O, bunca dərin, bu qədər bilgin, belə müdrik idisə, əlbəttə ki, səbəb həm də onlar idi. O ölməzlər ki, yaratdıqları, bu millətə yadigar qoyduqları ilə onun da varlığına hopmuşdular, onu da ruhdaşlarına çevirmişdilər. Heydər Əliyev ömrü boyu bu millətin böyüklərinə, zirvə şəxsiyyətlərinə, xalqın əlvan və zəngin mənəviyyat dünyasının memarları olan şəxsiyyətlərə məxsusi diqqət və nəvazişlə yanaşdı. Müasiri olduqlarına da, tarixin uzaqlarında ömür sürmüşlərə də. Onların həyatını davam etdirməsi, yeni günün içərisindən də səslərinin daim gur gəlməsi üçün həmişə bacardığını etdi. Bəzən lap mümkünsüz görünənləri də!

Heydər Əliyevi, söz yox ki, tarixdə yaşadacaq çox işləri, çox izləri var. Ancaq onun bitməz ömür qazanmasının bir səbəbi də həmin ölməzlərdir ki, onların hər birinə Heydər Əliyev yeni nəfəs verməyi bacarıb. Və nə qədər ki onların nəfəsi gedib-gələcək, nə qədər ki o dahilər millətlə olacaqlar, bütün başqa xidmətləriylə yanaşı, Heydər Əliyev bu pasibanlığı ilə də hər an Azərbaycanla, millətlə qalacaq, o ulduzlarla bərabər parlamaqda davam edəcək.

O sırada böyük Hüseyn Cavidin yeri ayrıcadır. Heydər Əliyev məktəbli olanda Cavidin adı dillər əzbəri idi. Sonra daha heç vaxt təsirindən çıxa bilməyəcəyi Cavid şeiriyyətinin sehrinə ilk dəfə o, beşinci-altıncı siniflərdə oxuyanda düşmüşdü. Və həm də Cavid şeirlərində ona ilk məhəbbəti yaradan sıradan olan bir ədəbiyyat müəllimi deyildi. Balaca Heydərə ədəbiyyat fənnindən dərs deyən Şeyx Məhəmməd Rasizadə elə Cavidin özünün də birinci ustadı olmuşdu. Hüseynə həm böyük qardaş, həm ata əvəzi olan Şeyx Məhəmməd gələcəyin şöhrəti Azərbaycan boyu yayılacaq şairinin əvvəlinci yolaçanı idi. Ancaq çox keçməyəcək ki, məktəbli Heydər Əliyev şeirlərini sevdiyi, müəlliminin qardaşı və həmyerlisi olması ilə iftixar duyduğu Cavidin faciələrinin başlanmasına da şahid kəsiləcək. Hüseyn Cavid yadigarı Turan xanım söyləyirdi ki, 1937-ci ilin 4 iyun gecəsində NKVD bayquşları atasını caynağına alıb aparanda o yatırmış. Səhər anası, qardaşı gecə baş vermiş müsibəti ona nağıl eləyirlər və yeddinci sinif şagirdi Turan yollanır məktəbə. Turan xanım danışırdı ki, həmin gün təsadüfdən birinci saatda ədəbiyyat dərsi idi və mövzu da Cavid yaradıcılığı. Görünür ki, hələ məktəbə atamın bu gecə həbs edilməsi haqda xəbər çatmamışdı.

Müəllim lövhəyə hamıdan əvvəl şairin qızı Turanı çağırır. Turan cavab verir, "5"ini alır, amma elə həmin gün bir neçə saat sonra artıq hamı qəziyyədən agah idi və müəllimlərin göstərişi ilə şagirdlər dərsliklərində Cavidə aid səhifələri cırmağa başlayırlar...

Heydər Əliyev Turanla yaşıd idi - ikisi də 1923-cü ildən. Demək, o da yeddinci sinifdə idi və təbii ki, onların da məktəbində eyni iş görülmüşdü. Onun da dərsliklərindən həmin gün və sonrakı aylarda müəllimlərin tapşırığı ilə "xalq düşməni" elan edilənlərə aid səhifələr cırılıb atılmışdı. O səhifələri o kitablardan qopartdıran siyasətin məqsədi həmin səhifələrdə şəkilləri, adları, əsərlərindən parçalar olanları bu millətin yaddaşından və tarixdən silmək idi.  Kimin ağlına gələrdi ki, onillər sovuşacaq və Zaman həmin məktəblilərdən birinə - Heydər Əliyevə incidilmiş ruhlara hayan olmaq, onların bir vaxt söndürülmüş çıraqlarının daha gur və daha parlaqlıqla yanması üçün böyük əməllərə qatlaşmaq vəzifəsini həvalə edəcək.

Yaşadığı çağların bədii salnaməsi, özününsə ömür və tale kitabı sayıla biləcək "Azər" dastanında Cavid yaxın və uzaq sabahlarda baş verəcək çox hadisələri heyrətli, hətta bir qədər də inanılmaz bəsirətliliklə sanki irəlicədən sezmiş, duymuş və yazılaşdırmışdı. Oxuduqca mat qalırsan - sanki Cavid bütün bunları gələcəyin içərisindəykən keçmiş haqda xatirələri kimi qələmə alıb.

Və o şeirlərin arasında sabahdakılara vəsiyyət kimi səslənən çağırışları da var. "Azər"də elə parçalar var ki, Cavid o misralarda gec-tez bir gün mütləq layiq olduğu ucalıqlara çatacağına, əlindən alınmış haqlarının ona qaytarılacağına inamını ifadə edir. Və bu sətirlər də var ki, sanki onları ölümündən sonrakı həyatında onun uğrunda ən fədakar xidmətlər göstərmiş Heydər Əliyevə ünvanlanıb:

Tutduğun yol böyük... Sən el rəhbərisin,

Bütün səslərdən üstündür sənin səsin.

Bağır, hayqır, can ver issız bucaqlara,

Bilgi nuru yağdır sönmüş ocaqlara.

Çalış bütün boşluqlar əzminlə dolsun,

Hər bataqlıq çiçəkli bir cənnət olsun!

Heydər Əliyevin Azərbaycan dövlətinə rəhbərlik etdiyi illərdə göstərdiyi və həmişə ən dərin sayğılarla anılacaq misilsiz xidmətlərindən biri də onun "Cavidin qayıdışı" əsəridir. Elə bir əsər ki, bu, həm Hüseyn Cavidə, həm də Heydər Əliyevin özünə abidədir. Cavidin qayıdışı - həm bu sözün məcazi mənasında, elə həm də birbaşa anlamında.

Heydər Əliyev şəxsiyyətinə və yaradıcılığına, özünün etiraf etdiyi kimi, pərəstiş etdiyi və qəmli tarximizin "şəxsiyyətə pərəstiş" əyyamlarında varlığı da, irsi də Zavala uğramış Hüseyn Cavidi bu millətə və bu yurda bütövlüyü ilə qaytaran bir qəhrəmandır. O dövrdə ki o böyük işi Heydər Əliyev gerçəkləşdirə bildi, bu hünərin adı elə qəhrəmanlıqdır ki, var!

Cavidi 43 illik ayrılıqdan sonra cismən yenə Vətəninə gətirdi, məhz Heydər Əliyevin səyləri ilə Cavidin salamat qalmış ədəbi mirası da şairin 1937-ci ildəki həbsindən yarım əsrə yaxın müddət ötəndən sonra ilk dəfə tam halda təzədən millətə çatdı. Heydər Əliyevin ictimai vicdanımızı, millətin böyük ruhu qarşısındakı bu əməyi heç zaman unudulmaz!..

Heydər Əliyevin Cavidə sevgisinin və Cavid uğrunda mübarizələrinin tarixi millətin Mənəviyyat Kitabının dönə-dönə açılmalı, oxunmalı, ibrət götürülməli səhifələridir.

O Kitabı bir daha vərəq-vərəq çevirirəm...

...Heydər Əliyev fövqəladə bir tarix müəllimi kimi Tarixi yarada-yarada həmvətənlərinə bu tarixi yaşamağın, bu tarix içərisində ləyaqətlə irəliləməyin dərslərini verirdi. O, ən böyük müəllimlərdən olduğundan ömrü boyu müəllimin qədrini bildi, həyatı boyunca həmişə dərs aldığı müəllimlərini əziz tutdu. Ona bilavasitə dərs demiş müəllimlər vardı. Orta məktəbdə, ali məktəbdə dərs aldığı müəllimlərin hamısını sayğıyla xatırlayırdı. Lakin bilavasitə dərs almadığı müəllimləri lap çox idi və onların da hər birini daim minnətdar duyğularla anırdı. Oxumağı, öyrənməyi həmişə sevdi. Onunçün bilik mənbəyinə çevrilmiş hər kitabı, hər əsəri, hər şəxsiyyəti isə istəkli müəllimləri cərgəsindən hesab etdi, özünü onların hər birinə borclu saydı, məqamı düşdükcə bu borcundan çıxmağa can atdı.

"Müəllim" deyə qəbul etdiyi, zəkasına, yenilməz şəxsiyyətinə məhəbbət bəslədiyi zirvələrdən biri Hüseyn Cavid idi. Böyük azərbaycanlı Heydər Əliyev bir neçə minillik Vətən ədəbiyyatı tarixinə kamilcə vaqif idi, söz sərvətimizi yaratmış şair və yazıçıların əksərinin ömür və sənət yolunu bir ədəbiyyatşünasdan daha dəqiq qiymətləndirmək səriştəsinə malik idi.

Bu, mübaliğəli bir yanaşmanın təsiri ilə, hissə qapılaraq gəlinən qənaət deyil.

Heydər Əliyevin istənilən ədəbi abidə və istənilən qüdrətli ədəbi simaya verdiyi qiymətin, ifadə etdiyi qənaətin təkrarsızlığı, peşəkar ədəbiyyatşünas sözündən daha sərrast olması onun miqyaslı düşüncəsi ilə bağlıdır. Geniş bilik və dərin təfəkkür sahibi Heydər Əliyev hər ədəbi şəxsiyyət və ədəbi incini yalnız bir fərd olaraq görmür, bütöv Azərbaycan tarixinin işıqlı zərrəsi olaraq çox ucalardan seyr etməyi bacarırdı.

Nadir cəmiyyətşünas olaraq Heydər Əliyevin məhz hər kəsə müyəssər olmayan qabiliyyəti - istənilən hadisəni hadisələrin axarında, istənilən şəxsiyyəti şəxsiyyətlərin qatarında seyr edərək müqayisələrdə qiymətləndirə bilmək gücü onun çıxardığı nəticələri adilikdən aralayırdı.

Cavid onun oxuduğu, öyrəndiyi, müəllim saydığı klassiklərin əvvəlincisi idi. Tarixi sıra baxımından yox, bəslədiyi rəğbətlər nöqteyi-nəzərindən! Müsahibələrindən birində "sevimli şairiniz" sualını cavablandırarkən özü bunu dilə gətirmişdi. Parlaq ədəbi şəxsiyyətlərimizin əksərinin həyatını da, yaradıcılığını da yaxşı bilmiş, onların təxminən hər biri haqqında mötəbər fikrini bildirmiş Heydər Əliyevin o qədər ulduz arasında Cavidi seçməsi, onu ən üstün sayması təsadüf deyildi.

Caviddə qədimliklə müasirlik qovuşurdu. Cavid özü də bir cəmiyyətşünas, insanşünas idi ki, Heydər Əliyev onu çox mənada qəlib, ülgü kimi qavrayırdı.

Digər tərəfdən, Cavid şəxsiyyətinin bütövlüyü, sarsılmazlığı da başqa bir qiymətli örnək idi. Tarix sınaqlarında, zaman fırtınalarında neçələrinin necə əyilmiş olduğunu başqalarından daha yaxşı bilən Heydər Əliyev Cavidin heç bir zəmanə qasırğası qarşısında məğrurluğunu itirmədiyindən də hər kəsdən daha əvvəl xəbərdar idi. Şəxsiyyətdə bu keyfiyyətə xüsusi dəyər verdiyindən Cavidə eşqi bir qədər də artırdı. Cavid onunçün bir təkrarsız şair, müdrik filosof olmaqdan savayı, müəllim, dost, məsləhətçi, könül sirdaşı idi. Elə bu səbəbdən Cavid haqqındakı ən böyük əsəri yaratmaq səadəti də Heydər Əliyevə müyəssər oldu. Cavid barəsində lap çoxlu elmi və bədii əsərlər yazılıb. Cavidin sayı bilinməyəcək qədər çoxlu rəsmləri çəkilib, abidələri yapılıb. Əsərlərinə musiqilər bəstələnib, özünə nəğmələr həsr edilib. Heydər Əliyev nə yazıçı idi, nə tədqiqatçı alim, nə heykəltaraş, nə bəstəkar, nə rəssam...

Amma ən nəhəng Cavid Əsərini, ən möhtəşəm Cavid Abidəsini doğurmaq səadəti onun bəxtinə düşdü. Başqa sənətkarların ayrı-ayrılıqda Cavidlə bağlı vücuda gətirdikləri hər bir sənət əsərindən daha yaxşısını yaratmaq, yaxud ona bənzərini ortaya qoymaq mümkündür. Cavidlə bağlı belə əsərlər indiyədək yaranıb, bundan sonra da yaradılacaq. Lakin Heydər Əliyevin doğurduğu Cavid Əsərini nə ona qədər yaradan olmuşdu, nə də bundan belə xəlq edən olacaq.

Müasirlərinin "əfəndi" deyərək seçdiyi, sağkən klassikcə qiymətləndirdiyi və sovet siyasi repressiyalarının bir sel kimi coşmağa başladığı 1930-cu illərdən daha öncə sıxışdırılmağa, təqib edilməyə başlanmış Cavid peyğəmbər xislətli və siqlətli yaradıcı idi. O, yalnız olanları yazmırdı, olacaqları da irəlicədən qələmə alırdı, millətin yolunun necə olmalı olduğunu da qabaqcadan müəyyənləşdirərək şeirləşdirirdi, çağdaşlarına və xələflərinə ərməğan edirdi. Özü demiş, "əsrinin öksüzü" - zamanın yetimi olan belə dahilərsə dünyanın hər yerində, bütün tarix ərzində məşəqqətlərə, zərbələrə, acılara mübtəla qılınıb.

Heydər Əliyev uzun illər sovet təhlükəsizlik xidməti şəbəkəsində işlədiyindən həmin laübalı təşkilatın arxivlərinin kənar gözlərə tam qapalı olduğu vaxtlardan işin içərisindəki bir şəxs kimi Cavidin hansı müsibətlərdən keçdiyini adi insanlardan, əlbəttə ki, daha dürüst və təfərrüatlı bilirdi.

1937-ci il iyunun 3-də keçirilən Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər) Partiyasının nəhs - XIII qurultayında dövlət tərəfindən rəsmən "xalq düşməni" elan edilən, təxirə salınmadan elə həmin gecə dərhal həbsə alınan, adı səhnələrdən, imzası qəzetlərdən, əsərləri dərsliklərdən və kitabxanalardan yığışdırılan, tarixdən silinməsi üçün bütün qəddar tədbirlər görülən Cavid ta 1956-cı ilə qədər sırf yasaq adların "qara siyahı"sında qaldı. Hətta həmin bəraətlər fəsli, siyasi iqlimdə yumşalmalar başlanandan sonra da Cavidə münasibətdəki soyuqluğa son qoyulmadı. Digər bəraət almışlardan fərqli olaraq, Cavidin bir çox əsərləri, əvvəlki kimi, qadağan kitablar zümrəsində qaldı, sovet əyyamlarının ən qart ittihamlarından sayılan "pantürkist" damğası Cavidin üstündən götürülmədi. Cavidin tam bəraəti, xalqa itkisiz, ixtisarsız, düzəlişsiz qayıdışı məhz Heydər Əliyevin sayəsində mümkün oldu.

1980-ci illərin əvvəlləri idi, sovet dövləti hələ yerində idi, Cavidin o günəcən yasaqlıqda qalmış bir çox əsərləri rejimin siyasəti baxımından zərərli mahiyyətini saxlayırdı və bu şairə tam bəraət vermək, bütün əsərlərinin dərcinə "yaşıl işıq" yandırmaq əslində rəsmi ideologiya baxımından düzgün deyildi (Hələ neçə-neçə ziyalını kökə-əslə bağlı və elmi baxımdan da yüzfaizli gerçək olan yanaşmalarına, yazılarına, hətta söhbətlərinə görə "pantürkist" damğası vuraraq təqib edən, ləkələyən, cəzalandıran siyasi sistem Hüseyn Cavidin, tutalım ki, "Qoca bir türkün vəsiyyəti" şeirinə necə meydan açardı ki?!).

Heydər Əliyev həmin rəsmi ideologiyanın öndə gedən təmsilçilərindən biriydi. Bu statusa malik ola-ola Cavidi düşmənlikdən birdəfəlik çıxarmaq, onun təbliğ edilən ideoloji xəttə bir çox məqamlarda yad olan əsərlərinə də vətəndaşlıq hüququ bağışlamaq vaxtına görə ağlasığmaz şücaət, yalnız vətəndaş hünəri deyil, siyasi qəhrəmanlıq idi.Heç kəsin bacarmayacağı bu əməli gerçəkləşdirmək Heydər Əliyevə qismət oldu. Hüseyn Cavid 1882-ci il oktyabrın 24-də Naxçıvanda doğulmuş, 1941-ci il dekabın 5-də Sibirdə gözlərini əbədilik yummuşdu.

Əslində 1937-ci ilin 3 iyununda Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər) Partiyasının nəhs XIII qurultayı keçirilmişdi, aylar əvvəldən artıq haqqında məxfi qovluqda "ifşaedici" sənədlər toplanmağa başlamış Hüseyn Cavidin həmin qurultayın davam etdiyi saatlarda həbs qərarı çoxdan hazır idi və Mircəfər Bağırovun məruzəsində onun adı həmin axşam rəsmən "xalq düşməni" elan ediləndən sonra bircə qalırdı həmin həbsi gerçəkləşdirmək. Bunu da ləngimədən elə gecə ilə etdilər.

Və Cavidin bir şair olaraq canlı həyatı əslində elə həmin gün - qələm-kağızından, yazı masasından, ədəbi mühitdən və əzizlərindən təcrid ediləndən sonra, dünyanın ən asudəsi və xoşbəxti olduğu fikir və duyğu aləmindən qoparılaraq dustaqxana divarlarının məngənəsində sıxılmağa məhkum kəsildiyi anlarda bitmişdi.  

Çünki 1939-cu ilin yayınadək Bakı həbsxanalarında saxlandıqdan sonra sürgün edilsə, uzaq buzlu ünvanlarda hələ bir müddət sağ qalsa da, buna dirilik demək olmaz.

Cavidin qələmi 1937-nin iyununda susan gündən onun ədəbi varlığı da sükuta qərq olmuşdu. 1982-ci ilin oktyabrında Cavidin dünyaya gəlişinin bir əsri tamam olacaqdı. Şairin 100 yaşını ali ədəbi bayram və sözün yüksək anlamında qayıdış mərasimi kimi düşünən Heydər Əliyev Azərbaycan Respublikasının rəhbəri kimi sərəncam imzalayır.

Qəbul olunmuş qaydalara müvafiq olaraq keçirilməsi nəzərdə tutulan tədbirlərlə bağlı layihə hazırlanaraq onun masası üstünə qoyulur.

O dövrdə Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsində ideologiya üzrə katib işləmiş və bu məsələlərə bilavasitə cavabdeh olan Həsən Həsənov xatırlayır ki, Heydər Əliyev həmin layihəni narazılıqla qarşıladı, özü qələm götürərək bu yuvarlaq ildönümünü möhtəşəm bayrama çevirəcək maddələri bircə-bircə mətnə əlavə etdi. Bu sırada ən təsəvvürəsığmaz təşəbbüs isə Cavidin nəşinin Sibirdən Azərbaycana gətirilməsi idi. Sovet tarixində hələ belə hadisə olmamışdı. Hələ heç bir repressiya qurbanı şimal cəhənnəmindən qurtularaq Vətəninə dönməmişdi. Heydər Əliyev Kremldəki nüfuzundan, SSRİ-nin ən ali səviyyəsində sözükeçərliyi və təsir imkanlarından istifadə edərək bu icazəni ala bildi, 59 yaşında Sibir buzlaqlarına tapşırılmış Cavidi 100 yaşının tamamında Azərbaycana qaytardı, ustadın tabutu başında fəxri qarovulda özü dayandı. Həsən Həsənov həmin unudulmaz günlərlə bağlı bir maraqlı əhvalatı da xatırlayır. Yubiley tədbirlərinin gerçəkləşməyə, mətbuat səhifələrində ardıcıl yazıların dərc edilməyə başladığı günlərdən birində Heydər Əliyev onu kabinetinə çağırır: "Gevorkov gəlmişdi. Şikayətlənir ki, niyə Cavidi internasionalist elan edirsiniz. Yubileyini keçirirsiniz-keçirin, sözümüz yox, amma o, beynəlmiləlçi olmayıb. O, qatı millətçi idi axı. Bu, mənim yanıma gəlib belə deyirsə, yəqin, Moskvaya da yazılar təşkil edəcəklər. Ona görə də Cavid əsərlərində ən müxtəlif xalqların övladı olan obrazları, şairin bütün xalqlara humanist münasibətini təsdiq edən nümunələri seçin, onun həqiqətən beynəlmiləlçi olduğunu göstərən yazılar hazırlayın, qəzetlərdə dərc etdirin".

Ovaxtkı Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinə başçılıq edən, Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin Büro üzvü olan Boris Gevorkov - bu "ayıq-sayıq" "kommunist" guya hələ o vaxt içərimizdə olan ermənilərin üzübərilərindən sayılırdı, bir növ, "əl ermənisi" idi və Heydər Əliyevin də hansı iradə, səlahiyyət, güc sahibi olduğunu gözəl dərk edirdi, söz yox, ondan möhkəm də çəkinirdi. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, belə buynuz çıxarmağa, etirazını bu şəkildə dilə gətirməyə cürət etmişdisə, deməli, ona qart erməniçilikdən verilən fitva beləymiş.

Heydər Əliyevin ehtimalı tamam doğru idi. Çünki bu, birinci hal deyildi. Milli ruhun, milli özlüyün respublikadakı təntənəsinə xidmət edən istənilən addımdan sonra Kremlə Bakıdan ermənilər qalaq-qalaq məktublar yollayır, işə pəl vurmağa səy edirdilər. Eynən bu cür Nəriman Nərimanovun heykəli qoyulanda qanımıza susamış idbarlar Moskvanı məktub atəşinə tutmuşdular ki, Əliyev Azərbaycan paytaxtının ən hündür yerində Sergey Mironoviç Kirovunkundan da iri abidəni bir millətçiyə ucaldır. Oxşar badalağı Qaçaq Nəbi haqqında film çəkilərkən vurmağa cəhd etmişdilər.

Və nə qədər digər bənzər mərdümazarlıqlar ki, bunun özü ayrıca hekayətdir...

Təsəvvür edin, Heydər Əliyev kimi qüdrətli, nüfuzlu, SSRİ-nin birinci şəxsinin nəzərində xüsusi inam və rəğbətə malik şəxsiyyət də belə maneələri dəf edə-edə irəliləmək zorunda idi.

Bu müqaviməti göstərənlər Heydər Əliyevin Sovet İttifaqı daxilindəki sözükeçərliyindən, Mərkəzdəki həlletmə imkanlarından bixəbər olmasalar da, maneçiliklər törətməkçün inadlarından əl çəkmirdilər.

Ona görə də bu olmuşların fonunda Heydər Əliyevin Azərbaycan üçün, millətdən ötrü və Cavid naminə etmiş olduqlarının hansı çətinliklər bahasına başa gəldiyi, həmin tarixi şərtlər axarında hər belə addımın necə vətəndaş igidliyi olması bütün əzəmətiylə indi daha aydın dərk edilir.

Heydər Əliyev Cavidi Azərbaycana qaytarmağa hazırlaşırdı. Bu əsnada Cavidə bir addım da yaxınlaşmışdı. İllərlə Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsi arxivində qatı açılmadan qalan cinayət işini bir də vərəqləmişdi.

(Üstündən xeyli keçəndən sonra Cavidin ev-muzeyini ziyarət edərkən özü bunu Turan xanıma söyləmişdi ki, iki dəfə diqqətlə həmin İşi oxumuşam, Cavidə ittiham irəli sürmək üçün müstəntiqlərin irəli sürdüyü bircə tutarlı dəlilə rast gəlməmişəm.

Və bunu da deyibmiş ki, onsuz da siz həmişə atanızla qürur duymusunuz, amma bunu da bir daha deyim, bilin, Cavid həmin dindirmələrdə də özünü çox ləyaqətli, kişi kimi aparıb, siz bütün başqa keyfiyyətlərindən əlavə, atanızın bu mərdliyi, mərdanəliyi ilə də həmişə iftixar edə bilərsiniz).

Cavidin nəşini Sibirdən Azərbaycana gətirmək üçüm Heydər Əliyevin göndərdiyi kiçik heyətə rəhbərlik etmiş polkovnik Həmid Cəfərov mənə orada - İrkutskda, Tayşetdə həm indi partiya-hökumət orqanlarına rəhbərlik edənlərin, həm də keçmiş həbs düşərgəsinin sabiq əməkdaşlarının bu missiya ilə bağlı ona təəccüb, bir az da şaşqınlıqla ürək açmalarından bəhs edirdi: "Deyirdilər ki, məəttəl qalmışıq. Burada minlərlə məzar var. Hamısı siyasi repressiya qurbanlarıdır. Amma indiyədək nə Rusiyadan, nə də digər respublikalardan bu məqsədlə - onlara əziz olan məzarın ardınca buralara gələn olmayıb. Burada dəfn olunanlarınsa heç biri sadə adam deyil. Burada böyük dövlət xadimləri də, generallar da, admirallar da, məşhur alimlər də, şair və yazıçılar da uyuyur. Siz nə qəribə xalqsınız, sizin nə qədirbilən və iradəli rəhbəriniz var!"

Cavidə Vətənə bu nağılvari qayıdışı dönəmində elə bilirsiniz daş atan yalnız ermənilər olub? Vaxtilə Cavidi gedər-gəlməzə göndərənlərin tör-töküntüləri də yenə tərpəşirdilər, içərilərindəki irini tökməyə girəvə axtarırdılar. Vaxtilə NKVD qoçularından olmuş, işi-peşəsi məhbuslara zülm verməkdən ibarət həmin qaramat qurumda işgəncəni hətta icazə veriləndən də ifrat qəddarlıqla yerinə yetirdiyinə görə 1930-cu illərdə rəsmən cəzalandırılmış 3 nəfər cəlladdan biri, DTK-dan aralanandan sonra jurnalistikaya sıçramış, hətta bir ara "Vışka" qəzetinin redaktoru da işləmiş Q.İ.Qrekinin arvadı olan, sonraların tanınmış Azərbaycan yazıçısı bir qadın (Ə.B.) hələ cənazə Bakıya gəlib çatmamış söz çıxarmışdı ki, indiyə cəsəd qalar? Bu, Cavidin nəşi deyil, baş aldadırlar.

Turan xanım bunu da söyləyirdi ki, Vətənə qayıtmış Cavidin nəşi dəfn ediləcəyi ata yurdu Naxçıvana yola salınmazdan əvvəl Əlyazmalar İnstitutunda ədəbi ictimaiyyətin ziyarəti və vidalaşması üçün qoyulmuşdu. Ancaq bundan əvvəl Sibirdən gələn nəşi Şirvanşahlar sarayına aparmışdılar. Hər məsələdə sona qədər dəqiqliyi sevən Heydər Əliyev ora da gedib baxmışdı.

Cavidin ayaq sümüklərində zövcəsi Mişkinaz xanımın ona göndərdiyi yun corabın izləri qalmışdı. 1941-ci ilin 5 dekabrında tərtib edilmiş ölüm haqqında cəsəd necə təsvir edilirdisə, şairin indi Sibirdən gətirilmiş nəşi də ona tam uyğun idi. Ancaq xeyli sonralar bir danılmaz və heç kəsə bəlli olmayan sübutu da mən tapdım.

Bakıya gətirilmiş nəşin kəllə sümüyünü təsvir edəndə ağzındakı dişlərin sayı da göstərilirdi və dişlərinin birinin plomblu olduğu yazılırdı.

Cavidin 1937-ci ilə aid cib dəftərlərində gündəlik görəcəyi işlərlə bağlı 2 qeydi yadımda idi. Görünür, təzə papaq almaq istəyirmiş, bir səhifədə qara karandaşla belə qeydi vardı: "Başımın ölçüsü 59". Başqa bir səhifədə ayrı bir qeyd: "Həkimə getməli, sağ tərəfdəki dişimə plomb qoydurmalı".

...Azərbaycanda 1982-ci ilin oktyabrınadək çox ədəbi-mədəni bayramlar olmuşdu. Amma əzəməti və riqqətgətiriliyi ilə Cavid bayramına bənzəyəninə heç tuş gəlinməmişdi.

Heydər Əliyev Cavidin Azərbaycana bu böyük qayıdışını ədəbiyyat, mədəniyyət, mənəviyyat tariximizin ən misilsiz, əks-sədası tarixin bütün gələcəklərindən eşidiləcək örnək, ibrət dərsi olan Bayrama çevirməyə müvəffəq oldu.

Elə bayram ki, anıldıqca hər dəfə həm köksü qabardacaq, həm də sinəyə sığmayan fərəhi ilə qəhər gətirəcək...

Və sonra Heydər Əliyevin özünün siyasi karyerası ayrı məcrada davam etdi. Bakıdan Moskvaya, Sovet İttifaqı rəhbərliyinə aparıldı.

Getdi və Azərbaycanda başladığı bir çox başqa nəcib işləri davam etdirmək digərlərinin öhdəsinə düşdü. Ancaq Heydər Əliyevin açmış olduğu yollarla irəliləməyi də əlində geniş səlahiyyətlər olanlar bacarmadı. Yalnız ona görə yox ki, onlar Heydər Əliyevdəki qabiliyyətə, təpərə, ondakı nəfəs genliyinə sahib deyildilər. Ən mühümü bu idi ki, onlar Heydər Əliyev kimi anlaya, qiymət verə və sevə bilmirdilər. Cavidin 100 illiyi ilə bağlı sənəddə Bakıda şairin ev-muzeyinin açılması məsələsi də vardı. Bəlkə də bu, həmin sənədin canını təşkil edən əsas maddə idi. Çünki Cavid ocağının son təmsilçisi - qızı Turan xanım sağ idi və çox arzulayırdı ki, irtica dövrünün caynağından qurtararaq saxladığı sənədlər, atası ilə bağlı qoruyub hifz edə bildiyi əşyalar, yazılar ondan sonra it-bata düşməsin, bu yadigarların hamısını bir sabit ünvanda qovuşduraraq dünyadan arxayın getsin.

Heydər Əliyev Moskvaya getdi, muzey məsələsi həll edilməmiş qaldı.

Usanmadan qəzetlərə yazdıq, çıxışlar etdik, respublikaya bir-birinin ardınca rəhbərlik edənlərin hər birinə məktublar göndərdik. Əbdürrəhman Vəzirova da, Ayaz Mütəllibova da, Əbülfəz Elçibəyə də bütün dərc edilmiş yazılarım, radio və televiziya çıxışlarımdan savayı, ev-muzeyinin açılması ilə əlaqədar şəxsən də müraciət etmişəm. Nəticəsiz qaldı.

Cavid İstiqlaliyyət küçəsində, indiki Əlyazmalar İnstitutunun 3-cü mərtəbəsində yaşamışdı.

Yalnız Əbülfəz Elçibəy müraciətlərimdən sonra müsbət addım atdı. Ancaq vaxtilə çalışmış olduğu Əlyazmalar İnstitutunun direktoru, xüsusi hörmət bəslədiyi Cahangir Qəhrəmanovun da qəlbinə dəyməməkçün Cavidin öz yaşadığı otaqları deyil, bu binaya bitişik digər hissədə, əvvəllər şərqşünaslıq fakültəsinin yerləşdiyi qanadda müvəqqəti yerləşmək üçün otaqlar ayırdı.

Qismət beləymiş ki, bu ümdə istəyin də çin olması, Cavidin ev-muzeyinin yaranmasından ötrü də Heydər Əliyev təzədən qayıtmalıymış.

Qayıtdı, XX əsrin sonlarında Vaxtın hökmüylə yenidən müstəqillik əldə etmiş və bu istiqlalı Vaxtın kinayəsi ilə, XX yüzilin əvvəllərində olduğu kimi, iki yaşına çatmadan yenidən itirmək təhlükəsi ilə üzləşmiş ölkəyə nicatçı oldu, yurdda çox işləri yerbəyer etdi və növbə Cavidə çatdı.

Yox, əslində, Cavid ilk növbədə xatirində idi. Çünki Moskvadan Vətənə qayıdanda, Bakıdakı şiddətli təqiblərdən sonra Naxçıvana sığınanda ilk ziyarət etdiyi yer Cavidin məzarı olmuşdu. Çoxdan ayrılmış olduğu Naxçıvana ayaq basanda atasının qəbrindən əvvəl Cavidin məzarını ziyarət etməyə yollanmışdı...

Münasib fürsət yaranan kimi Cavidin muzeyinin də qurulmasına aparan yolu da açdı. Həm də bu işi özünə xas ürək genişliyi və miqyasla həll etdi. Əlyazmalar İnstitutu da onunçün əziz idi. Həmin binada 3-cü qatı bütünlüklə Cavid muzeyinin ixtiyarına verdi. Gözlədiyimizdən də artığını etdi. Əlyazmalar İnstitutuna isə bitişik binadan təhvil verdiyindən 3-4 dəfə çox yer ayrıldı. Yəni onlara da umduqlarından da qat-qat əlverişli imkan bağışlandı.

Heydər Əliyev belə Heydər Əliyev idi. Jestləri, addımları, əməlləri həmişə şahanə, səxavət nümunəsi, adi ölçülərə sığmayan nəhənglikdə olurdu.

Ancaq o muzeyə yer ayırması hadisəsinədək Heydər Əliyevin Cavidə bir unudulmamalı xidməti də olmuşdu.

Onda hələ Naxçıvanda idi. 1992-ci il idi. Cavidin 110 illiyi yaxınlaşırdı.

Dahi şairin 50 yaşı tamam olanda 1932-ci il idi. O çağlar Azərbaycanda həyatda olan şair-yazıçıların yubileylərini keçirmək ənənəsi yox idi. Əvəzində o dövrdə Azərbaycan İran şairi Firdovsinin 1000 illiyini məxsusi təntənə və təmtəraqla keçirdi.

Cavidin 60 yaşı tamam olanda 1942-ci, 70-i yetişəndə 1952-ci il idi.

Həmin illərdə onun üstündə "xalq düşməni" damğası vardı, adı da, əsərləri də yasaq idi.  Təbii, onun yuvarlaq ildönümünün yada düşdüyü bircə ünvan vardı.

O ünvan ki, orada onun hər növbəti doğum günündə, vəfatının hər ildönümünüdə həyat yoldaşı Mişkinaz, sonralarsa qızı Turan mütləq halva çalardı, süfrə açardı, şamlar yandırardı, ən yaxın, ən simsar adamlar Cavidi anmağa gələrdilər. Əvvəllər Cavidin həbsindən sonra İstiqlaliyyət küçəsindəki mənzillərindən çıxarılaraq Sovet küçəsində yaşamalı olduqları 9 kvadratmetrlik komada, bəraətdən sonra isə onlara Nizami küçəsində verilmiş ikiotaqlı mənzildə.

Cavidin 80 illiyi 1962-ci ilə təsadüf edirdi. Artıq 6 il idi 1937-38-ci il siyasi repressiya zərərdidələrinin üstündən "xalq düşməni" damğası götürülmüşdü. Lakin bəraətdən sonra da, bir sıra başqalarından fərqli olaraq, Cavidə münasibət hələ tərəddüdlü idi. Vaxtilə Cavid haqqında hədyan yazmışların da xeylisi ədəbi mühitdə qabaqda gedənlər idilər.

Bu yubiley də xala-xətrin qalmasın yola verildi. Əvvəlkilərdən nisbətən seçilən yubiley mərasimi Cavidin 90 yaşının tamamında, 1972-ci ildə qeyd edilsə də, bu da hələ o deyildi və əsl möhtəşəm yubileyə, 100 illiyə ilk hazırlıq mərhələsi kimi idi. Ancaq 1992-ci ildə sanki ortada daha heç bir maneə-filan qalmamışdı. Cavid artıq bütünlüyü ilə qayıtmışdı, şəxsiyyəti və mirası ilə hər qadağadan qurtulmuş, hamınınkılaşmışdı. Fəqət Azərbaycanın elə qatmaqarışıq vaxtı idi ki, Cavidin 110 illiyini keçirməli olanlar başqa hayda idilər.

Və 1992-ci ilin oktyabrında Cavidin 110 yaşı 2 yerdə qeyd edildi. Bakıda, vaxtilə çekistlərin ixtiyarında olmuş Dzerjinski, müstəqillik dönəmində Şəhriyar adını daşıyan klubda mən keçirdim. Şəxsi təşəbbüslə. Heç bir rəsmi razılıq, icazə istəmədən. Soyuq da bir gün idi. Hamı üst geyimində - paltolu-plaşlı oturmuşdu. Dəvət etdiklərimin əksəri siyasi repressiya acısını dadmış ailələrdən olanlar idilər. Əhməd Cavad, Çəmənzəminli, Pepinovlar, Xuluflu, Abbas Mirzə Şərifzadə... ailələrinin təmsilçiləri. Rasizadələr ailəsindən Turan xanım idi, Şeyx Məhəmmədin qızı, nəvə-nəticəsi idi, bir də, həmişə Cavid ocağının sevimlisi olmuş, bu ailəyə də hər zaman sədaqəti, etibarı ilə seçilmiş Tahir Rasizadənin oğlu, o vaxt heç yerdə işləməyən Artur Rasizadə...

Azərbaycan Televiziyasında da bir veriliş düzəltdim. Onu da qanacaqları çatmadı ki, ayın 24-də efirə versinlər, oktyabrın 25-nə saldılar. Ona görə də verilişin adını "111-ci şam" qoydum, Cavidin ömrünün artıq ilk günü yaşanan 111-ci ilinə həsr etdim.

Və Cavidin 110 yaşı şairə yaraşan ehtiramla Naxçıvanda bayram edildi. Bunu Heydər Əliyev etdi. Təbii, əlində daha geniş imkan olsaydı, bundan beş qat artığını edərdi. Ancaq görürdü axı onun Cavidinə, onun Əsərinə biganəlik var. 100 illik təntənələrindən sonra Cavidə münasibətdə soyuqluq yaranmamalı idi. Ancaq yaranmışdı və 1992-ci ildə Naxçıvanda qarşısında təxirə salmadan həll edilməsi vacib olan onlarla ağır məsələnin dayandığı böhranlı günlərdə böyük Heydər Əliyev yenə böyük Hüseyn Cavidin yanında idi, yenə onunla nəfəs-nəfəsə idi...

10 may, 2023

Rafael HÜSEYNOV, akademik

“525-ci qəzet”