdim edir.

Bu, Azərbaycan xalqının təməl kitabları, millət dərslikləri hesab ediləsi bitiklər cərgəsində yer alan ilk Milli Ensiklopediyamızı araya-ərsəyə gətirməyə çalışarkən böyük Rəsul Rzanın çəkdikləri, onu xilas etməkçün böyük Heydər  Əliyevin dar macalda edə bildikləri haqqında hekayətdir.

..."Ensiklopediya" bir qədim yunan sözüdür ki, onu biz də işlədirik, dünyanın neçə xalqı da öz lüğətinə daxil edib. "Ensiklopediya" kəlməsi ən qədim zamanlarda yaransa da, ensiklopediyanın özü xeyli sonrakı zamanların bəhrəsidir. Amma ensiklopediyalar da cürbəcür olur. Bir var hansısa sahə üzrə bilikləri əhatə edən ensiklopediya, amma bir də var bizim indi düşündüyümüz mənada və həm də elə "ensiklopediya" sözünün həqiqi anlamında uyğun ensiklopediya. Elə sözün özünün əvvəlində "tsikl" hissəciyi ki dayanır, "dairə", "tam çevrə" deməkdir. Sözün ikinci hissəsi "paydeiya", yəni "öyrətmək, təhsil vermək"dir.  "Ensiklopediya" sözünün mənası bütün çevrə üzrə, yəni "hərtərəfli biliklər, təhsil vermək, maarifləndirmək" deməkdir. Ona görə də hətta müsəlman Şərqində XIX yüzildə, XX yüzilin əvvəllərində də ensiklopediyalara "dairətu-l-məarif" deyiblər, yəni "maarifləndirmə dairəsi", "maarifləndirmənin geniş bir çevrəsi". Sahələr üzrə olan ensiklopediyaya bənzər məlumat kitabları hələ eramızdan əvvəl II minillikdə Qədim Misirdə yaranırdı, eramızdan əvvəl XII-XI yüzilliklərdə Qədim Çində ortaya qoyulurdu. Ancaq "ensiklopediya" sözünün ilkin mənasına sadiq olan, yəni bütün sahələri əhatə edən, haqqında bizə daha dolğun bilgilər çatan ilk ensiklopediya eramızdan öncə 239-cu ildə Çində ortaya qoyulub. Qədim Çində yaradılmış həmin kitabın müəllifinin adı Lüi Buvey adlı bir şəxs olub. O, həmin dövrdə bəlli olan ellik elm sahələrinə aid bütün anlayışları əhatə edən bir ensiklopediya yaratdığına o qədər əminmiş ki, hətta bəyan edibmiş: "Kim bu ensiklopediyaya əlavə ediləcək bir söz taparsa, mən həmin sözün müqabilində ona bir kiloqram qızıl verərəm".

"Cənab Lüinin bahar və payız salnaməsi" adlandırılan o əsər artıq eramızın 77-ci ilində yaranacaq və bizim müasir ensiklopediya anlayışımıza daha uyğun olacaq kitablar silsiləsinin ortaya çıxması üçün, bir növ, təkançıya çevrilir. Eramızın 77-ci ilində Böyük Plineyin rəhbərliyi altında yazılıb-bitirilmiş, 2500 fəsildən ibarət 37 cildlik o kitablar silsiləsini yüz müəllif ortaya qoymuşdu və bu, klassik ensiklopediyanın əvvəlinci mükəmməl örnəyi sayılmaqdadır. Müsəlman Şərqində isə ilk ensiklopediyanın yaranma tarixi gedib çıxır X əsrə, "İxvanu-s-səfa" cərəyanına, "Saflıq qardaşları" hərəkatına.

"İxvanu-s-səfa" ətrafında bir silsilə mütəfəkkir insanı, alimləri birləşdirirdi ki, onlar da Şərqin, müsəlman dünyasının ilk ensiklopediyasını doğurmuşdular.

Və o ağsaçlı zamanlardan bugünəcən çox sular axıb keçib, çox ensiklopediyalar yaranıb. Hər ensiklopediyanın da bir insan kimi öz tarixi, öz taleyi.

...Azərbaycana həmişə yaşayacaq kitablar yadigar qoyub getmiş ölməzlər qafiləsində uca yeri olanlardan biri də şair Rəsul Rzadır. Ancaq ona yalnız şair demək də düz səslənmir. Rəsul Rza ömrü boyu millət quruculuğu, düşüncə, zövq memarlığı ilə məşğul oldu. Şairlik onun bu milləti daha saf, daha kamil, düşüncəsini daha aydın etmək yolundakı vəzifəsini yerinə yetirmək üçün vasitələrdən sadəcə biri idi. Rəsul Rza hələ gənclik çağlarında yazdığı bir şeirində ömrü boyu sədaqətlə yerinə yetirəcəyi missiyanı dəqiq nişan verən məramını bəyan edirdi:

Rza, durma, Rza, yaz! Yaza yaz,

Qarşı gündən gülümsəyən yaraşıqlı yaza yaz.

"Mən güllü bir may səhərində doğuldum" deyən Rəsul Rza həmişə beləcə üzünü bahara tutdu. İstədi ki, yazdan gələn nəfəs genliyi həmişə milləti ilə birgə olsun, bahara xas yenilikçi bir ruh həmişə millətini idarə etsin, necəliyi aydın təsəvvür edilən gələcəklərə aparsın. Və Rəsul Rzanın bu millət, Azərbaycan qarşısındakı ən böyük xidmətlərindən biri də yaratdığı, xalqın və yurdun ən uzaq gələcəklərinə hesablanmış ilk Milli Ensiklopediyamız oldu.

Bu gün tək-tək evlərdə varsa da, Azərbaycanda çox insan bu kitabı görməyib. Bu, Azərbaycanın ilk Milli Ensiklopediyasıdır. Bu, Rəsul Rzanın bütün həyatı boyu gördüyü, oxuduğu, yaratdığı kitabların ən əzizidir. Və bu kitab Rəsul Rzadan həyatının on ilini alıb. Ancaq həmin on ilə qətiyyən on il demək olmaz. Həmin on il gerçəkdə iyirmi ilə, otuz ilə bərabərdir. Rəsul Rza ətrafına topladığı məsləkdaşları ilə bu kitabı yaradıb. Bu kitabsa həmin arxada qalan  on ildə - həqiqətdə iyirmi ilə, otuz ilə bərabər olan həmin müddətdə Rəsul Rzanın bütün səhhətini laxladıb, ömrünü əlindən alıb. Azərbaycanın sovet dövründə işıq üzü görmüş, ancaq yayılmağına imkan verilməmiş ilk Milli Ensiklopediyası. Müasirlərimizin çoxu heç o kitabı görməyib, əvəzində sovet dövründə buraxılmış qırmızı cildli Azərbaycan Ensiklopediyasını yaxşı tanıyır.

...1969-cu il avqust ayının 5-də bu kitabın əlyazması mətbəəyə yığılmağa göndərilib. Az sonra bu cild hazır olub. Ancaq mətbuatda haqqında çox soraqlar dərc edilmiş, yol gəldiyini təxminən hamının bildiyi Azərbaycanın o ilk ensiklopediyası hər kəsin kitab rəfində olmaq imkanından məhrum qalıb. Haqqında mətbuatda çox soraqlar dərc edilmiş, yol gəldiyi təxminən hər kəsə bəlli olan bu kitabın hər kəsin kitab rəfində görünməsinin yolu qəfilcə bağlanıb. Üstündən 20 il, 30 il sovuşacaq. Müstəqilliyimiz 70 ilin həsrətindən sonra təzədən bərpa ediləcək və bu kitab da yenidən qayıdacaq. Yox, bu kitab olduğu kimi nəşr edilməyəcək. Bu kitabın dərsləri qayıdacaq. Azərbaycan Milli Ensiklopediyasının məhz bu cür olmalı olduğunu hər kəs anlayacaq və başlayacaqlar Azərbaycan ensiklopediyasını məhz həmin ülgüyə uyğun ölçüb-biçməyə.

Ancaq Rəsul Rza ensiklopediyasının yolu elə yarandığı vaxtdan açılmış olsaydı, milli düşüncəyə, milli yüksəlişə onun nə qədər faydaları dəyərdi! Aradakı 20-30 ili də boş yerə itirməzdik, həmin 20-30 il də daha böyük yüksəlişlərə təmələ çevrilərdi. Dövr qoymadı, siyasət qoymadı, o dövrdə içərisində yaşamağa məhkum olduğumuz quruluş qoymadı, hakim məfkurə qoymadı. Ancaq az nüsxədə olsa da, bu kitab yaşayır və qoynunda mərdanə bir tarixi yaşadır.

...Erməniçiliyin xalqımıza vurduğu ən ağır zərbələrdən biri də Rəsul Rza kimi böyük millət övladının, böyük mütəfəkkirin həyatdan erkən getməsinə bais olmasıdır. Rəsul Rza yeni yaranan Azərbaycan Milli Ensiklopediyasına baş redaktor təyin ediləndə cavan bir adam idi - 55 yaşı vardı. Rəsul Rza qaynar həvəslə, böyük ümid və niyyətlərlə işə başlayırdı. Ətrafına cavanları toplayırdı, çevrəsinə iş bilən insanları cəmləyirdi. Azərbaycanın tarixində hələ misli olmamış bir işi yerinə yetirməli  - Azərbaycanın ilk Milli Ensiklopediyasını yaratmalı idilər.

Rəsul Rza güclü milli ruha malik bir insan idi. Həyatı boyu, bütün yaradıcılığı uzunu onun əsas hədəflərindən biri xalqın milli yaddaşını qorumaq və irəlilətmək idi. Poeziyasında, publisistikasında, auditoriyalar qarşısında hər çıxışında, insanlarla hər təmasında özü üçün müəyyənləşdirdiyi bu ali vəzifəni yerinə yetirmək üçün hər an çalışırdı. İndi ensiklopediyaya gəlmişdi. 1960-cı illərdəsə Azərbaycanda da, Azərbaycanın daxil olduğu Sovet İttifaqında, əslində dünyanın çox ölkələrində də bir yeniləşmə dalğası keçirdi. Rəsul Rza da Azərbaycanda həmin yeniləşməni poeziyada hərəkata çevirmənin önündə gedənlərdən idi və işığına getdikcə daha çox silahdaşlar, məsləkdaşlar toplanırdı və Rəsul Rza bu yenilikçi duyğularla gəncliyin, yenilikçilərin arxasında dayanan, onların dayağı olan əsas simalardan idi.

Və 1965-ci il idi, Rəsul Rza gəlmişdi ensiklopediyaya, baş redaktor idi, yəni sadəcə, gücü sözündə olan şair deyildi, indi həm də əlində səlahiyyətlər vardı. Demək, o vətənsevər və millətpərvərin milli ruhu və yaddaşı dirçəltmək, inkişaf elətdirmək üçün ixtiyarına daha artıq imkanlar düşmüşdü. İşinə bu həvəslə, bu şövqlə başlayırdı. 55 yaşı vardı. O illərə aid şəkilləri qalır. Rəsul Rzanın ensiklopediyaya təzə gəldiyi vaxtlardır, yan-yörəsindəkilər gənclərdir. Müzakirələr  aparırlar, gələcək işlərinin bünövrəsini tökürlər və Rəsul Rza həmin fotolarda yaşından da cavan və  gümrah görünür. Ancaq 10 il, 15 il sonranın da fotoları qalıb. 10-15 il sonrakı fotolarda da yenə Rəsul Rzadır, ancaq həminki Rəsul Rza deyil. Sanki aradan 30 il keçib - qocalıb, yaşlaşıb, ixtiyarlaşıb.

Nə idi Rəsul Rzanı vaxtsız qocaldan, nə idi onun əsəblərini gərən, nə idi içəridən onun səhhətini gəmirən?

Rəsul Rza Azərbaycan Ensiklopediyasında fəaliyyətə başlayandan, bu ensiklopediya necə olmalıdır, hansı şəxsiyyətlər haqqında və nə tərzdə məqalələr yazılmalıdır, Azərbaycan tarixinin hansı unudulmuş hadisələri mütləq burada əksini tapmalıdır fikirlərini elan edəndən və bu fikirləri asta-asta yayılandan sonra düşmənlər baş qaldırmağa üz qoydu. O düşmənlərin bəziləri burada - Azərbaycanda idi. Amma daha çoxu kənarda idi. Soraq onlara gəlib çatmışdı və içəridəkiləri də müəyyən mənada idarə edən elə onlar idi. Rəsul Rza Azərbaycan Ensiklopediyasının rəhbəri idi, ancaq Moskvada Böyük Sovet Ensiklopediyası vardı və həmin BSE-nin baş redaktorun müavini Azərbaycan xalqının qəddar düşməni Stepan Şaumyanın oğlu Levon Şaumyan idi.

Və Azərbaycan Ensiklopediyasının çöhrəsi görünməyə başlayandan, bir çox məqalələr yazılıb hazır olandan sonra xəbər, əlbəttə ki, onlara çatdırılırdı və onlar da müxtəlif xətlərlə mübarizələrə başlamışdılar. Ermənistanda tarixçi, qatı millətçi (təbii, erməni ayrı cür də ola bilməz) Suren Yeremyan bir ucdan Moskvaya yazırdı. Buradan - Azərbaycandan xəbərlər alırdı, Mərkəzə mərdümazar məktublar yollayırdı. Özünün bir ayrı, amma həm də müxtəlif "donos"ları da təşkil edirdi. Azərbaycanda da müəyyən qüvvələr bekar dayanmamışdılar. Burada da yazırdılar, Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinə yazırdılar, Mərkəzi Komitəyə yazırdılar. Bununla ürəkləri soyumurdu, Moskvaya açıq-gizli imzalarla və imzasız məktublar göndərirdilər.

Nədən yazırdılar, nədən şikayətlənirdilər? Rəsul Rza istəyirdi ki, bu ensiklopediya millət üçün əsl dərsliyə çevrilsin. Bu millətin tarixi, bu yurdun keçmişi ilə bağlı ayrı-ayrı kitablarda, hətta ciddi sayılan tədqiqat əsərlərində əksini tapmış yanlışlar bu ensiklopediyada olmasın. Bu ensiklopediyada yurdun keçmişini göstərən xəritələr olsun. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurucuları burada təqdim olunsunlar. Azərbaycanın yeni dövründə Sovet ideologiyasının bir az kəc baxdığı, amma bu millətin, bu yurdun tarixində xidmətləri olan şəxsiyyətlər haqqında da ensiklopediyada məqalələr olsun. Rəsul Rza çalışırdı ki, bu ensiklopediyanın dili, üslubu da örnək olsun. Azərbaycan dilinin terminologiyası saflaşsın, ana dilinə daha çox uyğunlaşdırılsın. Yəni bir tərəfdən həm milli ruhun bariz ifadəçisi, digər tərəfdən də bu xalqa geniş biliklər verən əsər ortaya çıxsın.

Azərbaycanda milli ensiklopediya qurmaq təcrübəsi yox idi. Yol yeni başlanırdı, siftəni onlar edirdilər. Təcrübələri işi görə-görə qazanırdılar. Hər yeni gün gərgin zəhmətlə dolu idi. İş-güclə ləbələb günlər, o yandan da hər künc-bucaqdan quduz həmlələr. Təbii ki, bütün bunlar Rəsul Rzanı qayğılandırırdı, sağlamlığına təsir edirdi, elə yaradıcılığına da mane olurdu. Tək Rəsul Rzaya yox ki, elə ətrafında toplanmış o cavanlara da.

1965-ci ildə fəaliyyətə başlamışdılar. Möcüzəli sürətdir. 1969-cu ilin avqustunda ilk cild artıq mətbəəyə göndərilir. Əlbəttə, layihə şəklində. Sonra mətn üzərində işləyəcəkdilər və heç bir maneə olmasaydı, artıq 1970-71-ci ildə, yəni Ensiklopediya fəaliyyətə başlayandan 5 il sonra ilk cild insanlara çatacaqdı. Ancaq layihə cild ortaya çıxandan sonra düşmənlərin sayı birə-beş artır. Erməniçilik bütün gücü ilə fəaliyyətə başlayır və hətta Levon Şaumyan Bakıya qədər gəlir.

Rəsul Rza mərd adam idi. Bir tərəfdən ürəyiyumşaq idi, təbiətcə mülayim idi, amma digər tərəfdən də məqamı yetəndə son dərəcə sərt, boz olmağı bacarırdı, sözü adamın yeddi qatından keçəcək qədər cod şəkildə deməyə qadir idi.

O hücumlar ki ən müxtəlif səmtlərdən gəlirdi, hamısının cavabını verirdi. Ancaq verilən hər cavab da güc aparırdı axı!

Cavabı verirdi, dəymişi tökülüb kalı qalan o cür adamcıqlar suyu süzülə-süzülə çıxıb gedirdi. Amma dəf edilsə də, həmin umulmaz həmlələrin, qısma-boğmaların zədəsi Rəsul Rzanın öz içərisində də qalırdı.

Və bütün bunlar onunla nəticələnir ki, 1975-ci ildə Rəsul Rza Ensiklopediyadan ayrılası olur. Əsasən Ensiklopediyanın bütün tərkibi də dəyişir, istiqamət də başqalaşır və yaşıl cildin əvəzinə tezliklə qırmızı cild işıq üzü görür. Elə 1976-cı ildə. Təbii ki, 1975-ci ildə işi təhvil alaraq 1976-cı ildə yeni kollektivin ensiklopediya yaratması mümkünsüz idi. Çox dərəcədə əvvəlki ensiklopediyanın məhsullarından istifadə eləmişdilər. Ancaq bir çox hazır olanları məzmunca, ideyaca, istiqamətcə həqiqətdən, dürüstlükdən aralayaraq, dəyişdirərək.

Rəsul Rza yadigarı yaşıl cildli ensiklopediya ilə Rəsul Rzadan az sonra işıq üzü görmüş qırmızı qapaqlı ensiklopediyanın fərqləri çoxdur. Vərəq-vərəq çevirdikcə şahid olursan. Fəqət ilk fərq ensiklopediyaların ilk cümləsindədir.

Rəsul Rzanın rəhbərliyi ilə hazırlanmış və "Azəri-sovet Ensiklopediyası" adlanan bu kitab "Baş redaksiyadan" adlı önsözlə başlanır. Önsözün birinci cümləsi belədir: "Dünya mədəniyyətinin müasir səviyyəsi, elm, texnikanın sürətli inkişafı, kibernetika, radioelektronika və nüvə texnikasının bütün insan fəaliyyəti sahələrinə nüfuz etməsi soraq, məlumat kitabçalarına maraq və ehtiyacı get-gedə daha da artırır".

Bəlkə də üzdən quru cümlə təsiri buraxır. Amma ensiklopediyanın başlıca məqsədləri, hədəfləri haqqında bircə qısa cümlə ilə yığcam məlumat verir. İndi baxaq bu biri - qırmızıcild ensiklopediyaya. Rəsul Rzadan sonra çıxan ensiklopediyada da, təbii ki, "Baş redaksiyadan" sərlövhəli önsöz var. Oxuyuram birinci cümləsini: "Oxuculara təqdim olunan bu ilk "Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası" Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsi və eyni zamanda SSRİ Nazirlər Sovetinin qərarı ilə nəşr olunur. Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsi Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasının yüksək ideoloji və elmi səviyyədə hazırlanmasına daim qayğı göstərir. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasının nəşri Kommunist Partiyasının Lenin milli siyasəti sayəsində Sovet Azərbaycanında iqtisadiyyat, elm, texnika və mədəniyyətin hərtərəfli yüksəlişi nəticəsində mümkün olmuşdur".

Fərqi özünüz görürsünüz. Rəsul Rzanın yaşıl cildli ensiklopediyasının ilk cümləsi elə, ondan sonra işıq üzü görən qırmızı cildli ensiklopediyanın elə qırmızı ruhu ifadə edən əvvəlinci cümlələri bu cür.

Erməniçiliyi hiddətləndirən, Rəsul Rzaya, Azərbaycan Milli Ensiklopediyasına diş qıcatmağa sövq edən hansı səbəblər idi? Rəsul Rzanın rəhbərliyi ilə hazırlanmış Azərbaycan ensiklopediyasının birinci cildində 180 azərbaycanlıdan bəhs edilirdi, vur-tut 15 ermənidən. Rəsul Rza ensiklopediyadan kənarlaşdırılandan sonra isə birinci cilddə azərbaycanlıların sayı 180-dən 150-yə enib, ermənilərin sayı isə qalxıb 51-ə. Başqa sözlə, bu nəticə çıxır ki, Azərbaycanda hər üç məşhurdan biri ermənidir.

...Günlərin birində Moskvadan həmin o Stepan Şaumyanın oğlu, Böyük Sovet Ensiklopediyasında baş redaktorun müavini işləyən Levon Şaumyan zəng vurur Bakıya, Rəsul Rzaya. Deyir, axı siz niyə belə edirsiniz? 26 Bakı komissarından söhbət açanda Stepan Şaumyanla bağlı məqalə cəmi min işarədir, amma Məşədi Əzizbəyov haqqında məqalə beş min işarə.

Rəsul Rzanın acıdilliyi düşür işə, qısa cavab verir və kəskin cavabından sonra da dəstəyi qoyur yerə. Deyir ki, bəli, elədir, dediyiniz kimidir, səbəb də odur ki, bu, Azərbaycan ensiklopediyasıdır.

...Rəsul Rza qarşısına məhz sırf milli Azərbaycan ensiklopediyası hazırlamağı məqsəd qoyduğundan hər məqalədə həmin ölçünü gözləyirdi. Böyük Sovet Ensiklopediyasında bəlli dağ haqqında məqalə vardı: Ararat. Rəsul Rzasa demişdi ki, bizim ensiklopediyaya məqaləni "Ağrıdağ" adı ilə salın. Bunun sorağı yetişir Moskvaya, etiraz edirlər ki, yox, "Ararat" olmalıdır.

Rəsul Rza orta bir həll üsulu tapır. Məqaləni elə "Ağrıdağ" adı ilə ensiklopediyada saxlayır, amma "Ararat" sözünü də daxil edirlər. "Ararat"ın altında yazırlar ki, "Bax Ağrıdağ məqaləsinə".

Təbii ki, bunların hər biri elə məsələlər idi ki, erməniçiliyə neştər sancırdı. Onlar da dinc dayanmayacaqdılar, bunun intiqamını almaq üçün əlləşəcəkdilər.

İndi özünüz müqayisə edin: Rəsul Rzanın baş redaktor olduğu həmin yaşıl cildli ensiklopediyada birinci cilddə Ağrıdağ haqqında yazılır ki, Türkiyə ərazisində dağdır. Ancaq Rəsul Rzadan sonra çıxan üzü qırmızı ensiklopediyada yazılır ki, Ararat Türkiyənin şərqində erməni yaylasında dağ silsiləsidir. Yəni erməni verilir qabağa.

Ya Azərbaycanın tarixi şəxsiyyətləri, tarixi hadisələri, tarixi məkanları ilə bağlı məlumatların hər birində Rəsul Rza sırf milli maraqlar baxımından, azərbaycançı mövqedən çıxış edirdi.

Sonrakı ensiklopediya isə mövqeyi, fəlsəfəni büsbütün dəyişir.

Rəsul Rzanın redaktəsi ilə çıxan ensiklopediya Azərbaycan Dövlət Universiteti haqqında yazır ki, bu ali təhsil ocağı Bakı Dövlət Universiteti adıyla 1919-cu ildə təsis edildi, 1922-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinə çevrildi. Bəs Rəsul Rzadan sonra çıxan ensiklopediya tarixi necə təhrif edir? Yazır ki, Bakı Dövlət Universiteti 1919-cu ildə bilavasitə bolşeviklərin təsiri ilə yaradıldı və bu işdə Səmədağa Ağamalıoğlu ilə Əliheydər Qarayevin böyük xidmətləri oldu. Əlbəttə ki, ağ yalan və tarixi utanmazcasına saxtalaşdırmaqdır.

Bir deyil, beş deyil, belə məqamlar onlarla, yüzlərlədir.

Rəsul Rza Azərbaycan milli tarixşünaslıq elminin oçağkı nailiyyətləri səviyyəsində olsa belə, bu xalqın keçmişini, dünənini, olduğu böyüklüyü ilə, əyintisiz göstərməyi qarşısına məqsəd qoymuşdu. Daha artıq - Rəsul Rzanın sükançısı olduğu ensiklopediya Azərbaycanın orta əsrlər, qədim tarixini öyrənən, bu xalqın etnogenezini araşdıran alimlərə cəsarətli ideyalar verirdi. Demək, tarixşünaslığımızın gələcək inkişafı üçün pəncərələr açırdı.

Pəncərələr qapandı və o vaxt 1970-ci illərdə gerçəkləşməli olan bir çox başlanğıclara Azərbaycan tarix elmi 20-30 il sonra qayıdası oldu...

...1937-də xəbis ürəklərinin istəklərini sonacan yerinə yetirməyə girəvə tapmayanlar və onların mənəvi övladları nəfəs dərmədən döşəyirdilər. Unudulmaz Heydər Əliyev artıq ayrı bir zaman kəsiyində - müstəqillik çağlarında çox açıb-ağartmasa da, hər halda kədərli bir gerçəyi dilə gətirdi ki, təklif gözləmədən KQB-yə donoslar yollayanların xeylisi elə həmkarlarınız idi, qələm adamlarının özləriydi.

Görən, Rəsul Rza, ensiklopediya barədə yazılanlar neçə qovluqmuş?

Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsi sədrinin müavini olanda da, bu idarəyə başçılıq edəndə də, respublikaya rəhbərliyinin ilk illərində də Heydər Əliyev şişən qovluqlardakı çirkabın hərəkətinin qarşısını gücü çatan qədər alırmış. Ancaq 1970-ci illərin ortalarına doğru Ensiklopediyaya doğru küləklər artıq Moskvadan əsməyə başladı.

Yoxlama komissiyaları artıq Kremldən gələndə, qərəzlə araşdırıb gedərək qəti tədbirlər görməyi tələb edəndə bu, artıq bıçağın sümüyə dirənməsi idi. Bu, artıq kor dalan idi. O pırtlaşıq labirintdən necə çıxmalı?

O rəy ki Moskva yazmışdı, bu, Xalq şairini Ensiklopediya ilə birgə uçuruma yuvarlatmaq hökmü idi.

Heydər Əliyev tarixi yalnız tarixçi olduğu üçün yaxşı bilmirdi, o, dövlət rəhbərliyinə 25 illik yol keçdiyi elə təşkilatdan gəlmişdi ki, orada çox şeyin alt qatını, örtülü üzünü də görmək imkanında olmuşdu.

Gözəlcə anlayırdı ki, indi yalnız onun edə biləcəyi fədakarlıq təkcə Azərbaycanın görkəmli bir sənətkarı uğrunda mübarizə deyil, bu, ləyaqət məsələsidir, bu, millətin və respublikanın bu gün və gələcək üçün şərəfini qorumaq məsələsidir.

Onu olduğu böyüklüyü ilə görə bilməkçün gərək Azərbaycan insanı bu həqiqətləri bilə!..   

Akademik Rafael Hüseynov

525-ci qəzet