O, dünya siyasətinin nəhəngləri ilə oturub-durub. Dünyanın ən böyük dövlətlərinin adı tarixə həkk olunan liderləri onun haqqında ən yüksək tərifləri dilə gətirib - özü həyatda olanda və ömür yolu bitəndən sonra. Onun sevənləri həmişə çox olub, ancaq həyatının bütün mərhələlərində istəməyənləri, rəqibləri, hətta barışmaz düşmənləri də tapılıb.

Haçandır ömür möhləti bitib, yenə saysız sevənləri var, ondan vaxtca aralandıqca qədrini daha artıq bilərək sanki yenidən kəşf edənlərinin miqdarı da artmaqdadır, ancaq keçmişlərdə olduğu kimi, yenə əleyhdarları da, düşmənləri də əskik deyil. Əsas odur ki, ona laqeyd qalmaq, bu gurluqda işığı görməzliyə vurmaq mümkün deyil. Onu peyğəmbərə də oxşadıblar, ona iblis də deyiblər. Bunu kimsə xəlvətdə, xısın söhbətlərdə dilə gətirmiş olsaydı, indi heç üstünü vurmazdım. Amma o sözlər milyonlarla insanın gözü qarşısında söylənib, lentləşdirilib, yaddaşlaşdırılıb və yazılıbsa, qalacaq. Həmin səbəbdən gərək onların da böyründən etinasız keçməyəsən. O, uzaqgörən idi, aqil idi, tükü tükdən seçən idi, bilgin idi, yaxşılıq etməyi bacaran idi və yaxınlaşdıqca bu məziyyətlərindən ona gendən baxanlardan daha artıq hali olaraq şəxsiyyətinə daha artıq da vurğun kəsilənlər, qəlbən pərəstiş etdikləri şəxsiyyəti müqəddəslərə şamil edilən kəlmələrlə adlandıranda bunu başa düşmək olur. Ancaq mən əleyhdarları da anlayıram. Heydər Əliyevi aldatmaq mümkünsüzdü. El sözü, yerin altını da, üstünü də, insanın içərisini də, çölünü də bilirdi, yalana, xəyanətə, etibarsızlığa, qudurğanlığa, cızığından çox çıxmağa qarşı amansız idi, "çürük" dediyi belələrindən ikrah edirdi və yeri düşdükcə cəzalarını verirdi. Odur ki, ona heç vədə bata bilməmiş şər qırıqlarının, özləri şeytan qırığı olanların bu zirvənin ardınca hərzə-hədyan püskürməkdən o yana nəyə taqəti çatar ki!

Ancaq o, nə peyğəmbər idi, nə də iblis. O, insan idi. Amma sadə insan da yox, hər baxımdan qeyri-adi olan, böyük olan insan. Zatında quruculuq, ilham, eşq vardı. Ona görə də ömrü boyu qurdu, yaratdı, yollar açdı, uçmaq təpəri olanlara qanadlar bağışladı, gələcək günlərçün təməllər tökdü. Nə etdisə də, sevgiylə etdi və buna görə də daim sevgiylə anılmaq ona tale töhfəsidir.

İkinci Heydər Əliyev olmayacaq. Adı, soyadı Heydər Əliyev olanlar doğulacaq və bu gün neçəsi var. Birinin damarlarında öz qanı axır - doğmaca nəvəsi də onun adıyla böyüyür. Heydər Əliyevlərin içərisindən də işıqlı azərbaycanlılar çıxacaq, istedad Azərbaycanın varlığında, millətin qanında olduğundan zaman keçdikcə yeni əyyamlara uyğun görkəmli siyasətçilər də, qabil dövlət xadimləri də, seçkin liderlər də yetişəcək. Ancaq ikinci Heydər Əliyev olmayacaq. O, tək gəldi, tək getdi. O, Azərbaycanın bəxtinə düşmüş müstəsna bir ƏSƏR idi. Elə möhtəşəm və təkrarsız ƏSƏR ki, əsəri, təsiri, dalğası bu millətlə həmişəlik qalacaq.

Nə qədər iri zaman keçsə də, hər halda minillərin və yüzillərin o tayında qalan böyüklərimizi tanıyırıq. Əlbəttə ki, hamısını yox. Unudulanlar lap çoxdur. Hər xalqın onun keçmişini yaratmışlara bələd olmasına, əslini-kökünü bilməsinə ehtiyacı var. Keçmişin böyük olduqca özünü bugün içərisində daha güvənli, daha inamlı hiss edirsən. Yox yerdən özünə tarix düzəltməyə çalışanları, kağız üzərində guya qədimlərdə ərazilərinin hüdudsuz olduğunu sübut etmək sevdasına düşənləri, başqa millətlərdən çox dəyərləri, hətta məşhur simaları belə mənimsəyərək öz adına çıxarmağa can atanları da qınamayın. Milli natamamlıq duyğusu vadar edir ki, onlar özlərində başqa millətlərə nisbətən çatışmaz saydıqlarını nə yollasa aradan qaldırsınlar. Təqdir etməsən də, hər halda o cür səylərə gərək bir qədər dözümlü, bir az təbəssümlə - anlaşıqlı yanaşasan. Dərd odur ki, bütün tarix boyu bir-birindən qüdrətli şəxsiyyətlərin ola, çoxunu hələ yeni nəsillərə gərəyincə tanıda bilməyəsən, dözülməsi çətin olan budur ki, tarix içərisində iftixara layiq çox uğurların ola, amma başqaları özünə ordan-burdan oğurlayaraq, oxşadaraq, dəyişərək nailiyyət tarixçələri yaratsın, sənsə şanlı dünəninin çox səhifələrinə çatmağa tələsməyəsən. Çox vaxt məhz belə arxayın biganəlik səbəb salır ki, saxtakarlar, olmayanı olan kimi qələmə verənlər meydan sulamağa girəvə tapırlar.

Azərbaycanın son 1300-1400 il boyunca 3 mindən artıq şairinin yaşayıb-yaratdığını təzkirələr xəbər verməkdədir. Bu gün onların neçəsini xalqımız yaxşı tanıyır? Uzaq başı 100-nü. Amma bu, qətiyyən o demək deyildir ki, insanlarımızın az tanıdığı, ya xəbərsiz olduğu əski şairlərimizin arasında bu gün əsərləri yaşamağa, özləri də elə indi bizə yaxşı bəlli 100-ə qədər məşhur ədibimiz kimi tanınmağa və sevilməyə tam layiq olan daha neçə-neçə yüzlər yoxdur. Əlbəttə, var. Üzə çıxarıldıqca, öyrənilib təqdim edildikcə insanlarımız heyrətlənir ki, niyə indiyədək belə xəzinələrdən bixəbər qalıbmışıq! Elə bu cür müxtəlif bilik sahələrindəki güclü alimlərimiz, dərin filosoflarımız, vergili musiqiçilərimiz, rəssamlarımız, memarlarımız... olub, azını tanıyırıq. Millətin və yurdun taleyində izi qalan qüdrətli sərkərdələrimiz, el qəhrəmanlarımızınsa lap barmaqla sayılacaq qədər azına aşinayıq. Orta çağdan üzü bu yana böyük dövlət xadimlərimiz, sadəcə hakimiyyət sahibi olmayıb, həm də xalqı yeni yollarla irəlilədən, məmləkəti yüksəltməyi bacarmış dövlət başçılarımızın neçəsinin adı, hünər və zəfər tarixçələri bu gün hər kəsə bəllidir? Ha sayaq, 10-15 nəfər olacaq, bəlkə bundan da az. Heydər Əliyevin adı bu şərəfli sırada əbədi yerini tutub. Ancaq gərək dünənlərimizə tez-tez boylanaq və yaxşı tanıyaq. Hamısını tanıyaq və tanıdaq. Onları daha yaxşı tanıyıb bildikcə bir millət olaraq özümüzü də daha artıq tanıyacaq, qarşımızda dünənin xəritələri, səmt nişan verən bələdçiləri varkən sabahlara doğru da daha əmin, hədəfləri daha dəqiq təsəvvür edərək yönələ biləcəyik.

Şəxsiyyətlərimizin hərəsi bir dərslikdir. Həmişə oxunulası və ibrətlər alınası dərslik. Heydər Əliyevin ömrü, yolu, irsini yaxşı bilməyimiz ona görə vacibdir ki, o həm bir imperiya içərisində yaşayan yarımasılı Azərbaycanın, həm də müstəqil Azərbaycan dövlətinin rəhbəri olub. Daha əvvəlki zamanlarda da başqa səltənətlər tərkibində yarımasılı yaşamağımız olub, elə bugünün özündə də oturuşmuş müstəqil dövlətimizlə yanaşı, başqa dövlət tərkibində vilayət kimi mövcudluğumuz da bir gerçəklikdir. Heydər Əliyev hər insan kimi həyatını yaşayıb gedib. İrs qalır. Hər yönünə bələd olmaq gərəkdir ki, gələcəkdə nəyi necə etməli və necə etməməli olmanın öyüdlərini alasan. Heydər Əliyevin iş ömrünə gün-gün, saat-saat daha dərindən nüfuz etdikcə görürəm ki, necə ürəklə, fədakarlıqla, sanki həyatın yalnız elə işdən ibarətliyini düşünərək çalışıb.

İnsan bəzən arxaya boylananda hansısa işlərə daha artıq vaxt, güc sərf etdiyinə, bunun əvəzinə bəlkə də daha artıq dincəlmək, əzizləriylə bir yerdə olmaq fürsətlərini qaçırdığına heyifsilənir. Ancaq insan o təhər yaşayıbsa, ruhca o cürdürsə, vaxt tərsinə dönsə, yenə hər şeyi təzədən başlamalı olsa, yenə elə həminki kimi olacaq. Çünki xəmiri belə yoğrulub, çünki məhz belə olmaq onun mahiyyətidir.

Yaşı 70-i, 80-i, hətta 90-ı keçmiş insanlar var ki, bu gün Azərbaycanda və Azərbaycandan kənarlarda Heydər Əliyev haqqında bəzən haqlı, bəzən haqsız danışırlar, yazırlar. Onlar Heydər Əliyevi görənlərdir. Gələcəkdə onun dünyadan getməsindən sonra həyata gəlmişlər də danışacaqlar, yazacaqlar. Yenə hərdən haqlı, hərdən haqsız olacaqlar. Daha çox yaxınlaşdıqca onun nəhəngliyini daha artıq dərk edirəm. Əgər o indi danışan və yazanların da hər biri bu nəhəngliyi və ənginliyi yaxından görmək imkanında olsaydı, ya buna cəhd etsəydi, şəksiz ki, danışmaqdan və yazmaqdan öncə hökmən tərəddüd keçirəcəkdi. Öyən də, söyən də! Heydər Əliyev pambıq tarlasında, "ağ qızıl"ı əkib-becərənlərin arasındadır, onlarla danışır, baxırsan ki, həmin ağır, çoxzəhmətli işin xüsusiyyətlərini onlardan az bilmir, üzümlüklərdədir, ya üzümçülüyün inkişafı ilə bağlı müşavirə keçirir, o adamlarla onların öz dilində söhbət edə bilir, bir gün neftçilərlədir, sabahsa hansısa zavodda, bu gün bir teatr tamaşasındadır, sabah dünya siyasətinin çox düyünlü nöqtələriylə bağlı müzakirələrin getdiyi məclisdə. Hər sahədə əsl peşəkar kimi görünür və hətta həmin sahənin peşəkarlarından da bir cəhətdən üstün təsir bağışlayır. Çünki o, bəlli sahənin peşəkarından fərqli olaraq, hər sahənin bilicisidir və bütün bildiklərinin üstündə bir dövlətçi baxışı da var. O, həmin müxtəlif müzakirələrdə hamı ilə eyni masa arxasında ola-ola həm də bütün bunlara quş uçuşu hündürlüyündən baxmaq gücündədir. Böyük dövlətçi olduğundan ən xırda olanda, ən adidə ən böyüyün izini, cövhərini, rişəsini görə bilir. Çoxşaxəli peşəkar olduğunda gözündən heç nə qaçmırdı, ən böyük olandakı ən xırda hissəcikləri də seyr etməyə qadir idi, zahirən lap balaca, cüzi olanın da şah damarından tutaraq onu ən vacib olan, ən böyük mətləblərlə də əlaqələndirməyi bacarırdı. Heydər Əliyevə bütövlükdə, ya onun hansısa əməlinə qiymət vermək həvəsinə düşərkən gərək ən əvvəl düşünəsən ki, onun yerində sən olmuş olsaydın, qəfil sual qarşısında naçar qalardın, ya hansısa cavab tapa bilərdin, ya sən özün onun gücdə, onun təpərdə ola bilərdinmi və ya ümumən onun kimi ola bilən bir özgəsi varmı, yaxud belə ola bilmək istedadı tək bizdə yox, bütün dünyada neçə yüzmində, neçə milyonda birinin qismətinə düşüb?

Açın qapını, bir kənardan qulaq asın, izləyin toplantını. O vaxt - 1972-nin 12 mayında Mərkəzi Komitənin həmin Büro iclası keçiriləndə yığıncaq qapalıymış, orada müzakirə edilən, imzalanan hər sənədin üstündə "məxfidir" sözü varmış, yad bir adamın da orada cərəyan edənləri izləməsi yasaqmış.

İndi həmin iclas, orada nə söylənibsə, nə yazılıb-pozulubsa, hamısı tarixdir. Bizim tarix! Öz tariximizin dəqiqələridirsə, demək, sizin hər birinizindir. Çəkinmədən, rahatca bir qıraqdan oturub baxın, qulaq asın. Narahat olmayın, onlar onsuz da sizi görmür. Amma deyəsən, bircə Heydər Əliyev yalnız bu iclasdakıların deyil, elə illər sonra həmin qapalı toplantıları sənin, mənim, digərlərinin də izləyəcəyini o başdan duyurmuş, görürmüş, bilirmiş və ona görə də hər toplantıda elə danışıb, elə davranıb ki, baxanların, görüb-eşidənlərin sayı birə-beş yox, birə-min də artsa, irada yer olmayacaq. İndi o lentlərə, dünən yadigarı xronikalara baxanda heyrətə düşməyə bilmirsən - sanki heç bir hadisə o anda, qəfilcə baş vermir, sanki öncədən bilirmiş belə hərəkət ediləcək, belə söz söylənəcək və həmin hərəkətin müqabilində, həmin sözə qarşılıq olaraq mütləq bu cavabı vermək lazımdır. Çünki artıq bugündən baxıb saf-çürük edərkən görürsən ki, bir söz artıq, bir söz əskik söylənsə, ya hansısa fikir o məqamda məhz onun dediyi kimi deyilməzdisə, nizam pozulardı, arzuolunan nəticə alınmazdı.

1970-ci illər uzaqdır, 1990-cı illər ki yaxındadır, videoyazılarını da vaxtaşırı seyr etmək imkanınız var. Gözlənilməzliklərlə dolu anlardır. 1990-cı ilin qara və qanlı yanvarından 1994-1995-ci illərin fırtınalarınadək. Əksəriyyət büdrəyir, yanılır, ya öz aləmində haqlı olduğunu düşünüb yaxa yırtır.

İndi baxırsan, bircə Heydər Əliyevi görürsən ki, əvvəldən-sona bütün tarıma çəkilmiş anlarda müvazinətini sonacan saxlayan, iradəsi sarsılmayan, ayaqlar yerə döyüləndə, mikrofonu bağlananda da susmayan, dediyi hər söz də tam yerində olan yalnız odur.

Müsəlmanın sonrakı ağlıyla, köhnə tarixə indiki təcrübəylə tumar çəkərək sözdə nəyisə dəyişə bilərsən. Ancaq dünəni olduğu kimi bugünə çatdıran lentlərdə nəyi dəyişə bilərsən?! Zaman özü onlara "əl vurma!" möhürünü həkk edib.

Və həmin dünənlərin içərisindən görünən hər nöqtədə Heydər Əliyevin alnı açıq, qaməti şax, sözü dürüstdür. Nə hərəkətlərinin, nə deyişlərinin islaha, redaktəyə ehtiyacı var. Özü də təsdiqləyirdi ki, axı ömrümün hər mərhələsi mənimçün əzizdir.

Kim döşünə döyüb deyə bilər ki, həyatı uzunu nə edibsə, hamısından qanedir? Ömrünün ötən illərində hansısa etdiklərini dəyişə bilmək fürsəti əlinə düşsə, hər adam özünü xoşbəxt saymazdımı?! O boyda Ömər Xəyyam deyibsə ki: "Fələyin yazdığını mən poza bilsəydim həmən, Onu arzumla, məramımla yazardım yenidən", sıradan olan insanların öz keçmişinə düzəliş edə bilmək arzusuna niyə çox təbii yox, birtəhər baxmalıyıq ki! Heç kəs belə istəyi gizlicə qəlbindən haçansa keçirmiş olduğunu boynundan atmasın, bu, hamıya, bəşər övladına xasdır.

Ömrünün hər parçasını necə düşünülmüş yaşayasan, yolunu necə tam ölçülü-biçili keçəsən ki, gələcəkdə də keçmişdəki özünü seyr və təhlil edərkən Heydər Əliyev kimi "mən ömrümün hər parçasından razıyam, ömrümün hər dövründə nə etmişəmsə inanaraq, ürəkdən etmişəm" deyə biləsən.

Nə isə, kənarda durmayın, içəri buyurun - Tarixin içərisinə. Vaxtın dünənindəki o iclas salonunda bir yanda əyləşib baxın, dinləyin...

...İçəridəsə artıq növbəti müzakirə başlanacaq. Elə indicə, bu dəqiqələrdə başa çatdırdıqları fikir mübadiləsi "Respublikanın kolxoz və sovxozlarına gətirilən cins və cinsi yaxşılaşdırılmış mal-qaranın yerləşdirilməsi və saxlanılmasının vəziyyəti" haqqında idi. Kənd təsərrüfatı naziri, respublika sovxozlar nazirinin müavini, Üzümçülük və Şərabçılıq Komitəsinin sədri, baytarlıq idarəsinin rəisi, Azərbaycan Cins Heyvanlar Birliyinin sədri danışıblar və Heydər Əliyev çıxış edib. Bu, sovet dövrü Azərbaycanının həyatı idi, sənaye və kənd təsərrüfatı məsələləri dövlət işinin aparıcı səmti idi və belə mövzuların çoxu elə sovetlə birgə qalıb keçmişdə. Ancaq bu köhnə və həm də köhnəlmiş söhbəti bihudə yada salmıram. Obiri danışanların hamısı kənd təsərrüfatı üzrə illərcə çalışmış, bu sahədə iş və həyat təcrübəsi olan şəxslərdilər, bəziləri sırf heyvandarlıq mütəxəssisiydilər, ancaq bütün bunlar zahirən Heydər Əliyevdən uzaq söhbətlərdi, respublikaya rəhbərliyinin heç 2 ili tamam deyildi, Mərkəzi Komitəyə gələnəcən belə mövzulardan büsbütün aralı olmuşdu, rayon uşağıydısa da, yeniyetməliyində, ilk gəncliyində nəinki maldarlıqla maraqlanmaq, heç həyət-bacalarında belə mal-qara görməmişdi. İndi danışırdı, elə suallar verirdi, elə incəliklərə toxunurdu ki, neçə ilin mütəxəssisi olan bu adamlar sadəcə təəccüblənmirdilər, üşənirdilər ki, belə də adam olar, axı bütün bunları haradan bilir, necə bilir?!

Heydər Əliyev olmağın bir gizlinci də elə bu "haradan bilir"dir. Zəhmət, alın təri, usanmadan, bıqmadan öz üzərində işləmək, heç kimin yanında sənə aidiyyəti olan heç bir məsələdə zəif görünməmək inadı.

...Bu dəstə gedir, gündəlikdəki növbəti mövzu ilə bağlı dəvətlilər daxil olurlar zala. Söz yox, ətrafında söhbət gedəcək hər məsələ ilə bağlı öncədən Birinci katibə zəruri arayışlar hazırlanır və o, mövzunun içində olur. Bu məsələ ilə bağlı da bir neçə arayış ortadadır. Ancaq indi haqqında bəhs edilən hadisənin buradakıların heç birinə bəlli olmayan müqəddiməsindən, pərdəarxası xeyli ayrıntılarından o, hələ özünün DTK dövründən tanışdır.

1971-ci il dekabrın 18-dən 29-dək Sovet İttifaqının mədəniyyət, ədəbiyyat və elm xadimlərindən ibarət 15 nəfərlik nümayəndə heyəti Azərbaycanın mədəniyyət naziri Zakir Bağırovun rəhbərliyi ilə Sovet-İraq dostluğu ongünlüyündə olub. İndi arxiv sənədlərində qarşıma çıxan, vaxtilə köhnə qəzetlərdə haqqında oxuduğum həmin səfər barədə 1980-ci illərin əvvəllərində mənə unudulmaz alimimiz akademik Həmid Araslı danışırdı, Bağdadda, Mosulda, Ərbildə, Kərkükdə, Bəsrədəki görüşlərinin üstündən 10 il ötəndən sonra da soyumamış həyəcanı ilə bir-birindən maraqlı tarixçələri söyləyirdi. Həmid müəllim ilk sovet alimi idi ki, Bağdadda, Mosulda, Bəsrədəki universitetlərdə geniş müəllim və tələbə auditoriyası qarşısında mühazirələr oxumuşdu. Xəyalınız indiyə getməsin - yollar açıq, Azərbaycan müstəqil. Sovet dönəmində hər belə səfər, nəinki iri bir dəstə azərbaycanlının, hətta bircə nəfərin belə sovet sərhədlərindən kənardakı özünüifadəsi, uğuru Azərbaycanın SSRİ tərkibində olsa da, hər halda dövlət kimi varlığının göstəricisi idi. Bu dekadanın açılışı da, bağlanışı da Bağdadın ən böyük "əl-Huld" zalında keçirilmişdi, bu mərasimlər ölkə televiziyasında nümayiş etdirilmişdi. Nümayəndə heyətinin üzvləri dövlət, hökumət və siyasət xadimləri ilə görüşmüşdülər, müxtəlif sənaye müəssisələrinə, elmi və mədəni mərkəzlərə baş çəkmişdilər, Azərbaycan haqqında filmlər göstərilmişdi, sənət ustalarımız konsertlər vermişdilər, qəzetlərin ilk səhifələri hər gün bu xəbərlərlə dolu idi. SSRİ-nin İraqdakı səfiri V.Lixaçov səfərin başlıca yekunları ilə bağlı Bakıya, Heydər Əliyevə məktub göndərmişdi və görüşlərdə edilmiş təkliflərə əsaslanaraq mülahizələrini yazırdı ki, yaxşı olardı İraqdakı türkmanların mədəniyyət təsisatları ilə Azərbaycanın oxşar təmayüllü təşkilatları əlaqələr qurmaq imkanlarını araşdırsınlar, türkman gənclərin Azərbaycan ali məktəblərində təhsil almaq məsələsinin mümkünlüyü nəzərdən keçirilsin, İraq milli neft sənayesi üçün mütəxəssislərin yetişdirilməsindən ötrü onların Azərbaycan ali texniki institutlarında təhsil alması məsələsinin məqsədəmüvafiqliyinə baxılsın. Təbii ki, fövqəladə və səlahiyyətli səfir Bakıya yolladığından daha geniş hesabatı Moskvaya, SSRİ Xarici İşlər Nazirliyinə də çatdırmışdı.

Və Heydər Əliyev də fürsəti fövtə vermədən açılmış imkandan Azərbaycanın maraqları naminə yararlanmağı qət etmişdi. Həmin Büro iclasının sənədləri arasında artıq onun imzalayaraq Kremlə ünvanladığı məktubun da surəti qalır. Heydər Əliyev Sov.İKP-yə göndərdiyi məktubda yazırdı ki, Bakıda İraqın baş konsulluğunun açılması ilə əlaqədar Bəsrədəki SSRİ konsulluğunun baş konsulluğa çevrilməsini məqsədəuyğun hesab edirik. Baş konsul vəzifəsinə isə namizədin Azərbaycandan olmasını təklif edirik.

Amma bir az da irəli gedərək başqa təkliflər də irəli sürürdü. İraq türkmanlarına istinad edərək yazırdı ki, onların mütərəqqi təmsilçilərinin fikrincə, Sovet Azərbaycanının əldə etdiyi nailiyyətlərin İraqda lazımınca təbliğ edilməsi Qərb dövlətlərinin bu ölkədəki antisovet təbliğatına ciddi əks-təsir göstərər.

 Heydər Əliyev belə siyasi kombinasiyaların ustasıdır, bilir hansı həssas yerdən yapışır və öz çekist təcrübəsindən agahdır ki, Moskvanın qılığına ideoloji uduşlar vəd edən belə fəndlərlə girmək daha nəticəverəndir və əslində elə həqiqəti yazır. Çünki o dövrdə kökcə elə bizdən olan İraq türkmanları ilə Azərbaycanın ədəbi-mədəni əlaqələri daha əvvəlki onillərin xəbərsizliyi və sükunətindən qurtularaq günü-gündən istiləşməyə və genişlənməyə başlamışdı. Rəsul Rza, Bəxtiyar Vahabzadə və Qasım Qasımzadənin o tərəflərə 1959-cu ildə gerçəkləşən səfəri, səfər əsnasında yaranan tanışlıqlar, bunun ardınca başlanan yazışmalar, Rəsul Rzanın İraqdakı türkmanların Füzuli yadigarı olmaları, özlərinə "türkman" desələr də, canla, qanla bizlərə bağlılıqları haqdakı məqaləsi gözləri daha çox açmışdı. Kərküklülərin buralara gəlib çatan səslərini, şeirlərini, nəğmələrini dinləyib onlara isinişdikcə insanlarımızın elə onların da bizlərdən olmasına əminliyi artmışdı, 1968-ci ildə işıq üzü görən "Kərkük bayatıları" kitabını oxuyanlarsa görmüşdülər ki, qoşa alma kimi oxşarıqmış. Asta-asta oralı alim və ədiblərin də bizim tərəflərə ayağı açılmışdı.

Ona görə də hələ DTK dönəmindən bütün bu işlərin içində olan Heydər Əliyev artıq yaxınlaşmanın gələcəkdə daha da dərinləşdirilib inkişaf etdirilməsinin rəsmi yollarını arayırdı və İraqda Azərbaycan təqdimatında həyata keçirilmiş mədəniyyət günləri indi bununçün əlverişli vəsiləyə çevrilmişdi.

Kremlə məktubunda İraqdakı sovet təsirinin artırılması və həmin işlərin təşkilindən ötrü ölkədəki sovet səfirliyinin, Xarici Ölkələrlə Dostluq və Mədəni Əlaqələr Cəmiyyətləri İttifaqının (rusca o vaxt bu quruma SSOD deyirdilər: "Soöz sovetskix obhestv drujbı i kulğturnoy svəzi s zarubejnımi stranami") nümayəndəliklərinin aparatında azərbaycanlı kadrların işləməsinin faydalı olacağı məsələsini qaldırırdı.

Yəni Heydər Əliyevin həm səfirliyə, həm konsulluğa, həm də əl altından başqa məxfi tapşırıqlar yerinə yetirsə də, hər halda açıqda birbaşa mədəni siyasətlə məşğul olan SSOD-a azərbaycanlı kadrları yerləşdirməklə bağlı təcili məktub göndərməsinin alt qatdakı səbəblərindən biri güclü, əlləri hər səmtə çatan Azərbaycanın quruculuğuyla bağlı yeni tədarüklər idisə, daha dərində olan digər mühüm səbəb də vardı. İş ondadır ki, Kreml artıq qət etmişdi ki, 1972-ci ilin yazında Yerevanda İraq mədəniyyəti günləri keçirilsin, həmin ilin payızında isə İraqda SSRİ mədəniyyəti dekadası bu dəfə artıq Ermənistan təmsilçiliyi ilə təşkil edilsin. Bu ehtimal da istisna olunmurdu ki, ermənilər də həmin dekadadan sonra ərəb dünyasına səpilmiş çoxlu soydaşlarının olmasına işarəylə oxşar xahiş və təkliflərlə Moskvaya müraciət edə, onsuz da bizə nisbətən daha artıq sirayət etmiş olduqları SSRİ Xarici İşlər Nazirliyi şəbəkəsinə daha bir neçə özününkünü yerləşdirməyə çalışarlar.

...Ömrü boyu sabitləşmiş adətinə uyğun olaraq Heydər Əliyev bu iclasda da sona yaxınlaşınca mətləbləri yekunlaşdıracaq, bir daha xüsusi diqqət yetirməli məsələlərə münasibətini bildirəcək. Onun belə dəyərləndirmələri isə artıq bir layihə, gələcək fəaliyyətin istiqamətləri idi. Azərbaycan nümayəndə heyətinin uğurlu İraq səfəri sevindirir, bəs ardı? Heydər Əliyev danışır: "Bizim Xarici Ölkələrlə Dostluq və Mədəni Əlaqələr Cəmiyyətimizin işi qənaətbəxş deyil və bu barədə çox yoldaşlar dəfələrlə deyiblər. Mən bu yaxınlarda Suriyada idim. Oradakı səfir də, səfarətxananın əməkdaşları da çox şikayətlənirdilər ki, söyləyirdilər ki, Azərbaycanın nailiyyətlərini təbliğ etmək üçün əllərində heç bir material yoxdur. Azərbaycanın 50 illiyində orada təntənəli bir tədbir təşkil etməyi arzulayıblar, ancaq ixtiyarlarında lazımi materialları olmayıb. Ancaq bu arada başqa respublikalar başqa ölkələrdə, o cümlədən, ərəb ölkələrində bu mənada fəal iş aparırlar".

Orada səfirlik həqiqətənmi Azərbaycanla bağlı tədbir keçirmək istəyirmiş, ya bu, səfir və digər diplomatların Heydər Əliyevlə Suriyadakı görüşlərdən, onun Azərbaycanla əlaqədar burada geniş iş aparılmasının zəruriliyi ilə bağlı təlqinedici söhbətlərindən sonra ağıllarına gəlib dilə gətirilmişdi, - bu, ayrı söhbətdir. Heydər Əliyevsə Suriya-Azərbaycan bağlılıqlarından bəhs edəndə, Suriyada bizim daha yaxşı tanıdılmamıza ehtiyacın olduğunda təkid edəndə başlıca tarixi körpü kimi bilirsinizmi kimə əsaslanmışdı? - İmadəddin Nəsimiyə! Başqa hansı sovet respublikasının Suriya ilə bunca mötəbər, qocaman yaşlı körpüsü vardı?

Heydər Əliyev beləcə, hər məsələyə miqyaslı yanaşdığından yüzlərlə detal arasından ən əhəmiyyətli olanı da dərhal seçə bilirdi. Nəsiminin keçirilməsi nəzərdə tutulan 600 illiyi ilə bağlı Suriya səfərində o, artıq oralarla bağlı zəruri özülü yaradıb qayıtmışdı.

...Digər məsələnin müzakirəsinə başlayırlar. Ali və orta ixtisas təhsili naziri, universitetin rektoru, hüquq təhsili üzrə mütəxəssislər respublikada hüquqşünas kadrların hazırlanması və təkmilləşdirilməsi məsələlərinin vəziyyəti, görülməli tədbirlərdən bəhs edirlər. Heydər Əliyevin bu mövzuya münasibəti həmişə son dərəcə ciddi və tələbkar olacaq, bu mövzuya dönə-dönə qayıdacaq. Hüquqşünas kadrların hazırlanması məsələsinə millət və cəmiyyət quruculuğu məsələsinin önəmli halqalarından biri kimi yanaşdığından hətta bəzən ifrata da varacaq, qanunla sərbəst də davranacaq. Universitetin hüquq fakültəsi sovet dönəmində Azərbaycanda ən bahalı fakültə sayılırdı. Məcazi mənada yox, elə sözün birbaşa anlamında. Təhsil sistemində, xüsusilə qəbulda böyük rüşvətxorluq vardı, qarşısını almaq da mümkünsüz qədər çətin idi. Sovet dövründə insanların ala, lotereya ilə uda bildiyi ən bahalı minik maşını "Volqa" idi ki, qiyməti təqribən 10 min rubldu. Hüquq fakültəsinə tələbə biletinin "qiyməti"sə 100 min rubl. Heydər Əliyev hakimiyyətə gəlincə tələbə qəbulu sahəsində rüşvətxorluğun aradan qaldırılması yolunda mübarizəyə başlamışdı. "Bunker" anlayışı da elə o vaxtlar yarandı. Qəbul imtahanlarına qatılan müəllimləri təcrid edirdilər, son anacan hansı harada imtahan götürəcəyini bilmirdi, amma nədirsə, yenə bir hiylə işlədib bəd əməllərini törətməkdə davam edirdilər. Heydər Əliyevin 1970-ci illərdə ixtiyari olaraq qoyduğu yasaqlardan biri hüquq fakültəsinə qəbulda prokurorların, milis rəislərinin, hakimlərin övladlarına məhdudiyyət yaradılması ilə bağlı idi. Bakıdan Moskvaya bir ucdan şikayət məktubları gedirdi ki, Azərbaycanda insanların təhsil hüququ pozulur, gənclərin istədikləri ixtisası seçmələrinə maneə qoyulur.

Həmin olmuşlardan 30 ilə yaxın vaxt keçərkən Heydər Əliyev belə sərt tədbirlərə əl atmasının niyəsini izah edirdi. Söyləyirdi ki, tapşırdım, araşdırdılar, məlum oldu ki, hüquq fakültəsinə qəbul edilənlərin bir çoxu hüquq-mühafizə orqanlarında yüksək vəzifə tutanların balasıdır. Fikirləşdim ki, belə davam etsə, respublika üzrə milisdə, məhkəmədə, prokurorluqda 10-15 il sonra necə mənzərə yarana bilər? Hər yerdə eyni familiyalar olacaq, ixtiyar 10-15 nəslin əlinə keçəcək, cəmiyyətdə özünəməxsus bir təbəqələşmə baş verəcək, bununsa Azərbaycana, xalqa dərinə işləyən çox zədələri dəyəcək. Ona görə məcburən müəyyən qabaqlayıcı addımlar atası oldum. Narazılıq edənlər də az deyildi. Hətta bir dəfə Yuri Andropov məndən soruşdu ki, o nə məsələdir, hey yazıb şikayətlənirlər, bu özbaşınalığa əncam çəkilməsini tələb edirlər. Niyə belə etdiyimi Andropova söylədim. Duruxdu. "Qanunu pozursan, amma düz edirsən" dedi.

...Sovet dövrünün adamı çürüdən mərəzlərindən biri bitib-tükənməyən iclaslar idi. Bu xəstəlik o həddəydi ki, hətta cəsarəti icazəli olan sovet mətbuatında Vladimir Mayakovskinin "İclasbazlar"ından Mir Cəlalın "İclas qurusu"nacan bu babətdə bir yığın satirik əsər qələmə alınmışdı.

Ancaq Heydər Əliyevin apardığı o Büro iclaslarının materiallarını vərəq-vərəq çevirirəm, "su axtarıram" - yoxdur. Müzakirə edilən hər məsələ vacib, dilə gətirilən bütün təkliflər işgüzar. Çexoslovakiyanın (indi Çexiya) "Barrandov" kinostudiyası ilə bahəm Azərbaycanfilmin çəkəcəyi "Küləkli dəniz" filmi ilə bağlı müzakirəyə əhəmiyyətsiz demək olarmı, ya belə iclası hansı insafla bürokratizmin ayağına yazmaq mümkündür? Axı hətta bu müzakirənin özü də Azərbaycanı daha böyük və güclü göstərmək cəhdi sayılmalı, Azərbaycanın dünyaya çıxışına o dövrün şərtləri daxilində diqqətəlayiq bir təkan kimi qavranılmalıdır.

Ya həmin gün baxılmış 23 məsələdən biri olan bu müzakirəni necə ikinci dərəcəli, iclasa aludəlik kimi mənalandırasan? Əsl yaradıcı, fəal iş prosesidir. Belə toplantılarla müqayisədə əksinə, indinin bir çox yığıncaqları bəsit, bezdirici, gərəksiz təsir bağışlayır.

Nəriman Nərimanovun 100 illik yubileyi yaxınlaşır. O təntənəli iclasda Heydər Əliyev məruzə etməlidir. Məruzəni hazırlamaqçün təqdim edilmiş ilkin materiallar müzakirə olunur. Heydər Əliyev bu müzakirələrsiz də həmin çıxışını hazırlayardı və hamı da hər şeyi yalnız təntənəli yığıncaq günü eşidərdi. Ancaq hamının fikrini öyrənmək istəyir. İstənilən halda, həmişə olduğu kimi, yenə son anda ən doğru, ən adil, ən sanballı fikirləri özü söyləyir. Ancaq ətrafdakıların rəyi də onunçün mühümdür. Hamıya qulaq asır və hər nitqdən də özünə lazım olan nələrisə mütləq tapır. Danışanlar hamısı püxtə, bilikli insanlardır. İclasda bu mövzunu təqdim edən Mərkəzi Komitə katibi Cəfər Cəfərov da, Büro üzvləri, respublika rəhbərliyini təşkil edən İsmayıl İbrahimov da, Əli İbrahimov da, Həsən Seyidov da, Qurban Xəlilov da, dəvətli mütəxəssislər də. Heydər Əliyev başlayır və o dəqiqə bəlli olur ki, mövzunun özəyindən onun kimi həm elmi, həm siyasi baxımdan sərrast yapışan yoxdur. Deyir ki, bizim dövrümüzdə indiyədək 100 illiyi qeyd edilən bircə Vladimir İliç Lenin olub. Bugünəcən biz Mirzə Fətəli Axundovun, Vaqifin, Nizaminin yubileylərini keçirmişik. Onlar ictimai xadimlər, ədiblərdir. Ancaq Nərimanovun yubileyini biz bir dövlət xadiminin ildönümü kimi keçirəcəyik. Moskvada İttifaqlar Evinin Sütunlu zalında bu yaxınlarda SSRİ Dövlət Plan Komitəsi səviyyəsində Krjijanovskinin 100 illiyi keçirilib. Odur ki, biz çox düşünülmüş hərəkət etməliyik. Xatırladırdı ki, Nəriman Nərimanov 1922-ci ilin dekabrından 1925-ci ilin dekabrınadək SSRİ Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin sədri işləyib, başqa sözlə, sovet dövlətinin rəhbərlərindən olub və xüsusi vurğulayırdı ki, elə bircə bu dəlil onun fəaliyyətinin ən yüksək qiymətidir. Əlavə edirdi ki, Lenin vəfat edəndə matəm qurultayı keçirilib, az saydakı çıxışçılardan biri olmaqdan savayı, yekun sözünü deyən, qurultayı bağlayan da Nərimanov olub.

Yəni diqqəti ona yönəldirdi ki, bizim Nərimanovumuz elə Lenin miqyaslı bir şəxsiyyət olub və onun 100 illiyini də həm Azərbaycanda, həm İttifaq səviyyəsində bu böyüklüyə uyğun keçirməliyik, Nərimanov haqda məruzə də onun möhtəşəmliyinə uyğun olmalıdır.

Sovet dönəmində "milli təmayüllü kommunist" adlandırılaraq o çağın məfkurəvi meyarlarıyla ləkələnmiş kimi olan Nəriman Nərimanovu bütün əzəməti ilə Sovet İttifaqı çərçivəsində qaldırmaq, onun siyasi intibahını təmin etməkçün mübarizələr aparırkən Heydər Əliyevin niyyəti həm də onun vasitəsilə SSRİ içərisində Azərbaycanı yüksəltmək, bu dövlətin qurucuları sırasında məhz bu xalqın böyük övladının olması həqiqətini bəyan etmək idi.

Özü böyük olduğundan böyük baxmağa, böyük görməyə, böyük təqdim etməyə də qadir idi.

...İclassa davam edirdi. Növbəti məsələlər gəlirdi. Hərəsində bir tarix. O başverənlərin tarixi siqlətini biz bu gün duyub dərk edirik. Heydər Əliyevsə həmin günlərin içərisində bu tarixləri vaxtın sürətli axarında gündəlik işi kimi yaşayır və yaradırdı.

O - qətiyyən sadə olmayan İnsan!

28 avqust 2023

Rafael HÜSEYNOV, akademik

“525-ci qəzet”