O gün o sözləri Heydər Əliyev balaca bir otaqda Azərbaycanın 5 seçmə övladına, 5 qələm sahibinə söyləsə də, əslində bu, bütün millətə deyilən sözlər idi. Çünki bir neçə saat sonra həmin görüşdən evlərinə qayıtmış Bəxtiyar Vahabzadə də, Anar da, Qabil də, Hüseyn Abbaszadə də, Fikrət Qoca da xalqla bərabər ekranlardan həmin söhbəti əvvəldən-sona seyr edib dinləyəcəkdilər.

1999-cu il noyabrın 10-u idi və Heydər Əliyev məkrli siyasətlərin Azərbaycanı düçar etdiyi ən kor düyündən danışırdı: "Mən Dağlıq Qarabağ muxtariyyətinin 1923-cü ildən yaranmasının tarixini çox yaxşı bilirəm. 1923-cü ildə Dağlıq Qarabağa muxtariyyət verilməsi Azərbaycanın başına bir bəla olub, bilin. Düzdür, o vaxtlar buranı Ermənistana vermək istəyirdilər. Azərbaycanın rəhbərləri çalışıblar və nəhayət ki, nail olublar o, Azərbaycanda qalsın. Qalmalı idi, amma muxtariyyət yox.

1923-cü ildə verilən o muxtariyyət Azərbaycanın içinə qoyulmuş bir bombadır, nə vaxtsa partlamalı idi".

Yada salırdı, hələ Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin sədri olduğu, respublikaya Vəli Axundovun başçılıq etdiyi vaxtlarda bu məsələ iki dəfə qaldırılıbmış və qarşısını da çətinliklə alıblarmış. Xatırladırdı ki, ildə bir-iki dəfə Ermənistanın SSRİ-də və dünyada tanınmış 100-150 şəxsi məktub imzalayır, Kremlə müraciət edirlərmiş ki, Dağlıq Qarabağı Ermənistana vermək lazımdır. Bu təxribatlar sırasından birinin heç kəsə bəlli olmayan təfərrüatları haqda isə belə deyirdi: "1977-ci ildə SSRİ-nin yeni konstitusiyası qəbul olunurdu. Konstitusiya komissiyası təyin olunmuşdu, sədri Brejnev idi, biz də üzv idik, mən də Azərbaycanın nümayəndəsi idim. Vaxtaşırı komissiyanın müzakirələri keçirilirdi. Bu iclasları da o vaxt Mərkəzi Komitənin katibi akademik Boris Ponomaryov aparırdı. Brejnev o qədər iştirak eləmirdi. Bir dəfə Moskvaya, komissiyanın iclasına getmişdim. Gördüm, xeyli ərizə gəlib ki, Dağlıq Qarabağı Azərbaycanın tərkibindən çıxarıb Ermənistana vermək lazımdır. Baxdım ki, bu Ponomaryov və onunla müttəfiqlik eləyən ermənilər deyir, bunu komissiyanın müzakirəsinə qoymaq lazımdır. Elə bu faktın özü ki belə məsələ komissiyanın müzakirəsinə buraxılsın, bunun özü nə deməkdir? Hələ komissiyanın iclasından bir gün qabaq buna nə qədər etiraz elədim, gördüm yox. Yenə də getdim rəhmətlik Brejnevin yanına, dedim, bu nədir, belə şey ola bilməz! Götürdü telefonu, Ponomaryova zəng vurdu ki, çıxar onu".

Bu sözləri yazı olaraq qəzetdən, kitabdan oxumaq bir başqa, Heydər Əliyevin öz səsində, öz dilindən eşitmək bir ayrı. Brejnevin adını çəkəndə səsinin dəyişən tonunda bir ehtiram hiss olunur. Və arxada qalmış sovet tariximiz haqda çox bilgilərim dərinləşib dəqiqləşdikcə daha artıq anlayıram ki, Heydər Əliyev Leonid İliçə bu cür sayğılı yanaşmasıyla nə qədər haqlıymış!

Həmin gün, Heydər Əliyevin 1999-cu ilin noyabrında yazıçılarla o görüşü çoxdan yaddan çıxıb gedib, həmin görüşdəkilərdən də təkcə 85-ni bitirib ömrünün 86-cı ilini yaşayan (çox yaşasın!) Anar sağdır. İndi dünənlərdəkinə nisbətən yazılanları oxumağa maillik lap azalıb, el sözü, heç kəs heç kəsin kitabını oxumur. Amma bu oxumamaqlıq Millətin Kitabına heç vəchlə aid edilə bilməz. Millət Kitabına bağlı hər səhifəni gərək oxumaqdan, öyrənməkdən bilmərrə usanmayaq!

O gün Heydər Əliyev yazıçılara masasının üstündəki - Moskvada təzə çapdan çıxmış kitabı, SSRİ-nin son rəhbəri Mixail Qorbaçovun köməkçisi olmuş Anatoli Çernyayevin "1991-ci il: SSRİ Prezidenti köməkçisinin gündəliyi" (1991 qod: Dnevnik Prezidenta SSSR. İzdatelğstvo Terra. Moskva, 1997) adlı memuarlar toplusunu göstərərək demişdi ki, bu, Qorbaçovun ən yaxın adamı idi, bu gün də onun yanındadır, yazır ki, filan gün (həmin kitabdan tarixi dəqiqliyi ilə verirəm: 9 oktyabr 1988 - R.H.) biz səhər Şahnazarovla (Georgi Şahnazarov əslən Bakıda yaşayan Qarabağ ermənisi idi, o dövrdə Mixail Qorbaçovun müşaviri işləyirdi - R.H.) bərabər getdik Qorbaçovun iş otağına. Qorbaçov Şahnazarovu qucaqlayıb öpdü və 64 yaşı münasibətilə onu təbrik etdi. Sonra Dağlıq Qarabağ məsələsi barəsində söhbət getdi. Dedik, bəs nə olacaq? Qorbaçov da dedi ki, tədbirlər görürəm, Azərbaycan belə eləyir, Ermənistan elə eləyir. Sonra soruşduq ki, bəs Əliyev? Burada yazılıbdır, Qorbaçov deyir ki, eşib axtarırıq, çox güclü şəkildə axtarırıq və Əliyev barəsində elə materiallar çıxaracağıq ki, Rəşidov haqqındakılardan daha pis olacaqdır".

Bu, tarixdir. Özləri yazıblar, özləri təsdiqləyirlər ki, Heydər Əliyevə qarşı mübarizə erməniçiliyin Dağlıq Qarabağı ələkeçirmə qəsdi və layihəsinin mühüm tərkib hissəsiymiş.

SSRİ-nin çox liderləri oldu. Lenindən Qorbaçovadək davam edən 70 illik vaxt kəsiyində Azərbaycana da, türk-müsəlman respublikalarına da münasibətin yaxşılığı baxımından ən gözəl dövr məhz Leonid Brejnev illəridir. Siyasi Büroda 3 türk eyni vaxtda başqa haçan təmsil olunmuşdu ki? Azərbaycan üçün də Kremldən qapılar heç vaxt Brejnev əyyamlarındakı kimi bütün istiqamətlərdə genişliklə açılmamışdı.

1967-ci ildə Moskvadan Bakıya Dağlıq Qarabağın Ermənistana verilməsi ilə bağlı məsələni Azərbaycan və Ermənistan Mərkəzi komitələrinin öz aralarında müzakirə edib qərar qəbul etməsi göstərişi ilə məktub gələndə də yenə kömək əlini uzadıb aparatdakıların qurduğu tələni qıran Leonid Brejnev idi. Heydər Əliyev dəqiqləşdirirdi: "Bu nə deməkdir? Deməli, Azərbaycanın məsələsini həll etməyi Ermənistana tapşırırdılar. Oturduq, məsləhətləşdik. Mən Vəli Axundova dedim ki, siz Moskvaya getməli və Brejnevlə görüşməlisiniz. Getdi və Brejnevi başa saldı. Brejnev anladı və özü o qərarı ləğv etdi".

Bunları yeri gəlmişkən o səbəbdən yazır və Brejnevin şəxsiyyətinə diqqəti ona görə yönəldirəm ki, bu sovet liderinin ömrünün son illərindəki xəstəhal vəziyyətinə görə onu lətifə qəhrəmanına çevirib ardınca danışanlara heç bənd olmayasınız. Millətimizə, Azərbaycanımıza yaxşılıqları dəymişlərə münasibətdə nankorluq bizə qətiyyən yaraşmaz. Çənəsi və vücudu laxlasa da, başı axıracan dəqiq işlədi (bunun canlı şahidlərdən eşidib sənədləşdirdiyim neçə sübutu var), o boyda dövləti də son gününəcən öz üslubunda sapıntısız idarə etdi və hakimiyyəti dönəmində də kənar təsirlərə uymadan respublikamıza sabit müsbət münasibət bəslədi.

Brejnevin də, sovet dövlətinin də artıq ötüb keçilmiş dünən olduğu çağlarda qədirşünas Heydər Əliyevin bu adamın adını çəkərkən sövqi-təbii səsindən keçən məhrəm və hörmətcil ahəngi mən yaxşı anlayıram, tam haqlı sayıram.

...1973-cü ildə "bomba"nın - Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin sakit vaxtlarıydı. Bombalığında qalmağına qalırdı, ancaq daha 1960-cı illərin sonlarında, ya 1980-ci illərin axırlarında olduğu kimi xoruzlanmırdılar. Bunun əsas səbəblərindən biri o idi ki, Heydər Əliyevin respublika rəhbərliyinə gəlişindən sonra çoxistiqamətli iş aparılırdı, onların buynuz çıxartmalarına macal verilmirdi. Bu, yalnız müqtədir bir dövlət xadiminin səriştə ilə apardığı siyasi xətt deyil, həm də fitri istedadlı kəşfiyyatçının aşağıdan və yuxarıdan diş qıcadan bir sürü hiyləgər düşmən əhatəsində ən xırdaca səhvə yol vermək ixtiyarı olmadan apardığı çoxillik əməliyyat idi.

O xəttin hansı incə siyasətlə yürüdüldüyünü illər sonra Heydər Əliyev özü belə nəql edirdi: "Dağlıq Qarabağ həmişə Azərbaycanda xüsusi bir statusa malik idi və həmişə də Ermənistana daha çox tabe idi, nəinki Azərbaycana. Mən işlədiyim zaman bir çox tədbirlərin nəticəsində bu vəziyyəti dəyişdirdim. Məsələn, mən oraya dəmir yolu çəkdirdim. Sonra mən burada olmayanda bəzi adamlar məni günahlandırırdılar ki, Heydər Əliyev niyə ora dəmir yolu çəkdirdi. Dəmir yolu Ağdama qədər gəlmişdi, buradan da ora 11 kilometr dəmir yolunu çəkmirdilər. Bu nə demək idi? Onların əlinə əsas vermək idi. Bir neçə fabrik tikmişdik. Dedilər ki, institut açaq, açdıq, amma o şərtlə açdım ki, orada erməni, rus fakültələri ilə bərabər, Azərbaycan fakültəsi də olsun. Bu şeylərlə mən onların Azərbaycana bağlılıqlarını müəyyən qədər təmin edirdim və mənim orada təsirim çox böyük idi".

Dağlıq Qarabağla əlaqədar erməniçiliyin də, sərhədlərin qapalı olmasına rəğmən, elə sovet dövründə də xaricdəki lobbinin təsiri altında olan Ermənistanın da, Moskvadakı erməniyəmail qüvvələrin də siyasəti ondan ibarət idi ki, hələlik Azərbaycanın tərkibində olsalar da (ona görə hələlik ki, onlar özlərini inandırmışdılar - geci-tezi var, buranı da Zəngəzur kimi Azərbaycandan qoparmağı bacaracaqlar), imkan daxilində Azərbaycanla bağlılıqları daha da azalsın, vilayətdə erməniləşmə və Ermənistana yaxınlaşma xətti bir qədər də dərinləşsin. Heydər Əliyevsə bu erməni xülyasının həm tərsinə, həm avandına aşina olduğundan Birinci katibliyə gələndən sonra iki əsas istiqamət götürmüşdü: bir tərəfdən Dağlıq Qarabağı hər yöndən Azərbaycana daha çox bağlamaq, bölgəni hər səmtdə Bakının nəzarətinə daha çox salmaq, digər yandan da oranın təminatı və inkişafı üçün xüsusi qayğı göstərməklə bərabər, vilayət üzərində rəsmi Bakının hökmünü artırmaq, bunu oradakılara da, onların qıraqdakı yiyələrinə də açıq şəkildə qandırmaq.

1973-cü ildə Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin təşkil edilməsinin 50 ili tamam olurdu və Azərbaycan KP MK-da bununla bağlı müfəssəl layihə hazırlanırdı. Ancaq eyni vaxtda Dağlıq Qarabağı zağ-zağ əsməyə vadar edən, həbslər və cəzalandırmalarla müşayiət edilən, onlara Heydər Əliyevin sərt çöhrəsini də göstərən ayrı qərara da hərəkət verilmişdi.

1973-cü il aprelin 3-də Azərbaycan KP MK Bürosunun qəbul etdiyi "Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti partiya təşkilatlarının qanunçuluğu və hüquqariayəti gücləndirmək üzrə fəaliyyəti haqqında" sərlövhəli qərar sərtliyində bir sərəncam, belə genişmiqyaslı ölçügötürmə və həmin sənədin icrası ilə bağlı özlərini toxunulmaz kimi sayan prokurorluq, məhkəmə, milis orqanlarında aparılan əhatəli təmizləmələrə vilayətin tarixində rast gəlinməmişdi. Cınqırlarını çıxara bilmirdilər, Moskva da niyə belə sərt davranırsınız söyləyə bilmirdi, çünki oxşar qərarlar bir sıra başqa Azərbaycan rayonları üzrə də qəbul edilmişdi, artıq xeyli vardı ki, bənzər dənləmə və ələkdənkeçirmələr, ağır cəzavermələr respublika üzrə aparılırdı. Bu, artıq yeni Azərbaycan rəhbərliyinin iş üslubu kimi Kremldə qəbul edilmişdi və oralardan kiminsə "Dağlıq Qarabağa niyə təzyiq göstərirsiniz, bir az yumşaq davranın" deməyə dili yox idi. Lap qımıldanan olsa da, cavab irəlicədən hazır idi ki, əvvələn, biz Sov.İKP MK-nın "Cinayətkarlıqla mübarizənin gücləndirilməsi ilə bağlı tədbirlər haqqında" 1966-cı il 23 iyul sərəncamına əsaslanırıq, yəni bilavasitə Mərkəzin tapşırığını icra edirik, digər yandan da, ortada Azərbaycanın bir neçə şəhər və rayonunda gerçəkləşdirilmiş oxşar yoxlamalar var, niyə onlara qarşı göstərdiyimiz barışmaz mövqe elə onlar kimi bizimki olan Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində daha güzəştli yanaşma ilə əvəz edilsin?

Daha əvvəllərdə Dağlıq Qarabağla əlaqədar sırf qanun çərçivəsində ciddi cəzalandırma tədbirləri görülərkən Moskvadan həmin qəbul edilmiş qərarların dəyişdirilməsinə qədər gətirib çıxaran ciddi təzyiqlərin olması bütün ayrıntıları ilə kimə bəlli olmasa da, Heydər Əliyevə əyan idi. 1967-ci ildəki Stepanakertdə 3 azərbaycanlının yandırılaraq qətlə yetirilməsi, şəhərdə kütləvi iğtişaşların törəndiyi dönəmdə DTK sədri kürsüsünə yenicə gəlmiş Heydər Əliyev 15 gün burada qalmışdı, təhqiqatda, dindirmələrdə yaxından iştirak etmişdi və bilirdi ki, o zaman yüzlərlə adamın həbsini mütləqləşdirən dəlilli-sübutlu bütün istintaq materialları əldə olsa da, son anda Moskva güllələnməli və həbs edilməlilərin sayının nə az, nə çox - düz on dəfə azaldılmasını tələb etmişdi.

Bu dəfə isə çox tədbirli tərpənərək Heydər Əliyev ssenarini elə müdaxiləyə yer qoymayan tərzdə qurmuşdu, Azərbaycan üzrə bənzər qərarları və o qərarların icralarını daha əvvəldən elə təmin etmişdi ki, göz önündə bənzər situasiyalar üzrə ictimailəşmiş model vardı. Vilayətlə bağlı həmin qərar qəbul edilənədək respublikada indiyədək aparılmış oxşar işlər haqda Kremlə rəsmən göndərilən hesabatlar öz yerində, amma bütün bunlar Moskvanın Bakıdakı canişininə - MK-nın ikinci katibinə də, elə Mərkəzin özünə də neçə cür başqa kanallarla yaxşıca məlum idi. Moskvanın bu məqamda daha burcutmağa girəvəsi qalmamışdı. Beləliklə, həm vilayətin inzibati şəbəkəsində bir dəstə qartlaşmış şəxslərin qanadı qırılırdı, onların hamısının da olmasa, ən azı müəyyən hissəsinin yerinə münasib adamları təyin etmək fürsəti yaranırdı, digər tərəfdən, həm vilayətdəkilərə, həm onların arxasında duranlara bu elan edilməmiş, ancaq elə sözsüz də anlaşılan hədə, barmaqsilkələmə çatdırılırdı ki, yerinizdə dinc oturun, bu aqibəti başqalarına da yaşatmaq gücündə və imkanındayıq (Elə həmin səbəbdən də Heydər Əliyevin Azərbaycana başçılıq etdiyi ilk illərdən ta 1987-ci ildə onun Kremldən aralanmasınadək olan aralıqda vilayət şərəşurları da, ümumilikdə onların löyün-löyün dayaqları da çəkindilər, Heydər Əliyevlə əvvəlki "zarafatların" keçmədiyini dərk etdilər).

Nə Dağlıq Qarabağla əlaqədar belə kəskin qərarı qəbul etmək, nə də orada kadr islahatları apararaq milli tərkibdə dəyişikliklərə əncam çəkmək zənn edildiyi qədər sadə məsələ idi. Azərbaycanın tərkibində olsa da, Moskvanın heç gizlədilməyən, əksinə, gözə soxulan bir erməni Kreml himayədarlığı da vardı və vilayətlə bağlı hər qərara Moskva mız qoya bilərdi, elə qoyurdu da. Hər uyğun təsadüfdə Bakıya eyham vururdular ki, Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti həm də (əslində isə daha çox) bizə tabedir.

Bu danışan Heydər Əlievdir və onun bu qayğılı səsi artıq 1970-ci illərin başlanğıcındakı o hadisələrdən üç onilliyə yaxın müddət keçəndən sonrakı zamandan gəlir: "Mən ilk dəfə Dağlıq Qarabağda ikinci katibi rus seçdirdim ki, heç olmasa bir az fəaliyyət göstərsin. Belə idi ki, bu, Naxçıvanda qanuni bir şey idi, amma burada yox, ola bilməzdi. Dağlıq Qarabağda Dövlət Təhlükəsizliyi İdarəsinin başçısı həmişə erməni idi. Amma Naxçıvanda? Mən Naxçıvanda o vəzifədə erməni də görmüşəm, rus da görmüşəm, yəhudi də görmüşəm, azərbaycanlı isə çox nadir. Mən isə hələ Mərkəzi Komitəyə keçməmiş, DTK sədri olan kimi oradan ermənini götürdüm və bir rus təyin elədim. Bildim ki, azərbaycanlı təyin etmək mümkün deyildir, rus təyin elədim. Vilayət soveti sədrinin birinci müavinini azərbaycanlı təyin etdim. Amma mən sizə nə deyə bilərəm? Azərbaycanlıları oraya işləməyə göndərirdim, altı aydan sonra gəlib deyirdilər ki, bizi geri çağır, çətindir. Dözmürdülər. Ona görə də Dağlıq Qarabağ sadə bir yer deyildi. Moskva erməniləri daim müdafiə edirdi. Mən Dağlıq Qarabağın vəziyyətini 1950-ci illərdən özüm görürəm. 1923-cü ildən 1950-ci ilə kimi olan tarixi də yaxşı bilirəm. 14 il burada rəhbərlik edib, 5 il də Moskvada olduğum zaman bunların hamısını bilirəm. Bu, asan məsələ deyildir. Onları həmişə müdafiə ediblər - həm Rusiya, həm Avropa, həm Amerika. Amma bizi kimdir müdafiə edən?"

Bu, insanın əslində cavabını bildiyi, özünün özünə verdiyi ağrılı sualdır. Bu uzun yol keçib ayağına çox daşlar dəymiş dünyagörmüş millət rəhbərinin ölçüdə nəsihətidir ki, biz dərdlərimizə çarə arayarkən kənardan köməyə bel bağlamamalıyıq, bütün müşküllərimizə həll açarını kimsəyə ümid bəsləmədən öz gücümüzə tapmalıyıq!

Heydər Əliyev usta idi, qrossmeystercəsinə bu çoxgedişli oyunda partiyanı elə nizamlamışdı ki, hər cizginin, hər gedişin dəqiq hesabı vardı. Elə Büronun həmin iclasındaca vilayətlə əlaqədar tam əks məsələ də vardı. Birinci müzakirə ermənini diz çökdürüb baltanı dibindən vururdusa, obiri məsələ artıq məlhəmvari idi, sığal çəkirdi. Gündəlikdə "Sovetakan Karabax" - "Sovet Qarabağı" qəzetinin birinci nömrəsinin buraxılmasının 50 illiyi haqqında" məsələ də vardı. Büro bu yubileyin iyunun ikinci yarısında təmtəraqla keçirilməsi, redaksiya əməkdaşlarının respublikanın fəxri adlarına təqdim edilməsi, qəzetin keçdiyi yol haqda ayrıca kitabça buraxılması, respublika mətbuatında qəzetlə bağlı silsilə məqalələrin dərci, bu bayrama SSRİ-nin və Qafqazın 10 tanınmış jurnalistinin dəvəti və digər belə-belə xoş bəndlərdən ibarət geniş qərar qəbul etmişdi.

Qəzet qəzetliyində, ancaq daha böyük təntənə də astanada idi. Azərbaycan Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin yaradılmasının 50 illiyini qeyd etməyə hazırlaşırdı. Nə şərait yaradılmamışdı ki onlarçün! Qızmış başda ağıl olmaz. Çıxacaqlarını düşünsəydilər, nələri itirəcəklərinin, nələrdən biryolluq məhrum olacaqlarının qeydinə qalsaydılar, bəlkə heç ömründə bu fitnəkarlıqlara da əl atmazdılar. Ya bu mərəz qanlarında olduğundan artmaya bilməzdilər? Axı onlara xüsusi məhəbbət bəsləyib qardaş deyən farsların məşhur məsəli də təsdiqləyir ki, "Niş-e əqrəb nə əz rəh-e kinəst, Eqtezay-e təbiətəş inəst", yəni - "Əqrəbin sancmağı sanmayın kindən, Gələr xislətindən, təbiətindən".

Bütövlükdə vilayət, Qarabağ erməniləri daim diqqətdəydilər, bəhanələri kəsilsin deyə onlara hər cür qayğı göstərilirdi. 1973-cü ildən yüngülvari aralanmalı olsaq da, haşiyə çıxaraq bəhs edəcəyimiz bu hekayət Dağlıq Qarabağ ermənilərinin taleyi baxımından çox düşündürücüdür. Azərbaycan KP MK-nın 1982-ci il noyabrın 17-də keçirilən Büro iclasında yenə onlara aid məsələ vardı. Maksim Qorki adına Stepanakert Dövlət Dram Teatrının həmin il avqust ayında tamam olacaq 50 illiyi münasibətilə bir qrup sənətkar mükafatlandırılacaqdı. Belə fəxri adların hətta Bakıdakı teatrların aktyorlarına və rejissorlarına yüz ölçüb bir biçəndən sonra, az-az verildiyi həmin çağlarda vilayət teatrı əməkdaşlarından 2-sinin Azərbaycanın xalq, 3-nün respublikanın əməkdar artisti, 1 nəfərin Əməkdar incəsənət xadimi, 1 nəfərin Əməkdar mədəniyyət işçisi adına layiq görülməsi, 4 nəfərə "Şərəf nişanı" ordeni verilməsi haqda respublika Ali Sovetinin qərar layihəsi təsdiqlənirdi. Sov.İKP MK qarşısında vəsatət qaldırılırdı ki, 50 yaşı tamam olan teatrın özünə də "Şərəf nişanı" ordeni verilsin. Teatr işçilərinin mənzil-məişət şəraitinin yaxşılaşdırılması məsələsi də unudulmamışdı, kollektivin ehtiyacı olan üzvlərinə paylanmasından ötrü 5 mənzil ayrılmışdı. Payızda Xankəndidə keçiriləcək bu yubileyi Ümumazərbaycan mədəniyyət bayramına döndərmək qeydinə də qalınmışdı. Təntənəli mərasim ərəfəsində Bakı, Gəncə, Naxçıvan, Sumqayıt teatrlarından bura qonaqlar gəlməsi, onlarla görüşlərin təşkili də Mərkəzi Komitə Bürosunun qərarı ilə qət edilirdi. Yuvarlaq ildönümü səbəbilə Cəfər Cabbarlı adına Azərbaycanfilmdə teatr haqda ayrıca süjetin çəkilməsi, teatrın maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsi məsələsi də nəzərdə tutulan tədbirlər sırasında idi. Qaydalara görə, mükafatlara, fəxri adlara təqdim edilənlərin hər biri ilə əlaqədar ayrıca arayış da hazırlanaraq Büro iclasının sənədləri sırasına əlavə edilmişdi. Baxıram ki, hər biri teatrda uzun illər çalışıb sənətlə yaşayan peşəkarlardır və adətən belə insanların öz sahəsindən ayrılaraq başqa bir işin qulpundan yapışması nəinki çətin, hətta mümkünsüz olur. 1982-ci ildə o cür təntənəli bayramları keçirildi. 5, 10, 15 il sonra da teatrın ildönümləri gələcəkdi, yenə təltiflər olacaqdı, yenə dövlət qayğısından bəhrələnəcəkdilər. Olmadı! Özləri özlərinə düşmən kəsildilər, elə qasırğalar qopartdılar ki, teatr da dağıldı, aktyorlar da pərən-pərən düşdü və ermənilərin özlərinin öz başlarına açdıqları böyük oyunun bir dəstə qurbanı da bu sənətkarlar oldu. Bunu boşuna yazmıram. Bunlar şikəst olmuş insan taleləridir.

1950-ci illərin əvvəllərinin əhvalatıdır. Yazıçılar İttifaqının indi "Natəvan klubu" adlanan iclas salonu ağzınacan dolu imiş. 3-4 saat uzanmış yığıncaq, yeknəsəq nitqlər hamını yorubmuş, üstəlik də, günün axırıymış, acıblarmış, şair-yazıçılar bir-biri ilə pıçıldaşırlarmış ki, burdan çıxınca hansı qəhvəxanaya, hansı restorana yollanacaqlar. Qahaqudan ağız deyəni qulaq eşitmirmiş və söz verilir şair Samvel Qriqoryana. Başlayır danışmağa, səsi bu uğultunun içində əriyib itir. Bunu görüncə iclasa sədrlik edən Səməd Vurğun qalxır ayağa. Sakitlik çökür. Səməd Vurğun üz tutur yazıçılara: "Ay yoldaşlar, erməni olanda nolar, imkan verin danışsın da".

İndi, böyük şairin sözü olmasın, erməni olanda nə olar?! Sətəlcəmli beyinlərin və quduz siyasətlərin gətirdiyi fəlakətlər o vilayət teatrındakı kimi nə qədər insanın həyatını məhvərindən çıxartdı, neçə nəsilləri bədbəxt etdi, nə qədər analar balasını itirib gözüyaşlı qaldı. Nəticədə nə qazandılar? Hasilləri heçnə oldu! Əllərində-ovuclarında olanları da, üstəlik, gələcəklərini də biryolluq itirdilər. 

Heydər Əliyevin Azərbaycana rəhbərliyi dönəmində erməniçiliyin səsi bütün başqa dövrlərə nisbətən içərisinə qısılmış oldusa, bunun arxasında nə qədər ağıllı siyasət, əzm, iradə, məharət dayandığını əsla yaddan çıxarmayaq. Onların zirehi çox qalın idi axı! Ona görə də indinin ucalığından baxaraq Heydər Əliyevin belə müvəffəqliyinin gizlincini arayanda, olmuşları təhlil edəndə şahid kəsilirik ki, o, hər riskli addımını otərəf-butərəfli çəpərləyən qoruyucu tədbirləri görməyi heç vaxt unutmurmuş. Elə 1973-cü ilin 3 aprelində DQMV ilə əlaqədar oçağacan misli olmayan sərt qərarı qəbul etməklə yanaşı, həmin iclasdaca vilayət qəzeti ilə bağlı qərarı müvazinət yaratmaq, balansı tənzimləməkçün kafi hesab etməmişdi. Həmin iclasdan əvvəl və sonra keçirilən MK Bürosu iclaslarına da vilayətlə əlaqədar məsələləri daxil etmişdi. Həm də o iclaslarda Dağlıq Qarabağın gələcək inkişafına hesablanmış məsələlərə baxılmışdı. Respublika rəhbərliyinin vilayətə qayğı və diqqətinin ifadəsi olan bu mövzular kompleksinin qarşısında ən qərəzli tənqidçi də nəsə irad irəli sürməkdə aciz qalardı. 1973-cü ilin martında Nazirlər Soveti Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin yaradılmasının iyul ayında tamam olacaq 50 illiyi ilə əlaqədar həmin bölgənin daha da inkişaf etdirilməsi haqqında xüsusi qərarını çıxarmışdı. Nələr ediləcəyini müəyyənləşdirən bu qərarın əvvəlində indiyəcən Dağlıq Qarabağda nələr edilmiş olduğunu əyani şəkildə nişan verən rəqəmlər,  göstəricilər də sadalanırdı və bu, indi olduğu kimi, əvvəlki dövrlərdə də vilayətdən xeyirxah diqqətin heç vədə əsirgənmədiyini aşkarlayırdı: 1913-cü ildə, Rusiya imperiyasının ən yüksək tərəqqisi dönəmində burada 2 həkim, 1 aqronom varmış, indi aqronomların sayı 200, həkimlərin miqdarı 188-ə çatmışdı, o vaxt müəllim cəmi-cümlətanı 184 nəfərmiş, indi isə 3 mindən artıq idi, vilayətdə sənaye istehsalının həcmi 1923-cü illə tutuşdurmada 220 dəfə böyümüşdü, mebel istehsalı 41 dəfə çoxalmışdı.

Bu sənəddə əksini tapmış - vilayət paytaxtında fəaliyyət göstərən teatra dövlət teatrı statusu verilməsi, Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunun burada filialının yaradılması kimi bəndlər də bölgəyə məxsusi diqqətin bariz örnəkləri idi.

Nazirlər Sovetinin yeni qərarı ilə nəzərdə tutulurdu ki, 1973-1975-ci illərdə Dövlət Plan Komitəsi müvafiq nazirliklərlə birlikdə vilayətdə gələcək inkişafı daha artıq təmin etmək üçün təzə sənaye və istehsal müəssisələrinin layihələşdirilərək tikilməsinə rəvac versin, yeni yaşayış binaları, çoxlu uşaq bağçaları inşa olunsun.

Heydər Əliyevin Dağlıq Qarabağ siyasətində ikili balansgözləmənin bu dilsiz sənədlərdə dil açıb danışan və hüsn-rəğbət oyadan izləri üzdədir: quruculuğun mühüm bir səmti Şuşa tərəfə yönəldilir. Yəni mahiyyətcə bunlar da vilayətdən ötrü edilir, amma həm də əhalisinin əksəriyyəti azərbaycanlılardan ibarət Qala şəhərimizçün! Şuşada hər sutka ərzində 10 ton çörək-bulka məmulatı istehsal edən kombinatın 1974-1975-ci illərdə, idman malları buraxacaq fabrikin 1974-cü ildə tikilib başa çatdırılması planlaşdırılır, Şuşadakı musiqi alətləri istehsal olunan sexin böyüdülüb genişləndirilərək fabrikə çevrilməsi qərarı qəbul edilir. 1974-cü ildə bir mehmanxananın Mardakertdə (indi Ağdərə) tikilməsi nəzərdə tutulursa, digərinin də eyni vaxtda Şuşada inşası qət edilirdi. Yəni vilayətin daha çox erməni əhalisi sakinləşmiş hissələrindən ötrü nə edilirdisə, eyni nisbəti azərbaycanlıların daha sıx məskunlaşdığı nöqtələrçün də saxlamaq unudulmurdu.

Azərbaycan hökumətinin 1973-cü ilin martında çıxardığı və Dağlıq Qarabağın gələcək tərəqqisinə geniş üfüqlər açan qərardan sonra aprel ayında keçirilən Mərkəzi Komitə Bürosunda vilayət idarəçiliyinin daşını daş üstündə qoymayan müzakirələr və qəbul edilmiş qərar artıq o cəhətdən tam məntiqli və yerində görünürdü ki, nəzərdə tutulan yüksəlişləri təmin etməkçün gərək vilayət bu naqisliklərdən, bəd əməllər törədicisi cinayətkar məmurlardan qurtula. MK-nın aprelin 3-dəki soyuq duşundan sonra isə növbəti aydakı MK Bürosunda isə yenə vilayətə qayğı məsələləri ön sırada idi. Mayın 22-dəki Büro iclasında "Azərbaycan Respublikası Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində xalq təsərrüfatını inkişaf etdirməklə bağlı gələcək tədbirlər haqqında" məsələsinə baxılırdı. Bir neçə gün ötəcək, mayın 15-də Mərkəzi Komitənin plenumu işə başlayacaq, həmin önəmli toplantıda Azərbaycanda xalq təsərrüfatının inkişafına həsr olunan və baş nazirin etdiyi əsas məruzələrindən birinin ətrafındakı müzakirələrdə də yenə Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin inkişafına dövlət qayğısı məsələləri dönə-dönə səslənəcək. Həmin plenumda vilayət partiya komitəsinin katibi Qurgen Melkumyan da çıxış edəcək və çox keçməyəcək ki, Heydər Əliyev onun əvəzinə Stepanakertə başqa daha münasib ermənini - Boris Gevorkovu göndərəcək.

Görkəmli bəstəkarımız, rəhmətlik Tofiq Quliyevə 1980-ci illərin lap əvvəllərində, ermənilərin cəmiyyətimizə qaynayıb-qarışaraq zahirən özünü quzu kimi apardığı çağlarda necə oldusa dedim ki, mənim bir yaxşı erməni dostum var.  Tofiq müəllim mətləbimi başa çatdırmağa imkan verməyərək gülə-gülə sözümü yarımçıq kəsdi ki, yarım cümlədə iki səhv buraxdın. Əvvələn, ermənidən adama dost olmaz, ikincisi də, erməninin ümumən yaxşısı yoxdur. Bir erməniyə yalnız digər erməniyə nisbətdə yaxşı söyləmək olar.

Tofiq müəllimin sözü olmasın, bu təzə təyin olunan obirinə nisbətən əl ermənisi idi. Boris Gevorkov əslən Şamaxı ermənilərindəndi, Bakı şəhəri Kirov raykomunun birinci katibi vəzifəsinə 1970-ci ildə onu Heydər Əliyev özü gətirmişdi. Bunun hətta azərbaycanlılarla qohumluğu da vardı. Riyakar erməni mahiyyəti canında qalsa da, hər halda daha idarəolunan idi və nə qədər ki Heydər Əliyev respublikaya başçılıq edirdi, Dağlıq Qarabağda xüsusi narahatlıq doğuran elə bir tərpəniş müşahidə edilmədi.

Heydər Əliyevin zəhmi və sayıqlığı, tam ölçülü-biçili idarəçiliyi vilayətin yüyənini bir ləhzə də boş buraxmadı. O, Bakıdan gedincə cilov da boşaldı, ermənilərin də ayağı yavaş-yavaş yer almağa başladı...

Keçmişlərdə binaları qış aylarında isitməkçün mazutla, daş kömürlə, daha sonralarsa qazla işləyən qazanxanalar vardı. Adətən binaların zirzəmisində yerləşərdi. Zirzəmisi qazanxanalı o sayaq binalarda yaşayanlar, təbii ki, hansı təhlükənin üstündə qərar tutduqlarının fərqində idilər, fəqət naəlaclıqdan bu təhlükəyə alışaraq dözə-dözə ömürlərini sürərdilər. Heydər Əliyevin Azərbaycan Respublikasına rəhbərlik etdiyi sovet dönəmində Dağlıq Qarabağda məhz onun qabil idarəçiliyi sayəsində nisbi əmin-amanlıq hökm sürdüsə də, Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti  elə o qədimi binaların zirzəmisindəki hər an partlaması mümkün, üstəlik də, yalnız havalar soyumağa başlayandan-başlayana işə salınmayıb da daim oğrun-oğrun yanan köhnə qazanxana kimi idi. Daha dəqiqini elə Heydər Əliyev özü söyləyirdi: Bomba kimi!

...O gün bir ayrı gün idi. 2020-ci il noyabrın 10-u idi və bütün Azərbaycan xalqı böyüklü-kiçikli televiziya ekranları qarşısına cəm olmuşdu. Buradakı "bütün" sözünü mübaliğə saymayın. Azərbaycanın televiziyalı olduğu illər içərisində heç vaxt 2020-nin oktyabr-noyabr aylarındakı qədər insanımız ekran qarşısına bu cür həyəcanlı maraqla can atmayıb, heç vaxt millətimizi Azərbaycan televiziyası bunca duyğulandırmayıb, bir belə sevindirməmişdi, heç vaxt Azərbaycan boyu televizorlar bu qədər qucaqlanmamışdı, bu təhər öpülməmişdi. Həmin qətiyyən adi olmayan və millət təqviminə düşən gündə söz Vətənin, xalqın müqəddəratı ilə bağlı idi. Yenə Ali Baş Komandan İlham Əliyev kameralar qarşısındaydı, xalqı ilə üzbəüz idi, məsud Prezident o anlarda dünyanın xoşbəxti olan millətinə qələbə sorağını verirdi, müharibənin dayandırılması haqda anlaşmadan bəhs edirdi və o gün söylədiklərinin içərisində bu vacib həqiqət də vardı: "Əziz həmvətənlər, əziz bacılar və qardaşlar. Mən bir məsələni də bildirmək, əziz xalqıma çatdırmaq istəyirəm. Yəqin, siz fikir vermisiniz ki, bu bəyanatda Dağlıq Qarabağın statusu haqqında bir kəlmə də yoxdur, yoxdur! Bəs hanı Ermənistan tərəfinin tələbləri ki, Dağlıq Qarabağa müstəqillik verilməlidir? Bir kəlmə də yoxdur. Cəhənnəmə getdi status, gora getdi status, gorbagor oldu status, yoxdur status və olmayacaq. Nə qədər ki mən Prezidentəm, olmayacaq. Ona görə bu sənədin çox böyük mənası var. Əminəm ki, Azərbaycan xalqı bu sənədə böyük diqqət göstərərək onu dəqiq, böyük diqqətlə oxuyacaq və görəcək ki, biz nə qədər böyük siyasi qələbə qazanmışıq. Bu siyasi qələbənin qazanılmasında hərbi qələbəmiz müstəsna rol oynayır".

Heydər Əliyevin "Azərbaycanın içərisinə qoyulmuş bomba" adlandırdığı və qalarsa, hələ gələcəklərdə də dəfələrlə partlayışlara səbəb ola biləcək statusun axırına çıxan Prezident İlham Əliyev oldu. Statusu göndərilməli layiqli ünvanına vasil etdi!

Gələcəkdəki azərbaycanlılar biləcəklərmi münaqişəsiz, sakit həyatlarına, daim qurdalanmağa və partladılmağa hazır olan müdhiş bəladan xilas edildiklərinə görə hansı böyük Oğula minnətdar olmalıdırlar?!

Unudulmaz Heydər Əliyev necə, orada - qayıdışsız ucalardakı ruhlar aləmində agahdırmı ki, möcüzə sayılacaq zəfər qazanılıb, ata vəsiyyətinə əməl olunub, Azərbaycanın içərisindəki yüz yaşlı bomba cəhənnəmdəki gora göndərilib?

Millətimizə və yurdumuza tuşlanmış bütün o cür qara niyyətlərin yeri elə həmişə oralar olsun! 

Rafael HÜSEYNOV, akademik

“525-ci qəzet”