O məruzə qəzetdə 5 səhifədə çap olunmuşdu. Hələ tam mətn də deyildi. Qeyd də verilmişdi ki, yazı ixtisarla dərc edilir. Amma həmin məruzə bitincə başlanan  müzakirələr, edilən çıxışlardan sonrakı yekun söz isə qəzetdə ümumən yox idi. Başqa sözlə, o məruzənin tam mətni, üstəlik yekundakı çıxış da çap edilsəydi, bundan iki dəfə çox səhifəyə ehtiyac yaranardı. Bununla belə, hətta indiki dərc edilən həcm və o məruzəyə qəzetdə ayrılmış 5 səhifə də o cəhətdən gözlənilməz və həm də bir ilk idi ki, indiyədək Azərbaycanın həm nüfuzuna, həm tirajına görə şəksiz birinci olan "Kommunist" qəzetində respublikanın birinci şəxsinin nitqinə bu irilikdə yer ayrılmasına rast gəlinməmişdi.

Heç Heydər Əliyev özü də bunu etməmişdi. Birinci katib kürsüsündə apardığı ilk yığıncaqlardan həmin plenumadək də dəfələrlə mühüm ideoloji məsələləri gündəliyə salmışdı, təfərrüatlı mövqe bildirmişdi. Ancaq Heydər Əliyev indi ideoloji həyatın heç bir məqamını unutmadan və spektrin bütün səmtlərinə dərindən bələd mütəxəssis kimi aydın, qəti baxışlarını dilə gətirirdi.

Və orası da var ki, bütün bunlar indi yalnız tarix, dünənimizin gerçəkləri kimi maraqlı deyil, əlli ildən də bir az öncə getmiş həmin fikir mübadilələrinin bugünkü və sabahkı fəaliyyətlərimizə də dəxli, eləcə də səmtverici təsiri var.

...1971-ci il oktyabr ayının 29-u və 30-unda Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin plenumu keçirilmişdi. Həmin plenum Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin az öncə başa çatmış XXIV qurultayının qərarlarının tələblərinə uyğun olaraq ideoloji işi daha da gücləndirmək sahəsində respublikanın partiya təşkilatlarının vəzifələri mövzusuna həsr edilmişdi. Ondan əvvəl də plenumlar olmuşdu, bundan sonra da Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə xeyli plenumlar, büro iclasları, müşavirələr keçirildi. Təbii, hərəsinin özünə görə bir əks-sədası olurdu. Ancaq 1971-ci ilin oktyabr plenumu və onun ətrafındakı fikir bölüşümləri, mübahisələr, höcətləşmələr, bir-biri ilə səsləşən və biri digərinə tən gəlməyən rəylər o qədər çox və soyumazlıqları elə uzunmüddətli oldu ki, həmin plenum yaddaşlarda müasir siyasi tariximizin ən bənzərsiz hadisələrindən biri kimi qaldı.

Yarım əsrdən də bir az əvvəl baş vermiş, iştirakçılarının da təqribən hamısı həyatdan getmiş o plenum və Heydər Əliyevin oradakı nitqi, qatıldığı dialoqlar elə tarixdir ki, gərək arxiv küncündə dindirilmədən kirimişcə qalmaya. O plenumun stenoqramını vərəqlədikcə yalnız həmin uzaq son oktyabr günlərindən sanki qərib qısa dalğalardan gələn tanış səsləri eşitmirik, ədəbiyyatımızın, mədəniyyətimizin, elmimizin, bütövlükdə duyğu və düşüncə həyatımızın sonrakı çox illərində baş verən hadisələrin də haradan qaynaqlandığını anlayırıq.

Sovet dövləti, başçısının dünya tarixindən bəlli ənənəvi lider - prezident, baş nazir, kral, şah deyil, siyasi partiya rəhbəri olduğu bir idarəedicilik üsulu idi və onun gündəlik həyatında siyasət həmişə qabaq sırada idi. Odur ki, həmin dövlətin bir parçası olduğu əyyamlarda Azərbaycanın da rəhbərliyinin müxtəlif yüksəksəviyyəli toplantılarında ideoloji həyatın çeşidli məsələlərinin vaxtaşırı müzakirəyə çıxarılması adi hal idi. Lakin 1971-ci il oktyabr plenumunun əsas özəlliyi bu idi ki, heç vaxt ideoloji həyatın, demək olar, bütün ən əhəmiyyətli məsələləri beləcə bütöv halda, həm də belə barışmaz tənqidi müstəvidə  müzakirəyə çıxarılmamışdı.

Təhsildən danışırdı, orta və ali məktəblərdə tədrisin müxtəlif göstəriciləri ilə  qənaətbəxş olmayan hallarına toxunurdu, müəllilmlərin özlərinin hazırlıq səviyyəsinin aşağılığından narahatlığını ifadə edirdi, nəşriyyatlarımızın işindəki qüsurların üzərində dayanırdı, Akademiyamızın, elmimizin yaşadığı böhranlı məqamları diqqətə çatdırırdı, hətta Elmlər Akademiyasının, ali məktəblərin "Elmi əsərləri"nin hansı biçimdə, hansı sanbalda, hansı peşəkarlıq həddində buraxılmalı olması haqda gözləntiləri bəyan edirdi. Mahiyyəti etibarı ilə ümummilli səciyyəli belə mövzular silsiləsinin ali dövlət qatında bu şəkildə kəskinliklə qaldırılaraq müsbət dəyişikliklər tələbinin qoyulması gərək örnək və ibrət olaraq götürülsün. Öyrənilsin və indi də, gələcəkdə də tətbiq edilsin. Sovet İttifaqı tərkibindəki Azərbaycana rəhbərliyə başlayarkən respublikanın bütün irili-xırdalı probemlərinə  baş çekist kimi xeyli əvvəllərdən ayrıntıları ilə yetərincə bələd Heydər Əliyevin güclü, öndəgedən olmağımız üçün məhz belə həssas nöqtələrdə nizam yaratmaq cəhdləri düşündürücüdür. Çünki dövlətin və millətin vücudunun sağlamlığı ilk növbədə elə həmin nöqtələrin qaydasında olmasına bağlıdır.

...Heydər Əliyevi Azərbaycana rəhbər göndərməyi qət edən Kreml, şübhəsiz ki, ona təlimatlarını da vermişdi və 1960-cı illərdə Moskvanın əsas narahatlıqlarından biri müttəfiq respublikalarda milli düşüncənin fəallaşması, milli özünüifadənin qabarması idi. Əsas qayəsi, başlıca məqsədi SSRİ-yə daxil xalqların tədricən bir-birində əriyib-itərək vahid sovet xalqına çevrilməsi olan bu dövlət, əlbəttə ki, bütün milli tərpənişlərə qarşı olmalı idi.

İlk gəncliyindən ömrünün sonunadək Heydər Əliyevin yolunu və baxışlarını izlədikcə onun daim xalqına, yurduna, millətinin dəyərlərinə bağlı və sadiq olduğuna əmin kəsilməmək mümkünsüzdür.

Ancaq Moskvanın istədiyi də bu mövqe ilə daban-dabana zidd idi.

Yeni Birinci katibin Mərkəzdən aldığı tapşırıqlara necə riayət etməsini gendən-genə güdən gözlərlə yanaşı ona bilavasitə nəzarət edən, Moskvanın Bakıdakı canişini, milliyyətcə rus olan ikinci katib də vardı. Yəni orada "hə" deyib, burada əksini etmək alınası iş deyildi.

Bəs çıxılmaz kimi görünən bu durumdan nicat vardımı? Sanki yox, amma Heydər Əliyev tapmışdı.

1971-ci ilin oktyabr plenumundakı məruzəsi üzdən belə təəssürat yarada bilir ki, onun ideoloji proqramıdır, "belə işləyəcəyəm" bəyanatıdır, ədəbiyyatda, sənətdə, elmdə hansı təmayülləri zərərli hesab edirik və onlara qarşı olacağıq haqda Mərkəzə vədidir.

Millətçi, vətənçi, sovetin mühafizəkar qəliblərinə sığışmayan, məfkurəvi cığallıqları, deyişlərinin, yazılarının solaxaylığı bəlli olan neçə alim və ədib bu məruzəsində Heydər Əliyevin tənqid hədəfindədir.

Amma niyyəti də əslində onları qorumaqdır və axıracan da həmin niyyətinin gerçəyə çevrilməsində ardıcıl oldu.

Ziya Bünyadovun "Azərbaycan VII-IX əsrlərdə" kitabı nəşr olunandan sonra Moskvaya onun haqqında şikayət məktubları dənələrlə yox, kiloqramlarla gedirdi. Erməniçiliyi ifşa edən hər yeni məqaləsi işıq üzü gördükcə ona qarşı erməni qəzəbi daha artıq coşur, cəzalandırılmasını təkidlə tələb edirdilər. Ziya Bünyadovu cəzalandırmaqsa asan deyildi.

Bir dəfə Sovet İttifaqı Qəhrəmanının sinəsindəki Qızıl Ulduzunu göstərərək mənə dedi ki, bilirsən bu məni nə qədər müdafiə edib?! Başqa bir dəfə isə poçtdan ona gələn, İrəvandan alimlərin yolladığı sifarişli  bağlamadan danışmışdı. Deyir, Dağlıq Qarabağ adlanan ərazinin tarixən həmişə Azərbaycana məxsusluğu haqda dəlilli-sübutlu məqaləmin dərcindən sonra aldığım erməni məktubunda bircə cümlə yazılmışdı ki, "Dağlıq Qarabağ əvəzinə sənə bunu göndəririk". Həmin bircə cümləlik məktuba yağlı boya ilə, sənətkarlıqla çəkilmiş rəsm də əlavə edilmişdi: Bədən üzvü.

Ziya Bünyadovun ifşaçı antierməni yazıları haylara belə dağ basırdı.

İdeoloji məsələlərə, bu sahədə əyər-əskiklərə həsr edilmiş plenumda Moskvaya yağdırılan qeyzli erməni məktublarında adı həmişə hallandırılan Ziya Bünyadovun xatırlanması yox, yada düşməməsi əcaib olardı.

Və Heydər Əliyev təkcə Ziya Bünyadovu deyil, daha 2 millətpərvər alimi tənqid edirdi: "Bəzi müəlliflər tarixi keçmişdən bəhs edərkən partiyalılıq prinsiplərindən kənara çıxmış, istismarçı siniflərin ayrı-ayrı nümayəndələrini müəyyən dərəcədə ideallaşdırmış, burjua filantropiyasının ictimai təbiətini düzgün şərh etməmişlər.

Respublika Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü Ziya Bünyadov, professor Mahmud İsmayılov və universitetin dosenti Süleyman Əliyarov bir sıra tarixi faktları qiymətləndirərkən kobud səhvlərə yol vermişlər".

Tənqid olundular və ardınca necəsə cəzalandırıldılarmı?

Ziya Bünyadov tezliklə akademik seçildi, bir müddət sonra Heydər Əliyev ona Azərbaycanın Dövlət mükafatını verdi.

Azərbaycanın Rusiya tərkibinə rəsmi siyasətin car çəkməsinə rəğmən könüllü deyil, zorla qatılmasını, bununla da Rusiya metropoliyasının iqtisadi müstəmləkəsinə çevrildiyini bəyan etmiş Süleyman Əliyarov da çox keçmədən uğurla doktorluq dissertasiyasını müdafiə etdi, professor oldu, Mahmud İsmayılov da vurulmaq əvəzinə vəzifə nərdivanında pillə-pillə irəlilədi, Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü oldu, Əməkdar elm xadimi fəxri adına layiq görüldü, cild-cild kitabları çıxdı.

Yazıçı Sabir Əhmədovu tənqid edirdi: "Dünyanın arşını" romanında ciddi ideya qüsurları və səhvləri vardır. Romanda sovet gerçəkliyi təhrif edilir, kolxoz həyatında kölgəli cəhətlər axtarılır və onun nöqsanları şişirdilir".

Tənqidin nəticəsi hansı cəzaya aparıb çıxardı? Heç hara, elə həmin illərdəcə medalla təltif edildi.

Ya Xəlil Rza? Onun haqqındasa belə demişdi: "Yaradıcılığında ciddi ideya qüsurları vardır. Onun ayrı-ayrı əsərlərində həyatımız təhrif olunur, elə bil ki, şair xalqımızın həyatında baş vermiş əzəmətli dəyişiklikləri görmür".

Rəhmətlik professor Abbas Zamanov zarafatla, sevərək Xəlil Rzanı "Dəli şair" çağırırdı. Xəlil Rza Heydər Əliyevin Azərbaycanda hakimiyyətinin birinci dönəmində də, ikinci dövründə də eyni dəliqanlılıq və dəli-doluluqla sözünü də dedi, şeirini də yazdı, nə təqib olundu, nə kitablarının, yazılarının nəşrinə, çapına məhdudiyyət qoyuldu, mükafatları da əsirgənmədi.

Yeni yola çıxmış və qərəzkar cılızların pantürkist, millətçi, az qala antisovet damğası ilə qaraladığı "Qobustan"ı tənqid edirdi: "Artıq üçüncü ildir ki, respublikada "Qobustan" almanaxı çıxır. Amma təəssüf ki, o, ideoloji işin böyük məsələlərindən kənarda dayanır. Bizə elə gəlir ki, bu almanaxın mövqeyinin qeyri-dəqiqliyi və onun çapının müntəzəm olmaması ona görə baş verir ki, bu almanax nəzarətdən kənarda qalıb. Axı indiyədək məlum deyil bu almanax haranın orqanıdır. Biz bunu zəruri sayırıq ki, bizim kəskin şəkildə ehtiyac duyduğumuz incəsənət məsələləri ilə məşğul olan bu almanax Mədəniyyət Nazirliyinin nəzdində olsun".

Belə dedi, ancaq həmişə bir sipər kimi "Qobustan"ı da, Anarı da qorudu.

Həmin iclasdan, həmin tənqiddən sonra da "Qobustan" elə əvvəlki kimi rəsmi ideologiyaya meydan oxuya-oxuya çıxırdı, hər yeni sayının hər təzə yazısını senzura zərrəbinlə oxusa da, sovet mətbuatında yer ala bilməsi möcüzə sayılası məqalələr bu topluda oxucuya çatırdı, dərginin əleyhinə yazhayazlar nə qədər şiddətlə davam etsə də, onlara dəyib-toxunan yox idi. Çünki arxalarında dağ kimi Heydər Əliyev dayanmışdı.

...Plenum davam edirdi, Heydər Əliyev keçmişdi teatr mövzusuna. Hələ 1971-ci il idi, lap yaxın tanıyanlardan savayı kimsəyə bəlli deyildi ki, cavan rəhbər teatrı nə qədər yaxşı duyur, necə dərindən sevir və məhz teatrın məftunu və səriştəli bilicisi olduğundan ona qayğı göstərməyə necə ürəkdən can atır.

Bundan narazı idi ki, arxada qalan 5 ildə Mədəniyyət Nazirliyi 50-yə yaxın pyes alıb, lakin onların arasında bircə dənə layiqli süjet xətti olan əsər yoxdur.

Və daha sonra səhnəmizin qarşılaşdığı yerindəsaymalarla bağlı daha bir neçə sərrast mülahizəsini söyləyir.

Müzakirələr başlananda rejissor Mehdi Məmmədov söz alır. O, böyük aktyor, əvəzsiz rejissor, amma ilk növbədə alim, filosof idi. Qarşısındakının yalnız siyasi xadim deyil, həm də və bəlkə daha artıq elə sənətə bağlı şəxsiyyət olduğuna inandığından onunla elə hal əhli həmkarı kimi dərdləşir: "Bizim teatrlarımızın inkişafı işində əsl müasirliklə modaya aludəçilik, əsl novatorluqla yalançı novatorluq arasında fərq bəzən unudulur. Böyük bir rejissor özbaşınalığı əmələ gəlmişdir. Azərbaycan Dram Teatrının bədii rəhbərliyinin bu məsələdə höcət pozisiyası tutması, əlbəttə ki, bizi razı sala bilməz. Çünki teatr xalqındır. Dramaturgiya ilə, xüsusilə klassik əsərlərlə burada özbaşına, həm də çox kobud rəftar edilir. "Ölülər", "Pəri Cadu", Gənc Tamaşaçılar Teatrında göstərilən "Şamdan bəy" kimi pyeslər ətrafında tamaşaçılar və teatr ictimaiyyəti narazı fikirlər söyləyir. Demək lazımdır ki, bu narazılıqların əsası vardır. Amma teatr rəhbərliyi bunu qulaqardına vurur. Qəribədir ki, bizim tənqidimiz də bu tamaşalara qarşı barışdırıcı mövqe tutur".

Plenumda elə mühit yaranıb ki, toplantının sırf siyasi mahiyyətli olması guya arxa sıraya keçib. Artıq birbaşa ciddi sənət müzakirələri gedir. Çünki bu yığıncağa qatılan istər yazıçı, istər alim, istər kino adamı, istər musiqiçi... qarşısında Heydər Əliyevin simasında sanki həmkarını görür və istər-istəməz ürəyini açır.

...Heydər Əliyevin Sovet Azərbaycanına rəhbərlik etdiyi illərin bir unudulmaz və daim iftixarla anılmalı özəlliyi də var. Söz yox, tariximizin hər parçası bizimçün əzizdir. Ancaq 1960-cı illərin sonlarından başlayaraq 1980-ci illərin əvvəlinədək davam etmiş həmin tarix zolağının bir vacib seçkinliyi də bu dövrün nəhənglər epoxası olmasıdır. Heydər Əliyev özü də əzəmətli idi, çox uca şəxsiyyət idi və on ildən uzun sürən bu dövrdə o qədər parlaq simalar, qüdrətli şəxsiyyətlər yaşayıb fəaliyyət göstərirdilər ki, onların hətta bir-ikisi xalqın bütöv bir əsrini ləbələb doldurmağa və nurlandırmağa qadir idi.

Həm də bu ulduz yağışı yalnız elmdə, mədəniyyətin ən müxtəlif sahələrində, sənətdə, ədəbiyyatda deyildi, elə dövlət işində də, sənayedə də, kənd təsərrüfatında da nüfuz, çəki daşıyıcısı, şəxsiyyət, örnək sayılası insanlarımız qatarla idi.

Heydər Əliyev də bu insanların hər birini yaxşı tanıyır, hər birinin qədir-qiymətini bilir, onların doğurduğu bəhrələrdən, elə şəxsiyyətlərinin sanbalından da Azərbaycanı daha güclü, daha üstün, daha irəlidə görünən etməkçün yararlanırdı.

1971-ci ilin son oktyabr günlərində Mərkəzi Komitənin plenumunun keçirildiyi zalda əyləşənlərin arasında da o ulduzlardan neçəsi vardı və orada olmayıb haqqında yaxşı-yaman - tənqidli, ya tərifli söhbət gedənlərin də neçəsi elə artıq sağkən hər zaman yaşayacaq tarixi şəxsiyyətlər kimi qavranılan möhtəşəmlər idilər.

Mikrofona Fikrət Əmirov yaxınlaşmışdı.

Əvvəlcə musiqimizin, bəstəkarlıq sənətimizin ümumi kəm-kəsirindən bəhs etmişdi. Şikayətlənirdi ki, bir zamanlar məşhur olmuş bəstəkarlıq məktəbimizin nəhəng potensiala malik olmasına baxmayaraq, son dövrlərdə əsl mənada hadisə sayılacaq heç bir əsər meydana çıxmayıb, heç bir böyük premyera baş tutmayıb. Yeni xalis opera, balet əsərləri, miqyaslı simfoniya və oratoriyalar yoxdur. Hətta nikbin ruhlu, yüksək vətəndaşlıq duyğusu ilə ifa edilmiş mahnılar belə gözə dəymir. Amma bizə çox şey verilib axı: həm adlar, həm ordenlər  - hər şeyimiz var, amma nə qədər də iddialarımız var!"

Sözü yönəltmişdi Qara Qarayev tərəfə.

İndi stenoqramı cümlə-cümlə oxuyuram və düşünürəm ki, iraq olsun, 1937-ci ildəki hansısa dövlət səviyyəli yeknəsəq bir toplantıda belə müzakirələr getsəydi, bir yaradıcı haqqında belə kəskin ifadələr işlədilsəydi, elə həmin gecə çağırılmamış NKVD qonaqlarının maşını onun darvazasının ağzında dayanardı, o adamı gedər-gəlməzə aparardılar, evdəki hələ kimsəyə görsənməmiş yarımçıq, bitmiş əsərlərinin əlyazmaları da özüylə birgə yoxluğa uğrayardı.

İndi bu iclasın əsas aparıcı siması Heydər Əliyev idi. Lap yaxınlaracan DTK-ya başçılıq etmiş, bu çağacan olan ömrünün də yarıdan çoxunu orada keçirmiş bir şəxs. Ancaq dövr də başqa dövr idi, o özü də büsbütün başqa mənəviyyat sahibi olan şəxsiyyət. Çox keçməyəcək ki, Heydər Əliyev bu toplantıda haqqında tənqid səslənənlərin əksəriyyətinin ən yaxın hamisinə dönəcək, hər birinin yüksəlişlərinə təkançıya çevriləcək, onların əsərlərinin premyeralarında iştirak edəcək, müşküllərinin həllinə bacardığı köməyi əsirgəməyəcək.

...Bir zirvə başqa zirvə haqqında danışırdı. Fikrət Əmirov Qara Qarayevdən bəhs edirdi. Daha doğrusu, sözü Qaranın üstünə gətirib çıxarmaqçün uzaqdan başlayırdı.

Qara Qarayevə Heydər Əliyev həmişə xüsusi münasibət bəsləyib.

Niyaziyə də, Fikrət Əmirova da, Tofiq Quliyevə də onun səmimi, dost münasibəti vardı. Ancaq onun içəri aləmində Qaranın yeri bir başqa idi. Bunu mənə hər iki Böyüyümüzü - həm Heydər Əliyevi, həm Qara Qarayevi gözəlcə tanımış, sevmiş və həmişə də onlarla yaxın məsafədə olduğundan dürüst müşahidəsinə şəkkim olmayan Tofiq Quliyev söyləyib. Tofiq müəllim xatırlayırdı ki, Heydər Əliyev Qara Qarayevə yalnız görkəmli bəstəkar kimi baxmırdı, həm də yüksək zəka sahibi, mütəfəkkir insan kimi ona dərin rəğbət bəsləyirdi və onunla ikilikdə söhbətdən də ayrıca zövq alırdı.

İllər illəri əvəz edirdi, onillər dəyişirdi, amma Heydər Əliyevin Qara Qarayevin şəxsiyyətinə də, yaradıcılığına da yüksək münasibəti sabit idi: 1978-ci ilin fevralıdır, Heydər Əliyev Qara Qarayev haqqında təltifetmə mərasimindən öncə ürək sözlərini deyir: "Öz yaradıcılıq fəaliyyətinin qırx ili ərzində böyük qabiliyyətə və parlaq istedada malik olan Qara Qarayev tükənməz əzmkarlığı, fədakarlığı, əməksevərliyi sayəsində böyük və şanlı yol keçmişdir. Onun yaradıcılığı fəlsəfi dərinliyi, bədii gözəlliyi, xüsusi koloriti ilə seçilir". 1982-ci ilin qüssəli mayı. Moskvada vəfat etmiş Qara Qarayevin cənazəsi Bakıya gətirilib, Fəxri xiyabanda torpağa tapşırılacaq.  O vida gününün hər anı xatirimdədir. Azərbaycan Radiosu canlı yayımla mərasimin gedişini təqdim edəcək, orada edilən çıxışları yayacaqdı. Ancaq canlı yayım cənazənin Fəxri xiyabana gəlib çatmasından əvvəl başlanmalı idi. Mikrofon qarşısında əyləşərək 1 saata qədər çəkəcək həmin hissəni aparmağı o zaman Azərbaycan Radiosunda proqram direktoru işləyən Zöhrab Zeynalovla unudulmaz Valid Sənani mənə tapşırdılar.

Qara Qarayevin mədəniyyətimiz və ziyalılıq tariximizdəki misilsizliyinin səhifələrini çevirirdim.

Və həmin ayrılıq günündə Heydər Əliyev də danışdı: "Qara Qarayev bizə özünün bədii dəyərinə görə valehedici irs qoyub getmişdir. Bu irs opera və baletdən tutmuş süitalar və mahnılaradək bütün bəstəkarlıq janrlarını əhatə edir. Qara Qarayev bu janrların hər birində Azərbaycanın musiqi sənətində yeni yollar açan, onun dünya şöhrətini ucaldan əsərlər yaratmışdır. Qara Qarayevin - öz təbiətinə görə milli olan əsərləri məzmunu, ruhu və mahiyyəti etibarı ilə beynəlmiləl əsərlərdir. Onlar Azərbaycan xalqının qədim musiqi mədəniyyətinin bütün zənginliyini, Qarayevin böyük müəllimləri Üzeyir Hacıbəyovun və Dmitri Şostakoviçin, rus, dünya klassik və müasir musiqisi korifeylərinin bütöv bir dəstəsinin yaradıcılığını özündə təcəssüm etdirir".

Və Heydər Əliyev o gün Qaranı Azərbaycan mədəni düşüncəsinə təsir etmiş böyük müəllim kimi dəyərləndirdi: "Qara Qarayev özünün erudisiyası, yüksək professional və ümumi mədəniyyəti, hərtərəfli biliyi ilə təkcə bəstəkarların deyil, həm də bütün Azərbaycan mədəniyyəti xadimlərinin estetik baxışlarının formalaşmasına və yaradıcılıq sarıdan yüksəlişinə çox böyük təsir göstərmişdir".

Və Heydər Əliyev dahi üçlük - Qara, Fikrət və Niyazi arasındakı soyuqluqdan da agah idi, onları barışdırmaq, küsülülükləri, inciklikləri aradan götürməkçün də səylərini əsirgəmirdi. Yenə ən əvvəl ona görə ki, bu misilsizlərə təkcə qüdrətli sənətkarlar kimi deyil, Azərbaycanın sərvəti, Azərbaycanın böyüklük göstəricisi kimi yanaşırdı, onların birlikdəliyiylə Azərbaycanın daha qüvvətli olmasına inanırdı və istəmirdi ki, bu güc parçalansın, zədələnsin.

Üçünün də Sovet İttifaqının o çağlar  üçün ən ali təltif nişanına layiq görülməsinə nail oldu, hər üçü Sosialist Əməyi Qəhrəmanının Qızıl Ulduzunu aldı.

Gümanımca, Əmirovla Qarayev arasındakı sərinliyin dərinləşməsinin əsas səbəblərindən biri elə həmin 1971-ci il oktyabr plenumunda Fikrət müəllimin Bəstəkarlar İttifaqının katibi kimi çıxışında Qara müəllimə aid cod, qıcıqlandırıcı  parçalar olmuşdu. Bu ehtimalımın nə dərəcə doğru olub-olmadığı barədə vaxtilə Maestro Niyazidən soruşmuşdum. Qayıtmışdı ki, o vaxtacan artıq aralarından müəyyən küləklər keçmişdi, amma düz fikirləşmisən, həmin çıxış barədə üstünə beşini də qoyaraq Qaraya söyləmişdilər, o da çox əsəbiləşmişdi, sifəti lap döndü.

İş ondadır ki, Heydər Əliyevin məruzəsi ətrafında getmiş müzakirələrin geniş xülasəsi 1971-ci il noyabrın 3-də "Kommunist" qəzetində dərc edilsə də, Fikrət Əmirovun plenumda Qara Qarayev haqqında dedikləri burada əksini tapmayıb. İndi mənim kimi stenoqramı oxuyub həqiqətən də Fikrət Əmirovun onun haqqında nələri söylədiyini Qara Qarayevin dəqiq bilməsi mümkünsüz idi. Odur ki, xəbəri çatdıranların sözü necə bəzəmələrinə uyğun olaraq Qara müəllimin ovqatını istədikləri kimi təlx edə bilərdilər. Ancaq tarixdir, Fikrət Əmirovun plenumda söyləmiş olduqlarını da indi bunca vaxt ötəndən sonra xatırlamağın yeri var ki, gerçəklər bilinsin - onun orada dedikləri sırf sənət, ayrı-ayrı musiqi hadisələrinə peşəkar baxışla əlaqədardı və ortada qərəz-filan yoxdu. Ancaq neyləyəsən ki, həmişə elə mərdümazarlar və nifaq yaratmaq pərgarları da tapılır ki, qaşınmayan yerdən qan çıxarmağa hazır olurlar.

Fikrət Əmirov plenumda belə danışırdı: "Bir musiqiçi kimi mənə elə gəlir, konservatoriya, təəssüf ki, öz musiqi folklorumuzu, Azərbaycan xalq yaradıcılığını  öyrənməklə ciddi məşğul olmur. Vaxtında Üzeyir Hacıbəyov bizi bu irsə hörmətlə yanaşmaq ruhunda tərbiyə edirdi. Bəla burasındadır ki, gənc musiqiçilər, bəstəkarlar bizdə, konservatoriyada həddən artıq birtərəfli şəkildə yetişdirilirlər. Onlar yazı texnikasını, dodekafoniyanı, müxtəlif Qərb formalist cərəyanlarını yaxşı bilirlər. Yaxşı ki, bilirlər! Axı bilik qüvvət deməkdir. Ancaq bununla bərabər xalqın böyük müdrikliyinin ifadəsi olan, həmişə tükənməz ilham mənbəyi kimi qalacaq folkloru da yaxşı, bəlkə daha yaxşı bilmək lazımdır. Əlbəttə, bu, daha çətindir, amma həm də daha vacibdir".

Fikrət Əmirov söhbəti cavanlardan, onların yeni texnikada yazdığı və bəyənmədiyi əsərlərindən başlasa da, mətləbi yönəldirdi Qara Qarayev sarı və bu hadisənin baş verməsində onu günahlandırırdı: "Doğma təməldən ayrı düşmələri cavan bəstəkarların Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqının gənclər plenumunda təqdim olunan əsərlərində hiss olundu. Bizim böyük tərəqqi əsri olan dövrümüzdə bəstəkarlıq texnikası ilə kimisə təəccübləndirmək çətindir. Gənc bəstəkarların işıqlı duyğulardan, qaynar fikirdən, parlaq özünəməxsusluqdan xali olan nəyəsə hesablanmış əsərlərinin rasional quruluşları sadəcə olaraq üzücü təsir buraxırdı. "Sovetskaya muzıka" jurnalının 1971-ci il 10-cu nömrəsində dərc edilmiş "Azərbaycan gəncləri: yollar seçimi" adlı məqaləsində musiqişünas Romadinova yazır: "Hədəfi respublikada öz çətin dövrünü yaşayan, bəstəkarlıq sənətinin yollarının müəyyənləşdirilməsindən ibarət olan kəskin yaradıcılıq mübahisəsinə Azərbaycanda bu gün ehtiyac var. Məhz bu, həm musiqişünasları, həm də Azərbaycanın orta və yaşlı nəslə mənsub ustad sənətkarlarının qarşısında vəzifə qoyur ki, biganə müşahidəçi mövqedən aralanaraq respublikanın rəngarəng çoxrəngli musiqiçilər nəslinin inkişafını yalnız seyr etməsinlər, həm də onların yaradıcılıq axtarışlarını fəal şəkildə istiqamətləndirsinlər".

Həmin gənclərin bu qəbil əsərlərini dinlədikcə mən getdikcə bu qənaətimdə daha da qətiləşirəm ki, dodekafoniyanın hətta bizim respublikada yaradılan nümunələrinin də sosialist realizmi ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Məndə dərin əminlik var ki, bu, Azərbaycan sovet musiqisinin yolu deyil. Azərbaycan musiqisinin əsgəri olaraq onun taleyinə laqeyd qala bilmərəm. Mən böyük iftixarla Azərbaycan musiqisinin vizit kartı olan xalq musiqisini özümlə daşıyıram. Ona görə də ehtirasla bu musiqini yad təsirlərdən qorumağa çalışıram. Mən dərin təəssüf hissi keçirirəm ki, cavanların bu qrupunun müəllimi və ilhamvericisi olan Lenin mükafatı laureatı Qara Qarayev həmin yolla belə məqsədyönlü və inadlı şəkildə getməkdədir. Vaxtilə "Sovetskaya kultura" qəzeti onu doğru olmayan təmayüldən kənarlaşdırmağa, bu yoldan çəkinməyə çağırmış, onun ünvanına bir neçə dəfə də Sov.İKP MK-nın orqanı olan "Kommunist" jurnalında tənqid yer almışdı. Kuxarskinin "Kommunist" jurnalının 1971-ci il 8-ci nömrəsində dərc edilmiş məqaləsini yada salmaq istərdim. SSRİ mədəniyyət nazirinin müavini olan bu məşhur tənqidçi yazır: "Mən son dövrlərdə "silah növü"nü dəyişərək dodekafoniya yazı texnikasından istifadə etməklə bir sıra əsərlər yazmış Qarayevlə mübahisə etmək istərdim. Ancaq indi Qarayevin musiqi əsərlərindən daha çox onun  bəstəkarlıq texnikasında "dodekafonik yenidənsilahlanma"ya dair publisistik çıxışlarına diqqət yetirməyə zərurət vardır".

Yoldaşlar, mənim fikrimcə, təhlükəli olan bu deyil ki, həmin texnika ilə Qarayev özü yazıb-yaradır. Böyük sənətkarın öz yaradıcılıq laboratoriyasında eksperimentlər etməyə haqqı var. Qorxulu olan odur ki, bu yolda o, ardınca yetərincə böyük qrup cavanı aparır və bu yerdə bizim yaradıcılıq prinsiplərimiz ayrılır. Ancaq və ancaq yaradıcılıq prinsiplərimiz!"

Fikrət Əmirov belə deməyinə deyirdi, bu iradların qətiyyən qərəz yox, ancaq və ancaq peşəkar müşahidələrlə bağlılığını vurğulayırdı, di gəl, artıq Qarayevin həyatda olmadığı vaxtlarda Tofiq Quliyevin mənə söyləməsincə, Qara müəllimə sadəcə pis təsir etməmiş, onu sarsıtmışdı. Ona çox yer eləyən həmin tənqidin bu qədər adamın qarşısında, Heydər Əliyevin hüzurunda səslənməsi və gəncləri yoldan çıxaran kimi qələmə verilməsi idi.

Tofiq müəllim amma 3 dahinin son dərəcə xoş başqa bir görüşünü də xatırlayırdı.

Heydər Əliyev onların üçünü də kabinetinə - Mərkəzi Komitəyə dəvət edibmiş. Çay süfrəsi arxasında söhbət edirmişlər.  Heydər Əliyev bu dəvətin adını qoyubmuş ki, bəzi sənət məsələləri ilə bağlı məsləhətləşmələr aparmaq istəyir. Ancaq təbii ki, məqsədi onları barışdırmaq, aralarındakı kin-küdurəti əritmək idi. Arada bir-iki dəfə 5-10 dəqiqəliyə qonşu otağa da keçibmiş ki, üçlükdə - özləri baş-başa qalsınlar.

O gün Heydər Əliyev, Niyazi, Qara Qarayev, Fikrət Əmirov 5 saatacan birlikdə olmuşdular.

Onların üçü də müdrik, dünyagörmüş şəxsiyyətlər idilər, onların özlərinin küsənlər, inciklər arasında barışıq yaradan, körpü olan çağlarıydı. Yəni bu keyfiyyətləri vardı da, belə qovuşduruculuqları da olurdu. Ancaq bu güclü insanların özlərinin də daha güclü bir ortaq dosta, aralarındakı sazağı qovmağa qadir daha müdrik sirdaşa ehtiyacı vardı.

Və Tofiq müəllim kövrələrək xatırlayırdı ki, Maestro həmin gün çox xoşbəxt idi, mənə zəng vurmuşdu: "Dur gəl bizə, telefon söhbəti deyil, sənə sözüm var". Getmişdim, o görüş haqqında, o barışıq məclisindən danışırdı və demişdi ki, bu gün Heydər Əliyev mənə əmim Üzeyir bəy kimi gəldi. O sərinlik ki bizim aramızda vardı, həmin soyuqluğu aradan sözünü üçümüzün də eşidəcəyimiz Üzeyir bəy kimi ağsaqqal götürə bilərdi. Cavanımız Fikrətdir. Mən Qaradan da yaşlı. Heydər Əliyevsə üçümüzdən də cavan. Ancaq bu gün həmin 4-5 saat ərzində o, aramızdakı ən ağsaqqal idi..."

...Tale onun alnına Zirvələrə də, bir Millətə də Münsif ola bilmək istedadını nəsib etmişdi...

Rafael HÜSEYNOV, Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyinin baş direktoru, akademik

“525-ci qəzet”