O, küləyə də bənzəyirdi, şimşəyə də oxşayırdı. Bir az yağış kimi idi, bir az qaya misallı. Ona köklü-köməcli br ağac da demək olardı, zərifdən-zərif çiçək də. O, təbiət balası idi. Təbiətin bir parçası idi. Və bu dünyada - yerdə, suda, göydə olan nə varsa hamısından çox dənizə oxşayırdı. Dəniz kimi gah mülayim, gah coşqun idi. Dəniz kimi nəhayətsiz, dəniz kimi əbədi, dəniz kimi doyulmaz.

Dəniz sahilində doğulmuşdu. Dənizə baxa-baxa böyümüşdü. Dəniz gözlərinə, ürəyinə, varlığına hopmuşdu. Və özü də çevrilib bir dəniz oldu.

Bu, böyük Nazim Hikmətdir.

Bu isə böyük Nazim haqqında şair qardaşı Süleyman Rüstəmin misraları:

Dalğaya bənzəyirdi yel vuranda saçların,

Dənizdən söz düşəndə çatılardı qaşların.

Göy dənizdən almışdı gözlərin öz rəngini,

Sözlərin ahəngini.

Şeirlərində, dostum, dəniz qoxusu vardı.

Vəznisə qəlbindəki enməyən dalğalardı.

Dostlar məclisində də, masa arxasında da

Dənizdin başdan-başa sözünlə, söhbətinlə...

Nazim Hikmətin şeirlərini səhnələrdən, radio-televiziyalardan çoxları oxuyub. Aralarında ən məşhur səs sənətkarları da var. Ancaq heç kim Nazim şeirlərini onun özünün çatdırdığı təsirliliklə, onun canlandırdığı cazibədarlıqla oxuya bilməz. Şeir oxuyan Nazimə qulaq asın. Elə biləcəksiniz ki, dənizin səsini dinləyirsiniz...

Sevinc, xoşbəxtlik insanın öz içərisində yaşadığı, beynində daşıdığı hisslərdir. Məhz duyğu olduğuna görə zahirən insana elə gəlir ki, sevincə, xoşbəxtliyə əllə toxunmaq, onu sığallamaq, tumarlamaq mümkünsüzdür. Ancaq olurmuş. Sevinci, xoşbəxtliyi də sığallamaq, ona əllə toxunmaq olur.

Balaca, nazik bir kitab. Bu, azman türk şairi, görkəmli Azərbaycan şairi, üstün dünya şairi Nazim Hikmətin həyatındakı ilk ən ölçüyəgəlməz sevinc, oçağacankı ömrünün ən böyük xoşbəxtliyidir. Belə düşünürkən öz yaşadıqlarıma əsaslanıram. Bir insan həyatını şeirə, sözə bağlayırsa, ədəbiyyat onun üçün məsləkə çevrilirsə, əlbəttə, istəyir ki, onun yazdıqları insanlara çatsın. Doğurduqlarının insanlarla görüşüb onlarla təkbətək qalmasının, onların könüllərinə girə bilməsinin ən münasib, ən qısa yolusa kitabdır.

Nazim Hikmətin həyatında işıq üzü görmüş ilk kitabı 1928-ci ildə Bakıda nəşr olunub - "Günəşi içənlərin türküsü". Həmin kitabının lap əvvəlində gənc Nazimin fotosu var. Və kitabın ilk misraları:

Bu bir türkü:

torpaq çanaqlarda

Günəşi içənlərin türküsü!

Və səhifələr boyu şeirlər dəyişsə də, həmin türkü ahəngi son şeirədək davam edir və kitabı bu misralar yekunlaşdırır:

Bakının müqəddəs torpağına

üz üstə düşüb,

ovuclayıb

Nefti siyah şərab kimi

İçmək istiyorum.

Nazim Hikmət Bakını, onun torpağını, insanını, havasını-suyunu, bütün Azərbaycanı beləcə bütün qəlbi ilə, qara neftini şərab sayacaq qədər hərarətlə sevirdi. Və o məhəbbət ki Nazim Hikmət yurdumuza bəsləyirdi, bugünədək Azərbaycanda Nazim Hikmətin əziz adına, bizə yadigar qoyub getdiyi solmaz irsə bəslənir.

...Şeir də, şair də dildən başlanır. Nazim Hikmət gözəl türkcədə yazıb-yaratdı. Onun ana dilində yazdığı şeirləri oxuyanların hamısı - dostu da, düşməni də, sevənləri də, rəqibləri, hətta düşmənləri də ya açıq, ya ən azı içərisində etiraf etdi ki, Nazim sıradan olan bir yaradıcı deyil - dahidir. Ancaq Nazim Hikmətin şeirləri başqa dillərə də çevrilib axı. Nazim Hikməti ruscaya, ingiliscəyə, fransızcaya, almancaya, italyancaya ...tərcümə ediblər, onun poeziyası dünyanın ən müxtəlif ölkələrində nəşr olunub, eşidilib, oxunub. Və o dillərdə Nazimi mütaliə edənlərin də hamısı etiraf edib ki, bu, sadə şair deyil, tayı-bərabəri olmayandır, zirvədir.

Demək, Nazim Hikmət kimi böyük söz ustaları şeirin yalnız dildən başlanmadığını, həm də düşüncədən, duyğudan rişələndiyini və misralarının nüvəsində olan bu enerjini sətirlərin üst qabığının hansı dil olmasına rəğmən, insanlara ötürmək gücünü sübut edə bilirlər.

Nazim Hikmət narahat və xoşbəxt - təzadlı ömür yaşadı. O, Türkiyədə doğuldu, amma ilk kitabı Türkiyədə deyil, Azərbaycanda işıq üzü gördü. Nazim Hikmət bütün varlığı ilə Türkiyəni sevdi, ancaq ömrü uzunu Türkiyənin həsrətini çəkməyə vadar qaldı, qürbətlərdə yaşadı. Arzulayırdı ki, bir ağac kimi minlərlə yarpağı olsun, o yarpaqları qollar kimi açaraq sevimli İstanbulu qucaqlasın. Ancaq vətəndən uzaqlarda, qürbətlərdə yaşadı, həyatının son saatı da İstanbulda deyil, Moskvada yetişdi, Vətəndən uzaqlarda qərib torpağa tapşırıldı. Ancaq yaşamının bütün sıxıntılarına baxmayaraq, Nazim bəxtiyar idi. Çünki içəridən azad bir insan idi. Bir şair, illah da Nazim kimi böyük şairdən ötrü çox qısa ömrünün (61 il ədir ki!) təxminən yarısını - 28 ilini həbsxanalarda oturmağa məhkum kəsildi. Bu 28 ilin 15 ilini isə o, bilavasitə türmə divarları arasında yaşadı. Daxilənsə, hər zaman olduğu kimi, elə qazamatdaykən də azaddı!

Üzləşdiyi məhrumiyyətlər, düçar olduğu nisgillər səadətini onun əlindən ala bilmədi. Bu qədər düyünlü və nigaran ömrün çərçivəsində də Nazim Hikmət məsud olmağı bacardı. Çünki onun şeir kimi əngin dünyası vardı. Şeir adlı nəhayətsiz dünyasıında onun qanad əvəzi qələm-kağızı vardı. Misralara düşüncəsini, duyğularını, ürəyini köçürərək insanlara ötürə bilirdi. Və həmin sonsuzluqda nə qələm, nə kağız, nə düşüncələri heç vaxt ona xəyanət etmədi. İnsanlardan və taledən fərqli olaraq, qələmin, sözün, kağızın, duyğuların, düşüncələrin dönük çıxmaq, etibarsızlıq etmək xisləti yoxdu. Və bu sədaqət, bu vəfalılıq Nazim Hikmətin özündə də vardı. Ömrünün əvvəlindən sonunacan, şeir yazmağa başladığı ilk gündən axıracanəlində qələm olanda üz tutduğunu qətiyyən aldatmadı, saxtakarlıq etmədi, qəlp söz söyləmədi, nə yazdısa hamısında öz içərisinin şəklini çəkdi. Bəlkə üstündən zamanlar keçəndən sonra kiməsə onun hansısa düşüncələri, hansısa siyasi baxışları yöndəmsiz, lap yanlış gələ bilər. Ayrı bir zaman axarında yaşayaraq bir başqa zaman layındakıları sonacan ədalətlə dəyərləndirmək, büsbütün dəyişmiş özgə bir vaxt kəsiyində onların düşüncələrinə, fikir istiqamətinə nə qədər səy etsən belə dürüst qiymət vermək çox çətindir (Hələ bunu demirəm ki, Nazimin dövrü ilə yeni çağın şərtlərini qətiyyən nəzərə almadan, öz dediklərini həqiqətin son mərtəbəsi sayaraq münsiflik iddiasına düşənlər də az olmayıb, yenə də tapılır).

Nazimi bütün əzəməti və gerçəkliyi ilə duymaq və tanımaqçün onu yaşadığı illərin qoynunda araşdırmaq lazımdır. Nazim gerçəkçi yazar, sözün ən doğrusunu deməyə köklənmiş bir insan idi. Bu qəbil yaradıcılar həyata başqaları kimi sadəcə mövcud olmaq, ömrü baş girləməklə sürməkçün gəlmirlər. Onlar dünyaya onlara qədər olan dünyanı əvvəlkindən daha gözəl etməkçün ezam edilirlər. Və Nazim bu İlahi Tapşırığı yerinə yetirənlərdən oldu!

İlk şeirini yazanda onun 13-14 yaşı vardı. Özü bunu lent yazılarında qalan şifahi xatirələrində də söyləyir, qələmə də alıb. Hərbi dəniz məktəbində oxuduğu vaxtlarda Yəhya Kamaldan dərs alırdı və artıq qəlbinə duyğuların zərif qatına varid olmaq keyfiyyəti qonmuşdu. Və ilk şeirlərini yazmışdı. Onlardan birini müəlliminə göstərir. Nazim Hikmət yada salırdı ki, həmin şeir bacımın pişiyi haqqında idi. Müəllim türk ədəbiyyatını yaxşı bilən, özü də qələm sahibi olan adam idi. Şeiri oxuyur və deyir ki, gətir o pişiyi baxım. Nazim pişiyi gətirir. Müəllim baxır ki, çəlimsiz, bir dəri-bir sümük arıq pişikdir. Və dillənir: "Sən ki bu cür zəif, cüssəsiz, heç nə ilə nəzəri çəkməyən pişikdən bu cür şeir yazmısan, sən şair olacaqsan".

Və Nazim Hikmətin bütün şair ömrü boyu müstəsnalığı həm də bu oldu ki, o, başqalarının gözündə zəif görünən, kiçik görünən, gücsüz görünənin dərinindəki işığı, gücü, adi olmayanı görməyi bacardı, gördüklərini şeirə döndərərək hər kəsə göstərməyə müvəffəq oldu. Başqalarının baxıb, amma görə bilmədiklərini görmək, gördüklərini hər kəsin deyə bilmədiyi biçimdə və gözəllikdə göstərməyə qadir olmaq xoşbəxtlik sayılmazmı?!

Nazim Hikmət haqqında bugünəcən dünyanın ən müxtəlif dillərində, çeşidli ölkələrdə ən adlı-sanlı alimlərdən tutmuş ədəbiyyata, şeirə maraq göstərən sadə insanlara qədər çoxları məqalələr, kitablar, elmi araşdırmalar yazıb. İlk yazının kim tərəfindən qələmə alındığı bəllidir. İlk məqalənin haçan, harada çap olunduğu da məlumdur. Nazim Hikmət haqqındakı son araşdırma məqaləsi, axırıncı düşüncə bölüşümü haçan meydana çıxacaq, onu heç kəs söyləyə bilməz. Çünki Nazim Hikmət bundan belə daim yaşayacaq və onun haqqında gələcək illər boyu da diri sözlü bir adam olaraq dəfələrlə yazılacaq. Nazim Hikmətin sözlərinə nəğmələr bəstələnib. İlk nəğmə nə zaman qoşulub, kim oxuyub - bəllidir. Ancaq Nazim Hikmətin sözləri hansı gələcək bəstəkarı, sabahın hansı təzə musiqiçisini ilhamlandıraraq yeni nəğmə yazmağa kökləyəcək, bu, bəlli deyil. Gələcəyin gedişində elə təzə zamanların sakini kimi irəliləməkdə davam edən Nazimin misralarındakı sehr çox bəstəkarı cəzb edəcək, onları yeni nəğmələr yazmağa həvəsləndirəcək.

Nazim Hikmət haqqında dünya boyunca yüzdən artıq kitab yazılıb. İlk kitab haçan yazılıb, bəllidir, son kitab nə zaman yazılacaq, heç kəs söyləyə bilməz. Çünki Nazim Hikmət var olduqca onun haqqında hələ çox kitablar yazılacaq. Nazim Hikmət haqqındakı məşhur kitablardan birini 1965-ci ildə Nazim Hikmətin gənclik dostu və fikirdaşı Va-Nu - Vala Nurəddin buraxıb: "Bu dünyadan Nazim keçdi". Ancaq dünyadan gəlib keçmək sıradan olan insanlara aid xüsusiyyətdir. O adi adamlardır ki, gəlirlər, yaşayırlar, bu dünyaya pəncərədən seyr edirmiş kimi baxıb keçirlər. Ancaq Nazim Hikmət kimi şəxsiyyətlər sadəcə dünyadan keçmirlər, dünya özü onlardan keçir. Nazim Hikmət gəldi, dünya onun içərisindən keçib durulaşdı, yaradıcılığına köçdü və ona görə də biz indi Nazim Hikmətin cildlərini vərəqlədikcə, doğurduqlarını səhifə-səhifə oxuduqca ayrı bir aləmin fəzasına düşürük - Nazim dünyasına. Nazim Hikmət haqqındakı son kitabı onun misralarından heyrətə düşən, vəcdə gələn sabahın insanı yaza bilər. Amma sabahların tükənən nöqtəsi olmadığı kimi, Nazim heyranlarının da sırası heç vaxt tamamlanmayacaq, demək, hər yazılan yeni kitab sonuncu deyil, sonuncudan əvvəlki olacaq!

Və Nazim Hikmət haqqında ən gözəl kitablardan birini artıq onun çoxdan həyatda olmadığı çağlarda - XXI yüzildə Anar yazdı - "Kərəm kimi"!

Bu ad Nazimin yalnız kitablarıyla deyil, son dərəcə duyğulu, az qala bir nəğmə kimi ruhu tərpədən öz səsiylə oxusunda bizə gəlib çatan məşhur şeirindən qaynaqlanır:

Hava qurğuşuntək ağır!

Bağır,

bağır,

bağır,

bağırıyorum.

...O deyir mənə:

- Sən öz səsinlə

kül olarsan ey!

Kərəm kimi

Yana

yana...

"Dərd

çox,

həmdərd

yox".

Ürəklərin

qulaqları

sağır.

Hava qurğuşuntək ağır...

Mən deyirəm ki, ona:

- Kül olaydım

Kərəm kimi

yana-yana...

Mən yanmasam,

sən yanmasan,

biz yanmasaq,

necə çıxar

qaranlıqlar

aydınlığa...

Çox kitablar arasından bu məqamda Anarın əsərini xatırlamağım səbəbsiz deyil. Nə qədər ki Azərbaycandakı tay-tuşları, köhnə dostları həyatdaydılar, Bakıda Nazimin növbəti yuvarlaq ildönümünün yaxınlaşdığını yada salmağa ehtiyac yoxdu. Nazim həyatdan erkən getdiyindən köhnə curlarının xeylisi Nazimdən sonra 15, 20, 30 il yaşadılar. Bakılı əski simsarlarından Məmməd Rahim 1977-də, Rəsul Rza 1981-də, Süleyman Rüstəm 1989-da, Mirzə İbrahimov 1993-də həyatdan köçdü. Onlar və Nazimi hələ də sıralarımızda təsəvvür edən daha neçə başqa ədibimiz qoymurdular ki, Nazim unudulsun, tədbirlər də təşkil edirdilər, şeirlərindən yeni tərcümələrin, şairin haqqında ən azı hər yeni yuvarlaq ildönümündə məqalələrin dərc olunmasının qeydinə də qalırdılar. Nazim Bakıda, Azərbaycanda yiyəsiz deyildi. O, buranı və bizimkiləri özününkü bildiyi kimi, bizimkilər də ona doğması kimi məhəbbət bəsləyirdilər. Onlar bir-bir getdikcə sanki Nazim də biraz-biraz onların hər birinə qoşulub asta-asta gedirdi.

2022-ci ildə Nazimin 120 yaşı tamam oldu. Əvvəlki əyyamlar olsaydı (ax keçmiş günlər, keçmiş günlər...), təzə kitabı da buraxılardı, bir neçə yubiley tədbiri də keçirilərdi, radio-televiziyada verilişlər də hazırlanardı.

Əvvəlki vaxtlar deyildi və gördüm ki, heç nə edilmir, qımıldanan yoxdur, tərpəniş hiss olunmur. Ona görə də həmin boşluğu doldurmağı, Nazimi dindirməyi və sevindirməyi qət etdim: ard-arda iki gün sürəcək Nazim Hikmət bayramı - dekabrın 19-da ölməz şairə həsr edilən xatirə axşamı, dekabrın 20-də isə Nazim Hikmətin həyat və yaradıcılığından bəhs edən, plenar iclasdan savayı, bir neçə bölmədə davam edəcək respublika elmi konfransı düzənlədik.

Xatirələr axşamını daha vacib sayırdım. Çünki Nazimi bilavasitə görənlərin heç də hamısı hələ həyatdan getməyib, onunla bağlı istisi soyumamış xatirələrini yaşadanlar da şükür ki, az da olsa, hələ qalır. Qərara aldım ki, onları bir yerə toplayım. Nazimi görənləri, onunla təmasda olmuşları, ataları, babaları Nazimlə dostluq, yaxınlıq etmişlərdən tanıdıqlarımı dərhal zəng vuraraq, tanımadıqlarımı da soraq-soraq tapıb söhbətləşəndən sonra bəlli gündə bir zamanlar Nazim Hikmətin özünün dəfələrlə təşrif gətirdiyi Nizami muzeyində gerçəkləşdirməyi düşündüyüm ədəbi-bədii gecəyə dəvət etdim. Azərbaycan televiziyasındakı müəllifi olduğum, hər bazar ertəsi efirə çıxan "Vətənim" verilişinin çəkilişlərini adətən çərşənbə günü və cümə axşamı etdiyimdən bunu da düşünmüşdüm ki, ixtiyarımda kameralar olacağından elə həmin gecəni də bu iki gündən birində keçirək və əvvəldən-sona yazaq ki, tarixi adamlarla dolu olacaq həmin axşamınbir anı da itib getməsin. Həmin məhrəm Nazim gecəsinə onu görmüş, onunla əl tutmuş, kəlmə kəsmiş Xalq şairi Nəriman Həsənzadə, görkəmli ədəbiyyatşünas alim, mərhum akademik Həmid Araslının qızı Nüşabə Araslı, tanınmış türkoloq Tofiq Məlikli, hələ məktəbliykən, sonra da universitetdə təhsil alarkən Nazimin qarşısında çıxış etmiş, onun təqdirli sözlərini eşitmiş şərqşünas alim Əsmətxanım Məmmədova ilə yanaşı, Nazimi tanımışların övladlarını çağırdım. Nazim Hikmət irsini araşdırmaq və təbliğ etməklə ömrü uzunu məşğul olmuş yazıçı, alim Aqşin Babayevin oğlu Gündüz, Nazimlə təmasda olmuş şairlər -Böyükağa Qasımzadənin oğlu İntiqam Qasımzadə, Zeynal Xəlilin oğlu Etibar, Ənvər Əlibəylinin qızı Şəfəq Əlibəyli, Adil Babayevin oğlu Etibar, Balaş Azəroğlu və Mədinə Gülgünün nəvəsi Aysel, Azərbaycan şairləri arasında Nazimi ilk tanımış, onunla yaxın dost olmuş Süleyman Rüstəmin nəvəsi Günəş qonaqlarımın arasında idilər.

Əlbəttə ki, dəvət edəcəklərimi düşünərkən ən ilk ağlıma gələn Anar olmuşdu. İllər boyu Anar müəllim mənə atasının və özünün çoxlu Nazim Hikmətli xatirələrini söyləyib. 1992-ci ildə - Nazimin 90 yaşında Anar müəllimgildə lentə aldığım söhbətlərimiz əsasında Azərbaycan radiosunda "Axşam görüşləri" verilişimin dalbadal, hərəsi 1 saatlıq iki buraxılışını da hazırlamışdım. Onu bilirəm ki, Nazim Hikmət Anar müəllimin içərisini bütün ömrü boyu aydınladan, ona yıpranmışlıqdan uzaq çağdaş düşüncə impulsları bağışlayan əsas gücvericilərdən olub. Rəsul Rza da belə idi. Rəsul Rzaqanla, hisslə, ruhla bir çox sevgiləri, o cümlədən, Nazim Hikmətin şəxsiyyətinə və sözünə məhəbbəti də Anara ötürüb. Həmin sevgi olmasaydı, Anar "Kərəm kimi" siqlətli kitabı bütün məziyyətlərindən savayı, bunca duyğunluq, qahmarlıq və səmimimiyyətlə çağlayan bir ürək əsəri olaraq deyil, sanballı bir araşdırma kitabı, ya Azərbaycanda bugünədək neçələrinin etdiyi kimi, yaxşı bir dissertasiya təki yazardı. Ancaq elə bir əsər doğurub ki, onun içərisində həm araşdırma var, həm dissertasiya ağırlığı, həm də Nazimin və onun böyük sözünün əsl çöhrəsi, vuran nəbzi, döyünən ürəyi.

Şux sözü həmişə hazır olan Anar həmin unudulmaz gecədə ilk söz ona verilincə zarafatdan başladı ki, Rafael məni bu məclisə çağıranda əvvəl ürəyimdən keçdi gələndə "Kərəm kimi" kitabımı götürüm, başlayım o min səhifəlik kitabı əvvəldən-axıra oxumağa. Sonra da əlavə etdi ki, Nazimin 1950-ci illərdə Bakıya gəlişlərində mən çox cavan idim, amma atamla dost idilər. Bakıya hər səfərində hökmən bizdə olurdu. Moskvaya yolumuz düşəndə də biz onun evində, ya bağında olurduq, yaxud da Nazim atam-anamla görüşməyə hotelə gəlirdi. Ona görə mənim xatirələrim çoxdur. Onu deyim ki, indi Nazimdən iyirmi yaş böyüyəm. Xatirələr öz yerində, ancaq ondan öyrəndiyim çox vacib bir cəhət də var. Təbii ki, böyük şair idi, XX əsrin ən böyük söz ustalarından biridir, onun yaradıcılığından da çox şey öyrənmək olar. Amma insan kimi mənim şəxsən ondan əxz elədiyim ən böyük dərs odur ki, adam böyük olduqca gərək təvazökarlığı da artsın. Və Nazimdə bu vardı. Nazim heç vaxt özünü dahi saymırdı, heç vaxt mən istedadlıyam demirdi. Hətta Rəfiliyə yazdığı şeirdə deyir ki, "Sənin də işin, mənim də işim orta idi zənn edirəm", "bu qübbə altında səsimiz qalmayacaq". Bu sözlər Rəfiliyə münasibətdə də təvazökarlıqdır, çünki Rəfilinin də səsi ədəbiyyatımızda, tariximizdə qalıb, fəqət bu sözlərdəki daha da böyük təvazökarlıq Nazimin özünə aiddir. Nazim tək türk aləminin yox, XX əsr dünya ədəbiyyatının ən böyük simalarındandır. Və Nazimin təvazökarlığı nələrdə görünürdü? O, özünə həmişə bir az ironik münasibət bəsləyirdi. Başqaları ilə də bağlı zarafatları vardı, ancaq həm də özünə aid zarafatları az deyildi. Moskvada mənzilindədir, zəng gəlir, götürür telefonu. Kimdir? Aa, İvan Petroviç, doroqoy, davno tebə ne slışno, kak tı pojivaeşğ? Vera, bu İvan Petroviç kimdi belə zəng edir mənə?

Yaxınları ona deyəndə ki, sən niyə az çimirsən? Deyirdi, mən ördək deyiləm ki, tez-tez çiməm.

Anar müəllim bu məqama toxunanda yadıma başqa xatirələr düşmüşdü, mən də söz-sözü çəkdiyindən onları bölüşmüşdüm. Mənə bunları unudulmaz heykəltaraşımız Münəvvər Rzayeva söyləmişdi. Onu Nazim Hikmət qızlığa götürmüşdü, çox qayğılarını da çəkmişdi. İxtiyar çağlarında artıq heç bir yerdə işləməyən, heykəl sifarişləri olmadığından maddi baxımdan da korluq çəkən Münəvvər xanımı Nizami muzeyinə direktorluğa başlayandan az sonra - 2003-cü ildə işə götürmüşdüm, ilk istəklərimdən biri bu olmuşdu ki, Nazim Hikmətin doğma saydığı, Nazim Hikməti simsar tutan bir insan və sənətkar kimi onun portretini işləsin. Münəvvər xanım da məmnuniyyətlə bu işi başladı, şairin yaxşı bir barelyefini düzəltdi, indi də həmin əsər hər gün Nizami muzeyinin elə girişindəki divardaca dünyanın digər misilsiz söz sənətkarları ilə yanaşı, tamaşaçıları salamlamaqdadır.

İmkan düşdükcə Münəvvər xanımla söhbətləşər, ondan Nazim Hikmətlə bağlı danışmasını rica edərdim. Nağıl edirdi ki, Nazim çimməyi sevməzdi, daha doğrusu, sudan qorxardı. Çimmək əvəzinə pambığı spirtə batırıb bədənini silərdi. Sudan qorxması da ağır həbsxana illərinin fəsadı idi. Orada ayda bir dəfə, iki dəfə Nazim kimi xüsusən xatalı siyasi dustaqları çimizdirmək məqamı yetişəndə onların üstünə güclü su şırnağını tuşlayarmışlar. Münəvvər xanım yada salırdı ki, o səhnələri xatırlayanda Nazim dəyişərdi, həyəcandan sifətində əsəb tellərinin titrəyişi sezilərdi, deyərdi ki, məni həbsxana divarına sıxan çimizdirmə adlı o həmlə, o su işkəncəsi adamı qılınc kimi kəsərdi, ağrısı əzələlərdən uzun zaman getməzdi, hər çimmək dəstgahı başdan-ayağa bir zülm idi. Münəvvər xanım bunu da söyləyərdi ki, Nazim həmişə istəyirdi ki, evin divarları, xüsusən yataq otağı əlvan rəsmlərlə bəzənsin. Özü də yaxşı şəkil çəkirdi, amma mənzilində məşhur rəssamların əsərlərini toplamışdı, rəngbərəng gəlincikləri, kuklaları yığmağı da xoşlardı. Sanki yaddaşını həmişəlik yaralamış həbsxana divarlarının onu təqib edən bozluğundan bu yolla qurtulmağa çalışırdı.

Anar deyir ki, Moskvaya ata-anamsız, tək gedəndə də Nazim Hikmətə zəng çalardım. Bir dəfə yenə Moskvadayam, nömrəsini yığdım, soruşdu "Burdasanmı?" Cavab gözləmədən dediki, "Onda bekle". Çox keçmədi Əkbər Babayev mənə, qaldığım "Moskva" mehmanxanasına zəng vurdu ki, en aşağı, gəlirik, Nazim tapşırdı Anarı da götürək, gedək bir yerdə oturaq.

Anar o görüşlərdən Nazimin hər an gözlənilməz, təkrarsız ola bilməsinə dəlalət edən maraqlı bir təfərrüatı da unutmayıb. Hər yerdə sözü keçən Nazimin "Volqa" əldə etməyin çətindən-çətin çağlarında birbaşa Qorki şəhərindəki avtomobil zavodundan götürdüyü, başqa "Volqa"lardan da zahirən seçilən, bir cüt ikirəngli maşını varmış. Anarın ardınca hotelə həmin qoşa maşınla gəlirlər. Birində Nazim və Qalina, obirində Əkbər. Anar təbəssümlə dəqiqləşdirir: "Əkbər də tək deyildi, yanında növbəti məşuqələrindən biri əyləşmişdi".

Nazimin oturduğu "Volqa" qabaqda gedirmiş. Hərdən izdihamlı bir yerdə qəfilcə o maşın dayanırmış, Nazim tək düşürmüş, küçədə obaş-bubaşa var-gəl eləyirmiş, sonra yenidən tərpənirmişlər. Bir az keçirmiş, yenə Nazimin maşınının əyləci növbəti get-gəli sıx bir yerdə basılırmış, yenə Nazim, bayaqkı kimi, bir-iki dəqiqə oyan-buyana gəzirmiş, təzədən yola davam edirmişlər.

Anar deyir ki, təəccüblə Əkbərdən soruşdum ki, bu niyə belə edir? O da qayıtdı ki, nə bilim niyə belə edir, özündən soruşarsan.

Nəhayət, seçdikləri restorana çatıb masa arxasında oturanda Anar xəbər alır ki, ustad, siz niyə elə edirdiniz?

Adətən şıq, son dəbdə geyinməyi xoşlayan, xaricə tez-tez səfərlərə getdiyindən yerli istehasal nimdaş libaslarda gəzən moskvalılardan fərqli olaraq əcnəbi paltarları almaq imkanı da geniş olan Nazim gülümsəyir: "Kardeşim, bu şəhərdə göstərmək istəyirəm ki, iyi geyinmək nasıl olur".

2023-cü ilin son oktyabr günlərində Musiqi Akademiyasının Opera Studiyasında Anarın 85 illiyinə həsr olunmuş gecə idi, arxada qalan illərin munis anlarıyla süslənmiş xatirələr sıralanırdı və ömrünün ən yaddaqalan hadisələrindən birini - indi bu yaddaşları dilə gətirdiyi dəqiqələrədək ötmüş 62 illik yol boyunca birgə yaşadıqları Zemfira xanımla toy axşamını hafizəsində canlandırırdı. 1962-ci il yanvarın 27-dəki o şad məclis Bakıdakı, bəlkə elə bütün Azərbaycandakı ilk toy imiş ki, Rəsul Rza irəlicədən xəbərdarlıq edibmiş: "Gələn çiçəkdən başqa heç bir hədiyyə, pul-filan gətirməsin" (Anar sözarası bunu da məzə ilə yada salır ki, bizdən az sonra atamın dostu Sabit Rəhman da oğlu Emini evləndirirdi və toyqabağı o da elan etmişdi: "Rəsul yenilikçidir, özü bilər, bizim toya gələnlər elə dədə-baba qaydasında hədiyyələri ilə gəlsinlər").

Ancaq həmin toya dəvət edilsə də, müəyyən səbəblərlə bağlı gələ bilməyən Nazim Hikmət Moskvadan istənilən sovqatdan - puldan qat-qat baha və dəyəri həmişə üstündə qalacaq bircə cümləlik təbrik teleqramı yollamışdı: "Gənclərə dünyada ən çətin şey olan mutluluq arzulayıram".

Başqalarına mutluluq diləyən, elə şeirlərində də ən ümdə arzularından biri insan oğlunu məsud görmək olan Nazim Hikmət özü nə dərəcədə xoşbəxt idi?

Sovet İttifaqına sığınmışdı, ona hər şərait yaradılmışdı, kitabları nəhəng tirajlarla nəşr edilirdi, əsərləri SSRİ-nin müxtəlif şəhərlərindəki səhnələrdən düşmürdü, rahat, tam təminatlı firavan güzərana sahib idi, amma Anar bunu da söyləyir ki, Nazim Rəsul Rzayla ikilikdəki ürək söhbətlərində etiraf edibmiş: "Kardeş, buranın hürriyyətindənsə mən Türkiyənin həbsxanalarında daha 15 il yatmağa hazıram".

İlk gənclik çağlarında çılğın Nazim kommunist ideallarına inanmışdı, bərabərlikdən deyən bu məfkurənin insanları bəxtiyar edə biləcəyinə ümid bəsləmişdi, başı çox bəlalar çəkəndən sonra Sovet İttifaqına pənah gətirmişdi və buradakı gerçəkliyə getdikcə daha artıq nüfuz etdikcə, parıltılı avandın o üzündəki astarın bütün yöndəmsizliklərinə yaxın məsafədən şahid kəsildikcə onu sarsıdan, peşman edən xəyal qırıqlığına uğramışdı.

Çiliklənmiş ümidlər, tar-mar olmuş idealların ağrısını yaşaya-yaşaya necə mutlu olasan?!

Amma hər halda Sovetlər Birliyindəki bu təzadlı, könlündəki üzüntülü çək-çevirlərlə ləbələb illərində də Nazim Hikməti daim ovudan, anlarla, dəqiqələrlə, saatlarla, bəlkə hərdən lap bütöv günlərlə bəxtiyar edən ömür tikələri də vardı: Azərbaycan!

O, ana dilində, göyçək, dadlı türkcəsində danışdığı, hamı tərəfindən anlanıldığı, bütün siyasi nəzarətlərə və güdmələrə rəğmən, onu qəlbən istəyənlərlə əhatələndiyi Azərbaycanda sanki hər dəfə bir azadlıq, asudəlik, könül toxtaqlığı adasına düşürdü. Azərbaycan onunçün sərhədləri üzünə qapalı Türkiyə, Bakı isə yalnız röyalarında gedib-gələ bildiyi İstanbul idi.

Hətta Rəsul Rzayla arzudan artıq vəsiyyətə oxşayan son umacağını da bölüşübmüş: "İstərdim ki, öləndən sonra məni sizin aranızda - burda, Bakıda basdırsınlar".

Bəxti arzuladığı kimi rəvan, xoş arzuları umduğu kimi çin olsaydı, şair şair olmazdı ki! Moskvada vəfat etdi, onu elə orada da torpağa tapşırdılar. Ancaq vəsiyyət də vəsiyyətliyində qalmaqdadır. Kim bilir, bəlkə günlərin birində dərin kədər və tükənməz sevinc qarışıq o ecazkar anlar da yetişdi, böyük Nazimin həsrətində olduğu Vətən torpağına qovuşacağı gün də gəldi?!

...Ölüm haqqında hər insan kimi, o da ömrünün hər parçasında həm danışıb, həm yazıb, həm düşünüb. Daha cavan yaşlarında, yenə hər kəs kimi, ölümün labüd gəlişinə inansa da, onu sonadək ciddi qəbul etmirdi, ölümə bir qədər üstdən, kinayəli baxırdı. Amma yaş artdıqca, yenə hər insan balasında olduğu kimi, onda da ölümün yaxın hənirinin hürküsü yaranmışdı. Lakin təəssüf ki, başqalarına nisbətən daha erkən. 1961-ci ilin 10 sentyabrında o, heç altmışına çatmamışdı, Leypsiqdə bir gələcək şeir yazmışdı:

Gəlməkdə sıram.

qəfilcə atılacağam boşluğa

nə çürüyən ətimdən xəbərim olacaq,

nə gözlərimin çuxurunda dolaşan böcəklərdən.

durmadan, dincəlmədən ölümü düşünürəm,

növbəm yaxın, deməli.

Özü özünə, öz qara-qura fikirlərinə gendən baxırdı, boynuna alırdı ki, bu ölüm düşüncələri əvvəlki illərinkilərdən deyil, bu fikirlər məni artıq mütəmadi olaraq cənginə alırsa, belə çıxır ki, ölümün özü də astanadadır.

Doğru hiss edibmiş. Ölüm marığa yatmışdı. Lap yaxında idi. Başqaları bu yovuq məşum soyuqluğun artıq gerçək olduğunu görməkdə yanıla bilərdilər, o isə şair idi, öncəgörən idi və ölümü böyründəcə gördüyü kimi, ondan bir az sonrakı səadətli iqbalı - ölümsüzlüyünü də qabaqcadan duyurdu və ona görə də dünyadan bunca əmin-arxayın getməyə hazır idi:

Bizim həyətdənmi qalxacaq cənazəm?

Məni necə endirəcəklər üçüncü qatdan?

Liftə sığmaz ki, tabut,

Pilləkən də darısqal.

...Maşına, yerli adətlə, üzüaçıq yüklənsəm,

Bir şey damlaya bilir alnıma göyərçindən - uğuradır.

...Baxacaq arxamca mətbəx pəncərəmiz,

Eyvanımız ötürəcək məni camaşırlarıyla.

Mən bu həyətdə bəxtiyar yaşadım bilmədiyiniz qədər

Həyətdaşlarım, uzun ömürlər dilərəm hər birinizə!

"Avlu" - həyət dediyi əslində dünya idi, "avludaşlarım" dediyi əslində insanlar. Ömrünün, hələ son saatı çatmamış, amma hər halda əllə toxunacaq qədər yaxınlıqda olan bitəcəyində o, əlçatmaz uzaqlardakı - bizim indiki dünyamıza bənzəməyən sonsuzluğu da, oradakı əbədiyyətini də görürdü (oraları təsvir edirdisə, demək, oranı hökmən öncədən görürdü) və həmin məchul uzaqlığa ən sarsılmaz ümidlər bəsləyərək oranı da insanlı görməyi diləyirdi:

Böyük insanlığın torpağında kölgə yox,

küçəsində fanar,

pəncərəsində şüşə.

amma ümidi var böyük insanlığın,

ümidsiz yaşamayır.

...Nazimin ömrün son parçasında qələmə aldığı o misralar hələ gəlməmiş zamanlara söylənib. Amma əlimdə tutduğum bu gerçək kağızda da onun əlinin hərarəti qalıb, bu kağızın üstündə öz xətti ilə sözlər yazıb və həmin kağızı da bir məzarlıqda özü kimi ömrü bitməz bir dahinin uyuduğu qəbrin üstünə qoyub.

1954-cü ilin 18 oktyabrı. Bir dəstə Azərbaycan yazıçısı Tiflisdəki Nəbatat bağında Mirzə Fətəli Axundzadənin məzarını ziyarətə gedibmiş. Nazim Hikmət də onların arasında. Özü ilə bir dəstə çiçək də aparıbmış. Ancaq dahi ilə qaibanə görüşdə nədirsə, bu bir dəstə çiçək ona az gəlir. Sağa-sola baxır. Yerdə nazik kağızdan çox kartona bənzəyən bir vərəq nəzərlərinə sataşır. Götürüb tozunu çırpır, qələmini çıxarıb Mirzə Fətəliyə məktub yazır.

Ziyarət bir neçə dəqiqə çəkəcək, aralanacaqlar oradan. Yazıçıların məzarın üztünə düzdükləri güllər də bir neçə günə solacaq, quruyacaq, o kağız parçasını da orda qalarsa, külək alıb aparacaq. Lakin yazıçılar Mirzə Fətəlinin məzarından aralananda həmin dəstədəki şair Məmməd Rahim bir qədər ləngiyir. Nazim Hikmətin yazıb çiçək dəstəsiylə bərabər məzarın üzərinə qoyduğu kağız parçasını götürür, qatlayıb salır cibinə, gətirir Bakıya və ilk fürsətdə Nizami muzeyinə baş çəkərək həmin yadigarı həmişəlik qorunmaqçün muzeyin fonduna təhvil verir.

Məmməd Rahimin heç bir şeirindən almadığım qədər ləzzət duyduğum bu hərəkətini minnətdarlıqla anır, o nəcibliyinə görə şairə rəhmət deyir və əvvəlcə onun özünün yazdığını oxuyuram: "1954-cü ilin 18 oktyabrında biz Mirzə Fətəli Axundovun qəbrini ziyarətə Tiflis mehmanxanasından yola düşəcəkdik. Bundan xəbər tutan məşhur türk şairi Nazim Hikmət böyük mütəfəkkirin məzarı üstə getmək istədiyini bildirdi. O, qəbrin üstünə güllərlə bərabər, bu sözləri yazıb qoydu, mən bu yazını muzeyə verməyi özümə borc bildim. Məmməd Rahim".

Bu isə Nazim Hikmətin kobud, əzik-üzük kağız parçasında iri, aydın xətti ilə yazdığı Mirzə Fətəli Axundzadəyə müraciəti: "Kağıt (bu kağız - R.H.) kardeş halkın - Türkiye halkının bu günki haline benziyor. Güller Azerbaycan halkının haline. Gülleri kağıtla kabül et".

Şair Məmməd Rahimin xilas etdiyi bu kağız parçasında bənzərsiz Nazim Hikmətin ömrünün bir qırpımı, düşüncə tərzinin bir əlçim işığı, hər həyat şəraitində başqalarından mütləq fərqliliyinin aydın əks-sədası var. Elə bu bircə anın timsalında Nazim Hikmət necə insan və necə şair olub sualının da cavabını tapmaq mümkündür.

Amma o Müstəsnanın sərgüzəştlərlə dolu ömrünün nə qədər belə qəlpələri vaxtın dumanlarına qarışaraq əriyib-itib. Nadirlərin yanında onların izi qalan əzik kağız parçasına da belə sevgi və həssaslıqla yanaşacaq qayğıkeşlərin olmasına həmişə ehtiyac var. Ancaq neyləməli ki, qəzavü qədər belə nurluları hayanlar, nəvazişkarlar, halayananlar sarıdan adətən yarıtmasa da, bədxahlarını, ayaqlarından çəkənləri, neştərləməyə hazırlarını da heç vaxt əsirgəməyib. Qaçası yerimiz yox, dünya belə dünyadır!..

Nazimin də keçdiyi və Nazimdən də keçmiş dünya!

Akademik Rafael Hüseynov

525-ci qəzet