O, dərviş idi. Həm böyük, həm kiçik hərflə. Yəni dərvişlik onunçün həm bir həyat tərzi idi, həm də rəsmən özünə seçdiyi adlardan biri. Həm də dərvişliyə sonradan, hansısa uzun yollar keçərək yetişməmişdi. Elə əvvəldən - ilk gəncliyindən dərviş oldu, ömrünün sonunacan da dərviş kimi qaldı.

Ancaq onun dərvişliyi başqa - tanıdığınız-bildiyiniz köhnə dərvişlərin dərvişliyindən deyildi. Yəni o, zahirən təsəvvürümüzdəki bığlı-saqqallı əski dərvişlərə bənzəməzdi. Hərçənd bığı-saqqalı da vardı. Üzdən bir avropalıya oxşayırdı. Lakin mahiyyətcə, fikircə, duyğuca elə o köhnəki əsl dərvişlər kimi idi. Onlar kimi saf, onlar kimi əqidəli, onlar kimi məsləkinə bağlı, onlar kimi yolunda düz gedən.

Dərvişlər müsəlman Şərqində orta əsrlərdən yayılmağa başladı. VIII yüzildən etibarən Yaxın-Orta Şərqin müxtəlif guşələrində təriqətlər, bunların öndərləri və ardıcılları yaranır, həmin təriqətlərə bağlı dərvişlər yetişirdi. Bu sədaqətli Allah və əqidə bəndələri özlərini seçdikləri yola həsr etmiş, dünya naz-nemətlərindən imtinaya üstünlük vermiş saflar, ruhən pak, davranışca dürüst, biliklə dolu, əksərən də ilhamlı, şair qələmli bitkin şəxsiyyətlər idilər. Səbəbsiz deyil ki, müsəlman Şərqinin üstün filosoflarının, güclü şairlərinin bir çoxu bu mərtəbəyə elə təriqət yolu keçərək çatmışdı. Dünyanın naz-nemətləri, zər-zibalı geyimləri amal adamı dərvişlərin eyninə deyildi. Hətta orta çağın ən geniş yayılmış, ən qol-qanadlı təriqəti olan təsəvvüflə bağlı söylənilir ki, onlara "sufi" deyilməsi də elə həyatlarının tərzi ilə bağlıymış - onlar ləzzət və rahatlıqlardan əlçəkmənin daha bir ifadəsi kimi pal-paltar barədə düşünməz, "suf" deyilən yunlu kobud dəriyə bürünərlərmiş.

Və bu gəncin də Dərvişə və "dərviş"ə çevrilməsi təqribən oxşar səbəbə görə baş vermişdi.

1874-cü il, sentyabrın son günləri. O, təhsil ardınca, ali məktəbə daxil olmaqçün gedib çıxmışdı Moskvaya. Artıq soyuqlar düşürdü. O çağlar Rusiyadakı ən məşhur təhsil ocaqlarından sayılan Petrovski-Razumovski adına Kənd Təsərrüfatı Akademiyasında imtahan vermişdi, qəbul da olunmuşdu. Günlər ötmüşdü, qış qapını döymüşdü, soyuqlar düşmüşdü. Moskvaya gələndə bu cavanın cibində vur-tut 80 rubl pulu vardı ki, onun da 50-sini imtahanlara görə akademiyanın xəzinədarlığına ödəmişdi. Yerdə qalan 30-ca rublla həm dolanışığını təmin etməli, həm kitab-dəftərini almalı idi. Geyim-kecimi də namünasib, şimalın sazağına-şaxtasına heç cürə uyğun gələn deyildi. Yaxşı ki, hələ əslən Qarabağdandı, Şuşa qışlarının hərdən iliyədək işləyən soyuğuna bədəni alışmışdı. Yoxsa Moskva iqliminə əsla tən gəlməyən nazik geyimi və boş cibi ilə başlanan qış günlərinin elə əvvəlindəcə tələf olub gedərdi. Qanının arasına girən yanında var-yoxdan olan yeganə palaz idi. Bunu özüylə neçə il əvvəl Qarabağdan Bakıya aparmışdı, oradan da Rusiyaya gətirmişdi. Üstündən xeyli vaxt keçəndən və həmin günlərin ağrı-acısı canından çıxandan sonra xatirələrində sıxıntılı dünənlərə qayıdaraq yazırdı ki, gündüzlər o palazı otağımda yerə döşəyər, gecələr də yorğan əvəzi bürünüb yatardım, elə həmin səbəbdən də ləqəbim oldu "Dərviş".

Ancaq "dərviş" sözü onun adının yanında sadəcə bir ləqəb kimi qalmır, mətbuata yönələndən, ilk məqalələri çıxmağa başlayandan "Dərviş" kəlməsi yenə karına gəlir - dönür təxəllüsünə. Məqalələrinin altında daha ad-soyadını yazmırdı, yazılarını elə "Dərviş" kimi imzalayırdı. Amma bu söz tədricən bir az da irəli getmişdi, artıq elə həqiqi adı kimi qavranılırdı - evdə ailə içərisində də ona "Dərviş" deyirdilər, dost-tanışın da çoxu onu ehtiramla, məhəbbətlə "Dərviş" çağırırdı.

Yaxınları, varlığına, ruhuna az-çox bələd olanlar ona "Dərviş" deyəndə hər halda ünsiyyətlərdə bunu da açıqca hiss edirdilər ki, Nəcəf, doğrudan da, köhnə əyyamların ətəyində namaz qılınası əməli salehlərinə bənzəyir. Haqlıydılar da. Çünki o dürüst əməllilik, o doğru sözlülük ki köhnə əyyamların ünlü dərvişlərinə xasdı, yazdıqları ilə etdikləri arasında fərqin olmaması məziyyəti ki qələm əhli olan dərvişləri seçdirərdi, bunda da vardı.

İllər ötürdü, asta-asta həyat onun qarşısında çox qapıları açırdı, yavaş-yavaş maddi təminatı da düzəlirdi, ancaq dərvişanə təbiəti, gözü və ruhu toxluluğu dəyişmirdi.

Və sanki öz sonrası ilə əvvəlini içərisində müqayisə edərkən qazandığı həyat rahatlıqlarından bir qədər utanırmış kimi, xatirələrində bunu da yazırdı ki, o palazın həsrətini çəkirəm, indi həmin palaz qarşıma çıxsaydı, ən baha qiymətə alardım.

XI əsrdə qələm çalmış, düşüncə dəryalarına dalmış təsəvvüf mütəfəkkiri Baba Kuhi (948-1037) də dərviş idi, XIII yüzildə yaşayıb-yaratmış, Mövlananın (1207-1273) "ustadım" dediyi Şəms Təbrizi (1185-1248) də, XIV-XV yüzillərdə ömür sürmüş Nəimi (1339-1401) də, Nəsimi (1369-1417) də dərviş idilər, dahi Füzulisə (1494-1556) dərvişliyini açıqca bəyan edirdi: "Rəhm et hey şəh, mən-idərviş çəkən ahilərə".

Və 1874-cü ilin baharında dünyaya gələn, XX yüzilin əvvəllərinin dərvişi olan bu gənc - Nəcəf Vəzirov əslən bəy nəslindən idi - babası Qulu bəy Qarabağın nüfuzlu bəylərindən olmuşdu, atası Fətəli isə kasıblamış bəylərdən idi. Fətəli bəy cavankən xəstəliyə düçar olaraq işləmək qabiliyyətini itirmiş, ailənin yükü zövcəsi Mina xanımın zərif çiyinlərinə düşmüşdü. Ancaq əlləri nə qədər aşağı olsa da, hər halda bəylik ədaları, bəylik vüqarı onlarla idi və çox istəyirdilər ki, digər bəylərin övladları kimi, Nəcəf də yaxşı təhsil alsın. Ənənəyə uyğun olaraq mollaxanadan başlamışdılar və Nəcəf bəy onilləri arxada qoyaraq Azərbaycanın məşhur yazıçısına çevriləndən sonra mollaxanadakı günlərini xatırlayaraq yazırdı ki, mən orada üç ayın içərisində əlifbanı da öyrəndim, "Quran"ı oxumağa, yazı-pozuya da başladım.

Nəcəfi mollaxanaya nisbətən gec - 12 yaşında göndərmişdilər. Bir il mollaxanada təhsil alandan sonra növbəti ildə istəyirlər ki, rus yazı-pozusunu da öyrənsin, bu dili də mənimsəsin. Nəcəf bəy sonralar bunu da yada salırdı ki, ona rus dili dərsi demək üçün ayrılmış müəllim Mkrtıç adlı bir erməni imiş, hərfləri qalın bir kartonun üstündə yazıbmış, görəndə ki, şagirdi nəyisə bilmir, həmin kartonla əlinə-əlinə döyəcləyirmiş.

Hərfləri öyrətməkdən çox əlinə ağır kartonla döyəclənən balaca Nəcəf tezliklə bu cür tədrisə, belə ardıcıl təhqirlərə və təzyiqlərə dözməyərək həmin mülkiyyə məktəbindən qaçır. Söz çıxarırlar ki, qabiliyyəti yoxdur, oxuya bilmirdi, məktəbdən acizliyinə görə qaçıb. Bacarıqsız olmadığını, lap yaxşı oxuya biləcəyini, gücünü hər kəsə sübut etmək istəyi ilə daşan Nəcəf qərara alır ki, təhsil ardınca Bakıya getsin. Anası başlayır göz yaşı tökməyə ki, ay bala, məni burda qoyub hara gedirsən? Nəcəf bəy sonralar anasının göz yaşlarını xatırlayaraq yazırdı ki, onun belə ağlamasının səbəbi əslində başqa idi. O istəyirdi ki, mən kənd mirzəliyi edim, beş-üç manat qazancım olsun, bu gəlirin hesabına ailənin dolanışığını bir az babatlaşdırım. Ancaq mən istəyirdim ki, oxuyum, ona görə Bakıya üz tutdum.

1868-ci ildə artıq Bakıdadır. Gi

mnaziyaya girməkçün qəbul imtahanları verməlidir, ancaq kifayət səviyyədə deyil. Cəhd etməyinə edir, ancaq digər imtahanları alababat yola versə də, tarixdən və coğrafiyadan kəsilir. Fəqət bəxt üzünə gülür - müəllimlər ondakı fərasəti hiss eləyirlər, hazırcavablığını görürlər və istisna hal kimi gimnaziyaya qəbul olunmasına rüsxət verirlər.

Bunları da həm özü yazıb, həm də müasirləri Nəcəf bəy haqqındakı xatirələrində əks etdiriblər.

Ahıllıq çağlarında uşaqlıq, yeniyetməlik illərini anan Nəcəf bəy etiraf edirdi ki, gimnaziyaya daxil olandan sonra əvvəlki iki ili nisbətən zəif oxudum. Amma sonra özümü səfərbər elədim və seçilən uşaqlardan birinə çevrildim.

Gimnaziyada əlaçı müdavim olmasının sorağı Qarabağa da çatır və Nəcəfə lazım olan elə bu idi. Artıq sübuta yetirmişdi ki, o, bədxahların yaydığı şayiələrə rəğmən, əsla fərsiz deyil, hələ qarşıdakı aylarda, illərdə onun adını çox eşidəcəklər.

XIX əsrin son onilləri idi, qarşıdan artıq həniri duyulan XX yüzillik boylanırdı. Hələliksə gimnazist Nəcəf bəy Vəzirov altıncı sinifdə oxuyurdu, Bakı küçələrindəki afişa dirəkləri onun diqqətini çəkməyə başlamışdı və bir axşam bilet alaraq ömründə ilk dəfə rusca bir teatr tamaşasına baxır. Gördükləri onu vəcdə gətirir, ertəsi gün dərsdə müəllimi Həsən bəy Məlikov-Zərdabiyə (1842-1907) deyir ki, dünən teatra getmişdim, çox bəyəndim, heyran olmuşam, görəsən, bizdə də belə əsərlər varmı? Həsən bəy qayıdır ki, əlbəttə var, bizim Mirzə Fətəli Axundzadənin (1812-1878) pyesləri gözəldir və növbəti gün Həsən bəy gimnaziyaya gələndə özü ilə "Hacı Qara"nı götürür və oxumaqçün Nəcəfə verir. Elə gecə ilə "Mərd-ixəsis"in sərgüzəştləri haqqındakı bu pyesi oxuyur, valeh olur, görür ki, o gün rus teatrında baxdığından da cazibəli, daha şirindir. Ürəyindən keçir ki, ruslar tamaşa verən kimi, biz də teatr çıxardaq, elə bu "Hacı Qara" pyesini səhnəyə gətirək. Niyyətini müəllimi Həsən bəyə söyləyir və o da məsələni sonraya qoymadan şagirdlərini səfərbər edir. Rollar bölüşdürülür. Əvvəllər Gəncənin qlavası olmuş, indi gimnaziyada təhsil alan Əsgər ağa Gorani-Adıgözəlovun (1857-1910) öhdəsinə Hacı Qara olmaq düşür. Müdavimlər hamısı oğlanlardı, amma pyesdə qadın surətləri də vardı və onlardan birini Nəcəf bəy oynayası olur. Başqa rolları da gimnaziyanın digər öyrənciləri arasında paylayırlar. Nəhayət, tamaşa günü gəlib çatır.

1913-cü ildə Nəcəf bəy Vəzirovun ədəbi və ictimai fəaliyyətinin 40 illiyi təntənəylə qeyd ediləndə "Səfa" maarif cəmiyyəti ayrıca kitabça buraxacaq və orada yazıçının özünün qələmindən çıxmış "Tərcümeyi-halım" adlı qısa ömürnaməsi də yer alacaq. Ömrünün ən vacib hadisələrindən hesab etdiyindəndir ki, həmin gün baş verənləri Nəcəf bəy hər cizgisi ilə xatırlayırdı, o tamaşanı sadəcə teatr göstərmək deyil, elə insan həyatının doğulmaq, təhsil almaq, evlənmək, həbsə düşmək, hansısa vəzifələrə təyin olunmaq və digər belə-belə mütləq göstərilməli bioqrafiya məlumatlarından sayaraq tərcümeyi-halında ayrıca təsvir edirdi. Yazırdı ki, tamaşa günü çox adam vardı, Bakı qubernatoru D.Staroselski (1832-1884) öz əyalı ilə gəlmişdi və hətta camaatın nəhayət dərəcədə xoşuna gələn nümayişdən sonra qubernatorun dilmancı Həsən bəy Həbibbəyov bizi qonaq elədi. Nəcəf bəy bunu da ayrıca vurğulayır ki, tamaşaya baxmağa gələnlər arasında çoxluğu azərbaycanlı olmayanlar təşkil edirdi.

Həsən bəy tamaşadan sonra Mirzə Fətəliyə təbrik teleqramı göndərmişdi və ondan gələn cavab məktubunu şagirdlərinə də göstəribmiş ki, Nəcəf bəy həmin tərcümeyi-halında "müsənnif Axundzadənin iki vərəqə dolusu böyük bir rizaməndlik kağızı" yazmasını, "Hacı Qara"nı səhnədə göstərməklə mənim ömrümün üzərinə on il daha artırdınız" etirafını da məxsusi yada salırdı.

Ancaq bu qədər xoş təəssüratlarla dolu olan, əsərin müəllifi üçün də, onu səhnəyə gətirənlərdən ötrü də, bütövlükdə mədəniyyətimiz adına da tarixi məna daşıyan ilk teatr tamaşamızın ardınca o vaxt da, xeyli sonralar da heç xoş olmayan höcətləşmələr də cərəyan etmişdi, bunlar o çağın mətbuatına da yol tapmışdı və şanlı bir tarixin üzərinə qeybət tozları qonmasın deyə o günlərə sənədi-sübutu ilə qayıtmağa da ehtiyac var.

Həsən bəy Zərdabi müdrik insandı və ilk Azərbaycan dramaturqunun pyesinin ana dilində birinci dəfə tamaşaya qoyulmasının hansı vacib milli çəki daşımasını, hadisənin möhtəşəm tarixiliyini ətrafındakıların hamısından artıq anlayırdı və ona görə də həmin müstəsna günün təfərrüatları gələcəkdəkilərə də bəlli olsun deyə 1905-ci il dekabrın 13-də "Həyat" qəzetində "Bakıda müsəlman teatrının binası (təməlinin qoyulması - R.H.)" sərlövhəli məqalə dərc etdirmişdi: "Mən Tiflisdə qulluq edən vaxtda mərhum Mirzə Fətəli Axundzadə öz komediya kitabının bir cildini mənə vermişdi. Gimnaziyada 50-yə qədər müsəlman şagird vardı ki, onlardan 30-u pansionda padşahlıq xərci ilə oxuyurdular. Onlardan 10-15-i axırıncı kurslarda idilər. Bir neçə gün onları yığıb Mirzə Fətəlinin komediyalarını onlara oxuyub təvəqqe elədim ki, onlardan birini seçib oynasınlar. "Hacı Qara"nı seçdilər. Sonra rollarını payladıq ki, filan günü filan yerdə müsəlmanlar teatr çıxardacaq. Oynayanlardan hər kəs Bakıda olan qərib-qürəbalardan özlərinə paltar və qeyrə tapdılar. Otaqların bəzəklərini də özümüz qayırdıq. Gimnaziya otaqlarından bir böyüyündə teatr çıxartdıq. Oynayanlar çox yaxşı oynadı. Ələlxüsus Əsgər bəy Adıgözəlov Hacı Qaranı. 40-50 manata qədər vüsul oldu. Oynayan uşaqlara vüsul olan məbləği verib tapşırdım ki, öz füqəralarına paylasınlar".

Həsən bəy həmin məqaləsində Mirzə Fətəlinin Tiflis qəzetlərində Bakıda göstərilmiş tamaşa ilə bağlı yazıları oxuyandan sonra göndərdiyi "uzun kağızda" "öz sağlığında onun komediyasını müsəlmanların öz türk dilində çıxartmasından çox razılıq" etdiyini, əvvəlcədən bilərdisə, "öz gözləri ilə görmək üçün özü də Bakıya gələrdi" yazmasını göstərirdi və davam edirdi ki, Mirzə Fətəli təvəqqe edirdi ki, "Tiflisə gələndə ona bir-bir hər kəsin öz rolunu necə oynadığını" deyim.

Həsən bəy o məqaləsində belə bir əhəmiyyətli məqama da diqqət ayırırdı ki, "əvvəlinci teatrımız yaxşı çıxdığına görə Bakıda sakin olan kənardan gələn müsəlmanların iltimasına görə "Hacı Qara"nı bir dəfə də oynadıq və bu səfər 100 manata qədər pul yığdıq. Sonra haçaq gimnaziya uşaqlarının fəqirlərinə pul lazım olanda şagirdlə pişvəzvəqt xəbər edib siyahı verirdilər ki, nə qədər pul gərəkdir. Ona görə teatr çıxardıb vüsul olan pulları paylardıq".

Ancaq Zərdabinin bu məqaləsinə keçmiş şagirdi Nəcəf bəy dərhal etiraz etmişdi, ikicə gün ötüncə "Həyat"ın 15 dekabr sayında cavab məqaləsi dərc etdirərək yazırdı ki, "Teatrın binasını mən qoymuşam. Ömrümdə əvvəlinci dəfə rus teatrını görüb mən altıncı klasda olanda sabahı gün sizdən sual etdim: bizim də varmıdır bir elə şey ki, biz də teatr binası edək? Buyurdunuz, var. Bu sözdən savayı və biz məşq edəndə yanımızda dinməz-söyləməz əyləşməkdən qeyri heç bir işə qarışmadınız". Məqaləsini belə yekunlaşdırırdı ki, "Dübarə ərz edirəm, bu iş böyük iş deyil, amma mən ondan əl çəkə bilmərəm, çünki o teatr əvvəlinci idi tamam müsəlmanlıqda".

Söz yox, Azərbaycan mətbuatının təməlini qoymuş və qəzetdə dərc olunmuş fikrin anındaca tarixə çevrilməsindən yaxşı agah olan Həsən bəy gələcəkdəkilər "Həyat"ın köhnə saylarını vərəqləyib bu məqaləyə çatarkən oxuyaraq şagirdinin çılğın etirazından yüz cür başqa umulmaz nəticələr çıxarmasınlar deyə cavabını ləngitməmişdi, 18 dekabrda çıxan "Həyat"da "Mənim əzizizim Nəcəf bəy" adlı məktubunu təqdim etmişdi: "Sən nə üçün mənə yalançı, oğru və zalım deyirsən ki, guya mən sənin millətə etdiyin qulluqlarını puç edirəm. Aya, mən sənin barəndə yalan demişəm, sənin qulluqlarını oğurlayıb sənə zülm etmişəm? Mən yazmışdım ki, o teatrı mən qoymuşam... Mən yazmışdım ki, o teatrı mən qoymuşdum, sən yazırsan ki, xeyr, yox, yalandır, mən qoymuşam. Bircə hövsələ et, hesabımızı çəkək: o teatrı qoymaq iznini mən almışdım, komediya kitabını sizə mən vermişdim - o zaman bu da böyük bir iş idi - rolları mən paylamışdım, məşqlərə mən gəlib nə tövr oynamağı öyrətmişdim, teatr oynamaqdan ötrü gimnaziyanın otağını mən almışdım.

...Bir də yazırsınız ki, mən məşq vaxtlarında gəlib dinməz-söyləməz əyləşməkdən savayı bir işə qarışmırdım.

Ol vaxtacan bircə dəfə rus teatrı görmüşdünüz, amma indi belə sözü yazmaq sizin üçün çox eyibdir. Bəlkə siz teatra mən bina qoymuşam sözünü siz yazdığınız komediyalara görə yazıbsınız? Belədə sizin haqqınız var. Ol vaxtlarda biz çıxardan teatrlar həqiqət sizə elə təsir eləmişdi ki, ol vaxtda komediya yazmağa başlamışdınız. Bu barədə biz müsəlmanlar sizdən çox razıyıq və ümidvarıq ki, gələcəkdə də bizim bədbəxt milləti yaddan çıxarmayıb yazacaqsınız".

Üstündən bir belə zaman küləkləri əsib keçəndən sonra bu incik yazıları bugünə gətirməyim ona görədir ki, təsadüfən həmin yazılardan birini görüb, o birindən xəbərsiz qalanın qənaəti alayarımçıq olmasın. Axı tək Nəcəf bəy deyildi. Elə Əsgər ağa Gorani-Adıgözəlov da bənzər iddialar etmişdi ki, Azərbaycan teatrının təməlini qoyanların birincisi mənəm, çünki ilk tamaşada baş rolda çıxış eləmişəm.

O şəxsiyyətlərimizin hər biri artıq Vətən tarixinin ayrılmaz parçasına çevriləndən sonra hər üzü ilə bizimkidir, varlığımızın zərrələridir. Fəqət Sokratın köhnəlməz ibarəsi də yadımızdadır ki, "Platon dostumdur, ancaq həqiqət mənimçün daha əzizdir"...

Hələ 1870-ci illərin əvvəllərində də bu söhbətlər dolaşmışdı və Həsən bəy gəncdirlər deyə üstünü vurmamışdı, mətləbi çürütməmişdi, əksinə, 1875-ci ildə "Əkinçi"si yola düzələndən sonra qəlb genişliyi ilə ilk Azərbaycan qəzetinin səhifələrini də sabiq şagirdlərinin - həm Nəcəf bəy Vəzirovun, həm Əsgər ağa Gorani-Adıgözəlovun üzünə açmışdı.

Dünya görmüş Həsən bəy əmin idi ki, bütün həqiqətləri tarix öz yerinə qoyacaq, kimin hansı yolu ilkin açdığını tarix sabahdakılara kimin necə çatdırmasından asılı olmayaraq öz yadda saxladığı dəqiqliklə ötürəcək. Onun məqsədi Azərbaycanın işığının çox olması idi və ona hədsiz sevinirdi ki, Azərbaycanın belə nurlu balaları yetişir.

1873-cü il idi və bir məsələdə Bakı gimnaziyasının altıncı sinif şagirdi Nəcəf bəy Vəzirov şəriksiz olaraq və heç bir mübahisəsiz ilk idi ki, o, Azərbaycan səhnəsində birinci qadın rolu oynamaq kişiliyini öhdəsinə götürən artist olmuşdu.

Və ruh yüksəkliyi ilə ləbələb həmin ildəcə Nəcəf bəy Vəzirov ilk pyesini də yazır: "Əti sənin, sümüyü mənim". Milli oyanışın elə çağları idi ki, Mirzə Fətəlini əli qələm tutanların, böyük ədəbiyyata həvəs göstərənlərin hamısı özünə ustad, müəllim sayırdı və Nəcəf bəy Vəzirov da eləcə. İlk pyesini yazmışdı, oxuyanlar bəyənmişdi, həvəslənmişdi və ardınca daha birini - "Ev tərbiyəsinin bir şəkli"ni doğurmuşdu. Bu, birpərdəli pyes idi və həmin əsəri ilə Nəcəf bəy Vəzirov daha bir ilkçi olmuşdu - Azərbaycan dramaturgiyasında birpərdəli pyes ənənəsinin təməlini qoymuşdu. Pyesi ona görə birpərdəli yazmamışdı ki, nəfəsi buna çatırdı. İşin içində idi, yazmaqdan əlavə, bunu necə göstərməyin yollarını da düşünürdü, imkanlarsa hələ məhdud idi. O ifaçılar dəstəsi ki ixtiyarlarında vardı, o dekorasiyalar ki əllərində idi, o səhnə ki orada onlara oynamaq icazəsi verilə bilərdi, öncədən işarə edirdi ki, ayağınızı yorğanınıza görə uzadın. Yalnız yığcam, pərdəsi az pyeslər yazmaqla iş bitmirdi, həlli daha müşkül və Mirzə Fətəlidən gələn bir başqa dərsi də nəzərdə saxlamaq gərəkdi. Axundzadə yazdıqlarının bir gün səhnəyə gələcəyinə ümid bəsləyərək həmin işi irəlicədən asanlaşdırmaqdan ötrü "Molla İbrahimxəlil kimyagər" əsərinə qadın surətləri daxil etməmişdi. Anlayırdı ki, əslində kəsirdir, amma neyləyəsən ki, sərt gerçəklik özü məhz belə addım atmağa vadar edirdi. O vaxt eyni xətti Nəcəf bəy də davam etdirdi, yazdığı "Pəhlivanan-i zəmanə"də qız-qadın yox idi. Mirzə Cəlilin (1866-1932) "Kişmiş oyunu"nda, Əbdürrəhimbəy Haqverdiyevin (1870-1933) "Ac həriflər"də, Süleyman Sani Axundovun (1875-1939) "Dibdat bəy"də, Nəriman Nərimanovun (1870-1925) "Nadir şah"da qadın surətlərindən imtinası da eyni sıxıntı - hələ ki səhnəmizin qadınsızlığı ilə əlaqədardı.

Beləcə, imkanları, şəraiti, gerçəkliyi nəzərə ala-ala Nəcəf bəy Vəzirov ilk pyeslərini yaradırdı. Bu pyeslərin bir başqa məziyyəti də ondan ibarət idi ki, Nəcəf gənc olmasına baxmayaraq, yetkin düşünürdü. Yurdun və soydaşlarının sızıldayan nöqtələrindən yapışmağı bacarırdı, ağrılardan bəhs etdiyindən bu pyeslər fəlsəfəsi etibarı ilə kədərli olsa da, şəkilcə məzhəkə idi, cəmiyyətin göynəklərindən gülə-gülə bəhs edirdi. "Ev tərbiyəsinin bir şəkli" bu düşüncələrin ən bariz ifadələrindəndi.

...1874-cü ildə Nəcəf bəy Vəzirov gimnaziyanı müvəffəqiyyətlə bitirir. Əksər qiymətləri əladır. Gimnaziyanın verdiyi sənədlə gedib işləyə, müəllimlik edə, bir parça çörəyini qazana bilər. Amma bunu az sayır, istəyir ki, savadını artırsın, ali təhsilə yiyələnsin. Ona görə də Peterburqa yola düşür. Müvəffəqiyyətlə imtahan verir və darülfünuna - Peterburq Universitetinə qəbul olunur. Ancaq başqa bir sıxıntı ortaya çıxır. Peterburqun yüksək rütubətli iqliminə heç cür uyğunlaşa bilmir, möhkəm xəstələnib yatağa düşür. Xatirələrində həmin nigaran günlərin də izi var. Yazır ki, qızdırma içərisində çırpınırdım, bir rus qadını mənə nəvaziş göstərirdi, az sonra babatlaşdım. Ancaq dostlar, tanışlar tövsiyə etdilər ki, Peterburqda qalmağım məsləhət deyil, bu iqlim səhhətini lap laxladıb sənin axırına çıxar, yaxşısı budur, Moskvaya yollan.

Və gəlir Moskvaya. Nəcəf bəy hələ Bakıda olanda, gimnaziyanın son kursunda - altıncı sinifdə təhsil alanda müəllimi Həsən bəyin ona daha bir yaxşılığı keçmişdi. Kömək etmişdi ki, ayrı-ayrı ailələrdə fərdi qaydada müəllimlik etsin, həm təcrübə, həm də bir qədər pul yığsın. Sonralar xatırlayırdı ki, Peterburqa yola düşəndə həmin dərs deməkdən topladığım 600 manat pulum vardı, Peterburqda olduğum, xüsusən xəstəlik keçirdiyim günlərdə qanımın arasına girdi, ancaq Moskvaya gedib çatanda o vəsaitdən vur-tut 80 manat qalmışdı.

Moskvada bəxti onda gətirir ki, Petrovski-Razumovski Akademiyasına qəbul imtahanı verərkən fövqəladə biliklər göstərdiyinə görə ona təqaüd təyin edilir. Həmin təhsil ocağının tələbələrə yönəlik daha bir qayğıkeşliyi vardı - kəskin ehtiyacı olardısa, tələbələrin təqaüdü bir neçə ay əvvəldən də ödənilirdi. Nəcəf bəydə ərizə yazır, Moskvaya təzəcə gəldiyini, imkansız olduğunu səbəb gətirərək üç aylıq təqaüdünün qabaqcadan verilməsini rica edir. Əsirgəmirlər və o da yaşayacağı mənzilə lazım olan əşyaları alır, həyat şəraitini qismən də olsa düzəldir.

XIX yüzilliyin sonlarında Şuşa Azərbaycanın digər bölgələri və şəhərləri ilə müqayisədə mədəni baxımdan nə qədər irəli getmiş olsa da, Bakı hər halda Bakı idi. Ona görə də Nəcəf bəy Şuşadan Bakıya gələndə sanki büsbütün ayrı bir aləmə düşmüşdü. Ancaq Bakıda ötən qaynar gimnaziya illərindən sonra Moskvaya gələndə anlayır ki, burada açılan üfüqlər qat-qat genişdir. Moskvanın ziyalı mühiti, Petrovski-Razumovski Akademiyasındakı məzmunlu tələbə həyatı Nəcəf bəyin ömründə tamamilə yeni bir səhifə açırdı.

1875-ci ilin yayı idi, tələbəliyinə təzəcə başlamış Nəcəf bəyin həyatına daxil olan yeniliklərin ən sevimlilərindən biri də qəzetlər idi. Ancaq "kaş belə qəzet-jurnallardan bizdə də olaydı" arzusunun gerçəkləşməsi özünü çox gözlətmir. İyulun 22-dəAzərbaycandan şad soraq gəlir ki, müəllimi Həsən bəy "Əkinçi" qəzetinin nəşrinə başlayıb.

Və aralarında Nəcəf bəyin də olduğu "Əkinçi"nin müxbirlərinin ilkləri - Mirzə Fətəli Axundzadə, Seyid Əzim Şirvani, Əsgər ağa Gorani-Adıgözəlov... hamısı Zərdabinin məslək yoldaşları idi. Bu qafilədə Həsən bəyin "ustad" deyə baxdıqları da vardı, yetirmələri, ardıcılları da və hamısını qovuşduran böyük vətənçilik, xalqçılıq yolu idi.

Seyid Əzim Şirvani (1835-1888) "Əkinçi"yə növbəti mənzuməsini yollamışdı və orada Vəzirovun da adını çəkirdi, onu daha fəal olmağa, bu qəzetin səhifələrində də yazılarıyla ardıcıl çıxış etməyə səsləyirdi:

Vəzirov bəlkə eyləyə imdad,

Qıla bu qövmü elm üçün irşad.

Və Nəcəf bəy Vəzirov da səsə səs verirdi, gəncliyi irşada, elmə, ürfana çağırırdı. "Əkinçi"yə ilk məqalələrindən birini göndərmişdi və dərc edilən o yazı bir çağırış idi. O məqalə böyük ölçüdə Azərbaycanın diaspora quruculuğunun başlanğıc kərpiclərindən biri qəbul edilməyə layiqdir. Həmin çağırış-məqalə Azərbaycandan kənarda təhsil alan soydaşlara ünvanlanmışdı. Özü də bu zümrədən olan Nəcəf bəy onları millətə, Vətənə xidmətə dəvət edirdi: "Ey elm təhsil edən cavanlarımız! Doğrudur, bizim qardaşlarla üns tutmaq çətindir. Sizin dediklərinizi başa düşməyəcəklər, sizin söylədiklərinizə görə, olsun ki, hətta sizi kafir də adlandıracaqlar. Başqa yerlərə getsəniz, başqa məmləkətlərdə olsanız, sizin kamalınızı görüb yüksək rütbələr verəcəklər, qiymətinizi uca tutacaqlar. Amma Vətənə dönsəniz, olsun ki, şairlər sizi həcv eləyəcəklər, mollalar sizi lənətləyəcəklər. Olsun ki, avam camaat sizi sözlərinizə görə, fikirlərinizə görə daşqalaq da eləsin. Ancaq bu çətin günündə Vətəni, milləti də tənha qoymaq olmaz. Sizin vəzifənizdir ki, bu gün içərisində borcunuzu sonacan yerinə yetirəsiniz, bütün məşəqqətlərə dözərək borcunuzu yerinə yetirəsiniz. Və zaman gələcək ki, bu xalq, bu Vətən zəhmətlərinizi anaraq sizə "şəhid" deyərək rəhmət oxuyacaq".

...Moskvadakı təhsil illərində Nəcəf bəy Vəzirov mükəmməl biliklər alıb və elmin ən müxtəlif sahələrinin dərinlərinə vaqif olmağı bacarıb. Ancaq onunla yanaşı, təhsilini əla davam etdirə-etdirə qəzetlərə də bir ucdan hey məqalələr yazıb. Üstündən onillər ötəndən sonra, artıq Nəcəf bəyin həyatda olmadığı dövrdə bir vaxtlar "Əkinçi"də və digər Bakı qəzetlərində hələ tələbə ikən çap etdirdiyi məqalələr toplanaraq ayrıca bir kitab kimi buraxılıb. Dərslərini oxuya-oxuya, amma daha diqqətəlayiq olan həmin yazıların mövzuları, toxunduğu suallardır. Heç biri gözucu baxıb keçiləsi yazı deyil, hamısında millət qayğıları çırpınır, sabahkı daha xoşbəxt Azərbaycanı necə qurmağın yolları haqqında göstərişlər əksini tapır.

1876-cı il noyabrın 6-sı. Azərbaycanda insanlar artıq hər sayını gözləməyə alışdıqları növbəti "Əkinçi"ni alıb. Dərc edilən məqalələrin sırasında bir neçə gün qabaq tələbə Nəcəf bəy Vəzirovun Moskvadan göndərdiyi yazı da var. Məktəbə üz tutmuşdu, müəllimlərimizin yüksək savadlı, məktəbimizin sağlam olmasını diləyirdi, məktəb dərsliklərini mükəmməl görmək istəyirdi, şagirdlərlə insan balası kimi rəftara dəvət edirdi:"İnsan bir işə adət edəndən sonra onun yamanlığını bilməz. Məsələn, burunotu çəkmək bir yaman adətdir, amma onu çəkən üçün bundan xoş şey ola bilməz. Habelə bizim məktəbxanalarımızdan yaman məktəbxana dünyada tapılmaz, amma ona elə adət eləmişik ki, guya ondan əla məktəbxana dünyada olmaz. Uşağın bədəni mum kimi bir şeydir. Uşaqlıqda ona hər nə surət verilsə, o surət onda baqi olacaq. Yəni məktəbxana insanın insan olmasına baisdir. Belədə bizim məktəbxanalara baxan gərək bizi adam hesab eyləməsin.

Ona görə uşaqlara nəvazişlə yanaşmaq lazımdır, qayğıyla yanaşmaq lazımdır. Elə eləmək lazımdır ki, onların içərisi biliklə dolsun, şəfqətlə dolsun, onları döyə-döyə adam eləmək mümkün deyil. Onları sevgiylə, maariflə insan eləmək lazımdır.

...Ey uşağı olan və onlara təlim edən! Rəhm edin ol biçarələrə ki, onlar sizin düşmənləriniz deyillər. Onlar ilə adam kimi rəftar edin ki, adam olsunlar".

Dərsliklərdən şikayətlənirdi ki, yenicə oxumağa başlayan xırdaca uşaqlara Hafizin (1325-1389/1390) qəzəlləri, "Leyli və Məcnun" dastanı tədris edilir. Və fikrini bir az da rişxəndlə belə davam etdirirdi ki, Leyli-Məcnunla tərbiyə alan, Hafiz qəzəllərini oxuyan uşaq necə eşqbazlıq yolunu tutmasın? Uşağa Məcnunun o vaxt hansı qələti elədiyini öyrətməkdənsə, ona coğrafiyanı mənimsətmək lazımdır ki, dünya üzündəki vilayətlərdən xəbərdar olsun.

Və Nəcəf bəy müəllimlik duyğusu mayasında, zatında olan insan idi. Məktəbi hər tərəfi ilə görürdü. Anlayırdı ki, məktəb bir tərəfdən şagirddirsə, digər tərəfdən yaxşı müəllim, sanballı dərslik deməkdir. Bu üçlüyün həmahəngliyi yoxdursa, məktəb də olmayacaq. Ona görə müəllimlərlə bağlı iradlarını izhar edir, onların cərgəsində kəmsavadların çox olmasından gileylənirdi.

Moskvadan, Petrovski-Razumovski Akademiyasının hündürlüyündən ona Azərbaycan da, içərisindən çıxıb gəldiyi mühit də, insanlar da əvvəlkindən fərqli görünürdü - çünki istər-istəməz müqayisə edirdi, buradakı yaxşıların orada da olmasını istəyirdi. "Əkinçi"də Nəcəf Vəzirzadə imzalı noyabrın 7-də qələmə aldığı ən birinci yazısı təhsil aldığı akademiya haqqında idi. Qəzetin 1875-ci il 19 dekabr sayında yer alan həmin məqaləsində Nəcəf bəy Petrovski-Razumovski Kənd Təsərrüfatı Akademiyasını təsvir edirdi, burada tədrisin necə qurulmasından, tədris şəraitinin necə olmasından söz açırdı. Xəbər verirdi ki, tələbələrin elm qazanmaqdan əlavə özlərinin əkib-biçməsi, meşə saxlaması, maldarlıq etməsi üçün bu təhsil ocağının hektarlarla torpağı, meşələri, əkin yerləri, 100 baş malı olan ayrıca ferması var. Heyvanların qış aylarında bəsləndiyi daş tövlədəki səliqə-sahmanı, nümunəvi şəraitin, yem tədarükünün, mal-qaraya qulluğun elə ayrıntılı və cəzbedici lövhəsini cızırdı ki, Azərbaycanda bunu oxuyan qibtə etməyə bilməzdi. Belə təsvir etməsi isə ən əvvəl onun zatındakı maarifçilik damarından gəlirdi. Xalqının gözünü açırdı, ona başqa mədəniyyətləri nişan verirdi, bir tərəfdən "bunlardan da xəbəriniz olsun, bunları da öyrənin" ismarışı göndərirdi, digər yandan da qəzet vasitəsilə öz camaatına "axı sən də belə imkanlara sahib olmağa layiqsən" düşüncəsini təlqin edirdi.

"Əkinçi"dəki əvvəlinci yazılarını "Nəcəf" kimi imzalasa da, sonra "Dərviş" olacaq. Bu "Dərviş" kəlməsi yalnız yazılarının altında deyil, başında da olacaq. Məqalələrindən biri "Dərvişin fəryadı" adlanacaq, biri "Dərvişin harayı", bir ayrısı "Salam əleyküm, Ağa Dərviş" olacaq, bir özgəsi "Bu nə halətdir, Ağa Dərviş?"... Bir neçə yazısının sərlövhəsində isə "Dərvişin ah ü naləsi" sözləri dayanacaq və bu, bir silsiləyə dönəcək: "Dərvişin birinci naləsi", "Dərvişin ikinci naləsi", "Dərvişin üçüncü naləsi"...

Lakin Nəcəf bəy Vəzirov uşaqlığından, yeniyetməliyindən başlayaraq ah-zar edənlərdən, ağlayıb-sıtqayanlardan deyildi. Məqalələrinin üstündə ah-nalə pərdəsi vardısa da, hər birinin içərisində çılğın ruh çırpınırdı.

Yenilikçilik xətti, boyatlaşmış, nimdaşlaşmış əskiliklərdən vaz keçmək qətiyyəti, təzə yollar və cığırlar tutub getmək canatması, çərçivələrə sığmamaqlıq, dikbaşlıq, inqilabçılıq da Nəcəf bəy Vəzirovun cövhərində olan keyfiyyətlərdəndi. Səbəbsiz deyildi ki, Petrovski-Razumovski Akademiyasında təhsil aldığı zamanlarda gizli tələbə cərəyanlarına qoşulmuşdu, Moskvada təhsil alan azərbaycanlılarla birləşərək yurddaşların ayrıca cəmiyyətini də qurmuşdular. Və təbii ki, gizli polisin hər dəlmə-deşiyə dikili gözləri bunları nəzarətdən buraxa bilməzdi - Nəcəf bəy Vəzirovun adı etirazçı, qəliblərə sığmayan, ipə-sapa yatmayan kimi gizli çar polisinin qara siyahılarına o vaxtdan düşmüşdü...

Akademik Rafael Hüseynov

525-ci qəzet