Hələ bir il də Moskvada qalacaqdı, amma Azərbaycandan kənarda ötən təhsil illərində ürəyi, fikri, qələmi həmişə Vətənlə olmuşdu və bu hündürlükdən yurdu da, xalqı da bəlkə içərisində olduğu illərdən daha aydın görmüşdü. Daha aydın və dəqiq gördükcə, bizi başqalarıyla müqayisə etdikcə mənəvi zənginliklərimizə sevindiyi olmuşdusa da, müasir inkişafdakı geriliyimizdən qüssəsi də artmışdı.

1877-ci ilin 12 mayında "Əkinçi"də dərc edilən məqaləsində elə həmin nigaran düşüncələrini bölüşürdü: "Gələcəkdə bizim tərəqqi tarixini yazan indiki zəmanəyə baxanda məəttəl qalacaqdır ki, nə yazsın. Həqiqət, bizim əsbablar və qeyrə yüz, bəlkə min il bundan əqdəm olandan tərəqqi etməyib.

...Bizim zəmanə tərəqqi zamanıdır və tərəqqi etməyən tayfa günü-gündən tənəzzül edib axırda puç olacaq. Ona binaən bizim şüəra qardaşlarımızdan ki, onlar əlhəqq xalqın gözətçiləridirlər, iltimas edirik, təqaza-yi zəmanəyə müvafiq xalqın gözünü açmağa səy eyləsinlər".

Çox keçməyəcək, XX yüzilin başlanğıcında bu ağrını Sabir (1862-1911) də şeirinə gətirəcək, yan-yörəsinə göz gəzdirib "Şəhr-i məlumunuzun (oxu: məmləkətinizin - R.H.) vəz ü qərarı necədir?" soruşunca elə bir çox sahələrdə gedişatın Nuh dövründəki sayaq dəyişməz qaldığına kədərlə istehza edəcək və daha əvvəl - XIX yüzilin bitər-bitməzində həmin dərd barədə düşünən gənc Nəcəf bəy ağır daş olub xalqın ayağından geriyə dartan bu müşküllərdən qurtulmaq, uğura çatmaqçün birliyə çağırırdı, şairlərə üz tutsa da, əslində Azərbaycanın yeni ziyalılığına həyəcanlı müraciət edirdi ki, sabah tariximizi yazanlar qarşısında üzüqara, başıqaxınclı qalmaq istəmiriksə, başqaları kimi, biz də dirçəlməli, yüksəlməli, irəliləməliyik, bundan ötrüsə xalqın gözünü açmaq səmtində zəhmətə qatlaşmağı vəzifə bilin!

Elə həmin ovqatla, həm də yalnız başqalarını səsləməyərək özü də bu mübarizələrin ön cərgəsində olmaqçün 1878-ci ildə Nəcəf bəy Vəzirov təhsilini başa vurub Vətənə qayıdırdı.

Yollanmışdı Tiflisə - Baş Qafqaz Canişinliyinə və oradakı Dövlət Mülkiyyəti İdarəsindən noyabrın 15-də rəsmi təyinat kağızı alaraq Gəncə qəzasının Tərtər nahiyəsinə üçüncü dərəcə ilə meşəbəyi vəzifəsində işə başlamışdı. Təsəvvür edin ki, Nəcəf bəy Vəzirov Petrovski-Razumovski Akademiyasını bitirib bunca mükəmməl təhsil alandan sonra, bir alimcə dərin savad sahibiykən sadəcə meşəbəyi işləyəcək. Zahirən elə də görünə bilər ki, rus və azərbaycanca artıq bərkimiş qələmi, həm də universal bilikləri olan bu cavanı daha mühüm işlərdə istifadə etmək sərfəli olardı. Bu fərzetmə ona görə ağla ilkin gəlir ki, hər yetəni o cür vəzifələrə o vaxt da, sonralar da çox yönəltdiklərindən belə qənaət şəkillənib ki, elə, doğrudan da, yaxşı-yaman hər kəs o qəbil işlərin öhəsindən gələ bilərmiş. Ancaq Nəcəf bəy kimi vəzifəsindən daha böyük olanlar öz miqyasları ilə tutduqları kürsünün çəkisini də artırırlar, şəxsi nümunələri ilə sübut da edirlər ki, hər sahədə çox gərəkli, örnək olmaq da, parlaq işlər görmək də mümkündür - adamına baxır. Dövləti də, xalqı da daxilən heysiz olmaqdan, qəfildən möhkəm bir çiyin vurulanda büdrəməkdən məhz belə ağılla seçilmişlər, yeri səhv düşməyənlər xilas edir. Əksinə olanda da, elə gec-tez də əksinə olur!

...Nəcəf bəy Vəzirov Azərbaycan insanına köhnəlməz bədii miras bəxş edib - pyeslər, felyetonlar, məqalələr. Lakin bunlardan savayı, onun çoxlarına bəlli olmayan və elə bədii yazıları kimi təzəliyini, lazımlılığını saxlayan elmi əsərləri də var ki, onlardan ən sanballısını əvvəlcə Tərtərdə, daha sonra Dilicanda meşəbəyi işlədiyi, hər gün təbiətlə baş-başa qaldığı, ağacla, güllə, çiçəklə, torpaqla, suyla həmsöhbət olduğu çağlarda yazdı.

3 min il yaşadığını əsatirin təsdiqlədiyi Süleyman peyğəmbər haqqında rəvayət edilir ki, o, bütün heyvanların da, quşların da, nəbatatın da dilini bilir, onlarla söhbətləşməyi, onlardan söz soruşub cavab almağı bacarırdı və hətta haçan öləcəyi günün sorağını da bir otdan öyrənmişdi.

Bunu din kitabları, hədislər bəyan edir, o söylənənlər məcazdırmı, gerçəkdirmi, bu da ayrı sualdır. Nəcəf bəy Vəzirovsa nə əsatir idi, nə də tarixin əlçatmaz uzaqlarında yaşamış xəyali bir adam. Onun təbiət lisanına elə insan dili qədər vaqifliyinə müasirlərinin şahidliyi öz yerində, amma qələmindən çıxmış və bu qabiliyyətini isbat edən araşdırmaları da ortadadır. Hamının baxıb yanından keçdiyi palıddan, qozdan, ağcaqayından, qarağacdan... bəhs edir və onların hər birinin elə özəlliklərini açır, o ağacların bir-biri ilə ünsiyyətlərdə hansı keyfiyyətlərinin üzə çıxması, bir-biri ilə nə təhər davranması barədə elə incə mətləblərə toxunur ki, arif oxucu özü nəticə çıxarır ki, bütün bunları yazan o ağaclarla müsahib olmağa qadir biliciymiş; onlarla danışmaq gücündə olmasaydı, bunları yazması və belə insanca qələmə alması əsla mümkün olmazdı.

Azərbaycan Əlyazmalar İnstitutunda Nəcəf bəyin meşələr və meşəçiliklə bağlı əsəri bir əsrdən çoxdur ki, nəşr gününü gözləməkdədir və mən o risalənin elə ədibin bədii əsərləri ilə eyni cildlərdə çapını tam qanunauyğun hesab edirəm. Çünki mahiyyətcə elmi olan bu əsərin mövzusu və mahir yazıçı qələmindən çıxması artıq elə təməlindən ona bədii siqlət verib və bir gün Nəcəf bəyin bədii əsərləri əhatəsində mütaliəsi həmin "meşələr kitabı"nın ədəbi işığını da istər-istəməz artıracağı şəksizdir.

"Meşənin həyat qüvvəsi", "Meşələrin bir cür olmamalarının səbəbləri", "Meşədə ictimailərin bir-birinə təsiri", "Cinsbəcins ağacların işığa nisbəti", "Ağacların torpaqda mədən maddələrinə nisbəti", "Ağacların cəld böyüklənməsi" və belə-belə bölmələri oxuduqca görürsən ki, müəllif yalnız hisslərə arxalanmayaraq, məhz elmi təhlillərə söykənərək hər ağacı elə insan kimi canlı varlıq sayır, meşəni də insan cəmiyyəti kimi onların dünyası olaraq götürür və həmin mühitdə onların bir-biri ilə davranışları, hansı ağacın hansı ağac yanında rahat, hansı ağac böyründə narahat olduğunu dəlilli-sübutlu açıqlayır, həm də bunları elə çəkici bir dillə izhar edir ki, söhbətin gerçəkdən də quruca (yaxud daha dəqiqi - yaşılca) ağacdan deyil, duyan, düşünən insandan getdiyi nəticəsini çıxarırsan. Ağacların da insan sayaq doğub-törəmək, nəsil artırmaq məziyyəti var. Nəcəf bəy şam meşəsində böyüyən meyvə ağaclarından söz açır. Yazır ki, təcrübədə sübuta yetibdir ki, yetişmiş şam meşəsində yaxşı toxumlu ilə nisbətən zəif ağacların bar gətirmək qüvvəsi bərabər deyildir. Dəqiqləşdirir: "Zillətdə olan ağaclar ölürlər, ancaq qalib gələn ağac, həyat qüvvəsi olan ağac özündən sonra övlad qoyub gedir".

"Meşənin zinəti" saydığı fıstıq haqqında yazır ki, 10 yaşına qədər gec əmələ gəlir, sonra şah budağı artır, başlayır uzanıb budaqlanmağa, şiddətli böyümə başlayır, 40-50 yaşına çatanda mil kökü qabaqca bir az əmələ gəlir, sonra ancaq yan kökləri artır və tamam ömründə nazik, üfüqi qalır, ona görə də bərk küləyə artıq davam edə bilməyib yıxılır.

Pərvərdigar dünyada nə yaradıbsa, hamısında bir-birinə bənzərlik var. Nəcəf bəy ağacların elmini oxumuşdu, hələ gəncdi - ağacları bildiyi qədər nə insanı, nə insan cəmiyyətini tanıyırdı. Amma ağaclara və meşəyə ki belə dərindən bələd idi, elə onların vasitəsilə insanları da daha yaxşı tanımaq imkanı qazanmışdı.

Dünənəcən nəzəriyyəsini oxuduğu ağacların indi səhərdən-axşamacan hər gün yanında idi və sirayətedici nəzərlərlə seyr edirdi - o qanunauyğunluqlar ki hər ağacın qismətindədir və onların bir-birindən yaxın, ya uzaq yaşamasından asılı olaraq dəyişəndir, elə təqribən o cür vəziyyət insanların ömründə görünməkdədir.

Nəcəf bəyin pyeslərində yaratdığı, münasibətlərin qəliz dolanbaclarından keçirdiyi surətlərinin hər biri elə binədən yetərincə dolğunluğa, mükəmməlliyə malik idisə, bunun başlıca təməllərindən biri onun elə insanla əkiz olan təbiəti beş barmağı kimi bilməsi idi.

...Cavan meşəbəyinin səriştəliliyi, iti zəkası, işə can yandırması nəzərdən yayınmır, qısa müddətdə rütbəsi də artır, maaşı da yüksəlir və görəndə ki, artıq maddi sıxıntıları yoxdur, ailə dolandıra bilər, evlənmək qərarına gəlir. Bəy qızı Xurşid xanımla (1868-1913) evlənir və onun həyatının ən xoşbəxt səhifələrindən biri elə bu izdivac olur. Xurşid xanım ona təkcə qayğıkeş, mehriban zövcə deyil, yaradıcılıqda da vəfalı hami, etibarlı dayaq oldu. Ömrünün ilhamlı, ruh yüksəkliyi ilə daşan bu mərhələsində bir-birinin ardınca təzə-təzə pyeslərini yazdı: "Daldan atılan daş topuğa dəyər", "Sonrakı peşmançılıq fayda verməz", "Adı var, özü yox"...

Sıra get-gedə sıxlaşırdı, Nəcəf bəy Vəzirov məhsuldar idi, bir-birinin ardınca yeni-yeni pyeslərini təqdim edirdi və 1880-1890-cı illərdə o, bir məzhəkə ustası, komediyanəvis kimi Azərbaycanda artıq şöhrət tapmışdı. Ancaq əsərləri nə qədər çox olsa da, komediyalarının arasındakı biri daha artıq sevilirdi, daha artıq şöhrət qazanmışdı. Bu məzhəkənin - "Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük" pyesinin baş surəti mənfi qəhrəman olsa da, hər halda hadisələrin mərkəzində o dayanırdı və həmin səbəbdən də əsər daha çox onun adı ilə tanınırdı: "Hacı Qəmbər".

Mirzə Fətəlinin (1812-1878) "Hacı Qara"sını səhnəyə gətirməyin ilk təşəbbüsçülərindən olmuş Nəcəf bəy bu əsəri ilə Azərbaycan ədəbiyyatına ikinci Hacı Qaranı bağışlamışdı. Hacı Qəmbər də, Hacı Qara kimi, xəsisdi, mal-dövlət hərisiydi, ancaq bu surəti yaratmaqla Nəcəf bəyin hədəf götürdüyü, açıb-tökmək istədiyi cəmiyyət və insan qüsurları dairəsi daha geniş idi. "Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük"də bir Aşıq Vəli surəti də vardı ki, sazını çalırdı, nəğmələrini oxuyurdu, el-obaya öyüd-nəsihətlərini verirdi və əslində həmin haqq aşığı Nəcəf bəy özü idi, millətə çatdırmağı umduğu bir para nazik mətləbləri elə onun sazı ilə söyləyirdi:

Qəzil eynəkləri fəxr edib taxma,

Mübahat eyləmə zərrin əbayə.

...Aldanma dünyanın mal-dövlətinə,

Nə qədər bol olsa, cəfası çoxdur.

"Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük" Azərbaycan səhnəsinin ən sevimli əsərlərindən birinə çevrildi, XIX yüzilin sonlarından başlayaraq XX yüzilin neçə onilləri boyu teatrımızda sabit yerini qoruyub saxladı, epoxalar dəyişəndən sonra Hacı Qəmbərlik təğyir-i libas olaraq yeni günlərdə pırtlayıb ortaya çıxınca pyes səhnəmizdə artıq indinin yağışlarından çıxaraq, bugünün yağmurlarına düşməkdə davam etdi.

...1895-ci ilin yayı idi, Gürcüstandan Azərbaycan tərəfə səmt götürmüş Tiflis-Bakı qatarında gedənlər çox idi və onların arasında iki məşhur Azərbaycan ədibi də vardı: Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevlə (1870-1933) Nəcəf bəy Vəzirov (1854-1926). İki qələm sahibi bir yerdədirsə, təbii ki, söhbət hökmən yazı-pozu, axır vaxtlarda nə etdiklərinin üstünə də gəlib çıxmalı idi. Nəcəf bəy bir faciə üzərində işlədiyindən danışmağa başlayanda Əbdürrəhim bəy təəccüblənmişdi ki, axı indiyəcən yazdıqlarının hamısı məzhəkələrdir. Bu da cavab vermişdi ki, düzdür, səmti dəyişmişəm, ancaq əslində o məzhəkələrdə dediyim dərdləri burada bir ayrı şəkildə deyəcəyəm. O, əsərin məzmununu əvvəldən-sonadək Əbdürrəhim bəyə söyləyəndə bu da qayıdır ki, axı mən də faciə yazıram. Və indi o başlayır Nəcəf bəyə yazdığı faciənin məzmununu bütün təfərrüatı ilə nağıl eləməyə. Yol uzun idi və hər ikisinin "hamilə olduqları" təzə əsərlə bağlı bir-biri ilə məsləhətləşəcəkləri məqamlar çox idi.

Əbdürrəhim bəy soruşur ki, bəs əsərin adını nə qoymaq istəyirsən, axı pyesin adından çox şey asılıdır. Nəcəf bəy deyir ki, adı artıq tapmışam, "Çəkmə, çəkə bilməzsən, bərkdir fələyin yayı" olacaq. Əbdürrəhim bəy dalğınlaşır: "Yaxşı olmağına yaxşıdır, amma pyes adı kimi çox uzundur. Sən yığcam bir ad tap, çünki faciə əsərinə bu uzunluqda ad yaraşmır. Bir, ya iki söz olsa, daha münasibdir, sənin əsərində baş qəhrəman Fəxrəddindir, bəlkə elə pyesin adını da "Müsibət-i Fəxrəddin" qoyasan?

Nəcəf bəy Əbdürrəhim bəyin bu təklifini bəyənir və beləcə, növbəti 1896-cı ildə oxucu, tamaşaçı ilə görüşəcək ilk Azərbaycan faciəsinin adqoydusu qatarda baş verir.

...1955-ci ildə hələ heç kəsə bəlli deyildi ki, böyük Səməd Vurğunun (1906-1956) həyatının bitməsinə vur-tut bircə il qalıb. Cavan insan idi, 49 yaşı vardı və o, bir az xatirələrlə isinən, bir az da Nəcəf bəy Vəzirovun oxuduğu pyesləri, gördüyü tamaşalarından aldığı təəssüratlarının qarışığından tutarlı bir məqalə yazmışdı. Həmin məqalədə 1920-ci ili xatırlayaraq öz uşaqlıq illərinə qayıdırdı və yazırdı ki, o vaxt mən hələ yazıçılığa başlamamışdım, Qazaxda həvəskar bir truppanın ifasında "Müsibət-i Fəxrəddin"i görmüşdüm, valeh olmuşdum, görməyə-bilməyə içərimdə bu yazıçının nurani surəti canlanmışdı, əsərdəki hər epizod da yaddaşıma həkk olunmuşdu və indi həmin hadisədən 35 il keçsə də, "Müsibət-i Fəxrəddin"ə ilk baxdığımdakı təəssürat və həyəcanı qalmaqdadır, həmin pyesə bu gün də eyni həyəcan və məftunluqla tamaşa edirəm.

Sıradan olan tamaşaçı, oxucu bir yana, sözlə ruha təsir etməyin ustası olan şairi belə onillərcə dəyişməz cazibəsində saxlayan "Müsibət-i Fəxrəddin"in məzmununu 1895-ci ilin yayında müəllifin özündən savayı hələ bircə nəfər bilirdi, Tiflis-Bakı qatarında əvvəldən-axıradək hali-qəziyyəni Əbdürrəhim bəyə Nəcəf bəy özü söyləmişdi və ədəbiyyatımızdakı ilk qoşa faciədən digərinin - "Dağılan tifaq"ın da məzmununu hələ müəllifin özündən - Əbdürrəhim bəydən savayı elə onun öz dilindən eşidib bilən tək adam Nəcəf bəy idi.

Qatar gedirdi, o öz başladığı pyesdən bəhs eləyirdi, bu öz yazdığı əsərdən. Bu qatar bir neçə saat sonra mənzil başına yetişəcək, o əsərlərin yolu isə heç vaxt bitməyəcək, yeni nəsilləri heyran düşündürə-düşündürə sabaha doğru irəliləməkdə davam edəcək...

Çox keçməyəcək ki, o qatarda ilk dinləyicisini tapmış hər iki əsər səhnəyə də gələcək, bu iki pyeslə Azərbaycan teatrında faciənin yolu açılacaq, zaman keçdikcə bir-birindən dərin, bir-birindən duyğulu yeni faciə əsərləri də yaranacaq, ancaq birincilik şöhrəti Nəcəf bəy Vəzirovla həmişəlik qalacaq.

...1913-cü ilin sentyabrında Nəcəf bəy Vəzirov həyatının ən kədərli günlərini yaşayırdı. Sevimli həyat yoldaşı Xurşid xanım yataqdaydı. Sağalıb ayağa qalxacağına ümid olan mərizlərdən deyildi, ölüm astanasında idi. Həkimlər hökmünü vermişdi, bəlli idi ki, bu azar onu lap tezliklə aparacaq. Ətrafındakılar, doğmaları da bilirdilər, Xurşid xanım özü də hiss edirdi. Ona görə vəsiyyətini bəri başdan eləyirdi. Xurşid xanım ərini heç vaxt "Nəcəf" deyə çağırmırdı, həmişə "Dərviş" deyə səsləyirdi. Nəcəf bəy Vəzirov təbiətşünas idi, yazıçı idi, jurnalist idi, dramaturq idi, lap bəd ayaqda aktyor idi, ancaq heç vəchlə oxuyan, xanəndə deyildi. Ancaq Xurşid xanım tək insan idi ki, sevimli həyat yoldaşını "müğənni" adlandırırdı və vəsiyyətində elə Dərvişi - Nəcəf bəyi "müğənni" deyə nişan verirdi. Labüd gediş ərəfəsində, dünya ilə vidalaşarkən ömür-gün yoldaşı haqqında deyirdi ki, mən cavanlığımdan ömrümü xalq müğənnisi Dərvişə həsr eləmişəm, illər boyu onun üstündə əsmişəm, onu qorumuşam.

Nə gözəl ki, canı ilə əlləşən, an-an taqətdən düşən bu sədaqətli qadının ölümündən sayılı günlər öncə etdiyi və Azərbaycan xanımlarının vəfa ülgüsü kimi yadda saxlaması gərək olan bu riqqətli sözləri həm də sənədləşib, tarixləşib, 1913-cü il sentyabrın 17-də "Kaspi" qəzetində də dərc edilib: "Mənim ciddi nəzarətim olmasaydı, onun əsərləri itib-batardı. Onun uğursuz əsərlərini belə göz bəbəyim kimi qoruyub saxlamışam, bəzən də qadın psixologiyasının cizgilərini ora əlavə etmişəm. Mən ən ağır dəqiqələrdə Dərvişlə birlikdə çarpışmışam və mübarizəni mətanətlə davam etdirmişəm. Heyiflər ki, onun 40 illik yubileyini görmək mənə qismət olmayacaq. İnana bilmirəm ki, mən, onun ilk senzoru öz işinin nəticəsini görməyəcək. Ölümün qarşısını almaq olmaz. Amma məni də unutmayın. Ona fəaliyyətinə yaraşan təntənə düzəldin və xatırlayın ki, dağlarda və meşələrdə o, özünün ölməz "Hacı Qəmbər" pyesini yazarkən mən də qaranlıq, darıxdırıcı gecələrdə onunla birlikdə oturmuşam".

Nəcəf bəyin ömrünə İlahinin göndərdiyi mələk kimi, pəri kimi gəlmiş, onun könül sirdaşı, həmdəmi olmuş gözəl xanım!

Nəcəf bəyə o təntənənin düzəldiyi və artıq dünyaya gözlərinizi əbədilik yummuş olduğunuz günlərdə də sevgi ilə anılmışdınız, bu gün də sizi mehrinizə, vəfanıza baş əyərək məhəbbətlə yad edirik. Sevginiz və etibarınız gələcəkdəkilərə görk olsun deyə həmişə də anılacaqsınız!

Çox keçmədi, Xurşid xanımın vəfatından az sonra onun axırıncı arzusu da gerçəkləşdi. 1913-cü il noyabr ayının 15-də Tağıyev teatrı təntənə ilə daşırdı. Burada Nəcəf bəy Vəzirovun ədəbi-bədii fəaliyyətinin 40 illiyi keçirilirdi. Qəzetlərdə məqalələr dərc edilmişdi. Onlardan birinin, "İqbal"da dərc edilən "Milli bayram" başlıqlı məqalənin müəllifi Hüseyn Sadiq - yazıçı Seyid Hüseyn (1887-1938) idi. Nəcəf bəy Vəzirovun yaradıcılığının 40 illiyinin qeyd edilməsi gününü o, Qafqaz türklərinin milli bayramı adlandırırdı. Yazırdı ki, əslində elə həmin təntənəli axşam da Nəcəf bəyin sayəsində milli gerçəkliyimizdə başlanan büsbütün yeni bir ənənədir: "50 il bundan irəli yubiley bilməyən bir millət Nəcəf bəylər kimi mədəniyyət mücahidlərinin zühuru ilə yubiley yapmaq və bir ədib və bir dahini təqdir etmək kimi bir məziyyət və istedad qazanmışlar".

"Səfa" maarif cəmiyyəti 40 illiyə həsr edilmiş ayrıca kitabça da buraxmışdı. Orada Nəcəf bəy Vəzirovun ədəbiyyatda keçdiyi yol, millətə verdiyi töhfələrdən bəhs edilirdi. Yazırdılar ki, Nəcəf bəy görkəmli rus yazıçısı Ostrovski (1823-1886) kimi yalnız milli məişətdən yazmış, öz xalqının simasını ədəbiyyatda canlandırmağa səy göstərmişdir.

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev o gün Bakıda yox idi. Ağdama getmişdi, amma ürəyi burada idi və teleqram da göndərmişdi ki, yubiley gecəsində oxunsun: "Siz 40 il dərviş kimi ürəklərin qapısını taqqıldadaraq bizi intibaha çağırmışsınız. Sizin pyeslərinizə baxan xalq gülmüşdür. Sizin gülüşünüzün sayəsində məqsədə nail olduqlarını görənlər bu gün sevincdən ağlayırlar".

XX yüzilliyin əvvəllərində ədəbi-mədəni mühitə qapılarını geniş açan iki cəmiyyət vardı: "Nicat", "Səfa". Bəzən bir-biri ilə yola getməsələr də, aralarında ara-sıra höcətləşmələr baş versə də, ikisinin yanaşı olması, rəqabətin varlığı faydasını da verirmiş. Unudulmaz teatrşünasımız Azər Sarabski (1923-1984) atası Hüseynqulu Sarabskinin (1879-1945) xatirəsini bölüşürdü ki, məqsədləri, hədəfləri təqribən eyni olan bu iki cəmiyyətin yanaşı varlığı bizə - aktyorlara, musiqiçilərə ona görə çox münasib idi ki, biri ilə sözümüz tutmayanda, şərtlərimiz keçməyəndə digərinə üz tuta bilirdik, sovet dövrü gələndən sonra bu cür seçə bilmək imkanı da aradan getdi.

1913-cü ilin payızında Nəcəf bəyin yubileyinə təbrik məktubunda "Nicat" yazırdı ki, siz müsəlmanların səadəti üçün, onların hörmətli və mədəni olması üçün qara qəlbli adamların acı-acı sözlərini eşitməkdən ehtiyat etməyib, öz məsləkinizlə bərabər olub mərdanə bir surətdə mübarizə aparmısınız.

"Nicat"ın məktubu vardısa, təbii ki, "Səfa"nın da təbriki olmaya bilməzdi. Həm Nəcəf bəy onların hər ikisi ilə bağlı olmuşdu, həm də o açıq və örtülü şəkildə daim var olan bir-birindən geridə qalmamaq yarışı.

 "Səfa" maarif cəmiyyətinin təbrikində yazılmışdı ki, gözəl ehsan ona deyirlər ki, ruhani acları doydurasan, elm və mərifət yolunda tərbiyə almaq istəyənləri öz himayənə götürəsən ki, onlar da gələcəkdə elm və mərifət sahibi olub öz qaranlıqda qalmış qardaşlarını işıqlığa çıxarsınlar, bu təriq ilə ehsan vermək hər bir millət mərdinə vacibdir. Bu növ ehsanı 40 ildir ki, sən bizim qulaqlarımıza çırpırsan. 40 ildir ki, sən bizə belə ruhani ehsan vermənin yolunu öyrətmisən.

Nəcəf bəy Vəzirovun ən sərrast, ən dəqiq dəyərini verən teleqramı isə Firidun bəy Köçərli (1879-1945) göndərmişdi. Firidun bəy yazırdı ki, "Əziz dostum Nəcəf bəy, səni bərk-bərk öpürəm. Sən öz böyük müəllimin Mirzə Fətəli Axundzadədən xoşbəxtsən. Onu lənətlə basdıran dindarlar bu gün sənin yubileyini bayram edirlər. Belə bir intibaha sevinməmək olarmı?!"

Bir başqa məktub da vardı ki, altında Üzeyir Hacıbəylinin (1885-1948), Hüseynqulu Sarabskinin, Hənəfi Terequlovun (1877-1942) imzası, amma məntiq də pıçıldayır, yazının üslubu da açıqca deyir ki, mətni Üzeyir bəy tərtib edib: "Neçə sənə bundan əqdəm durbin (uzaqgörən - R.H.) müsəlman cavanları gələcək günləri düşünüb hərə bir vəzifə qəbul edib millətinə xidmət etməyə başladı.

40 il bundan əqdəm siz də onlar ilə bahəm bir gözəl vəzifə öhdənizə götürüb səmimiyyətlə faciənəvisliyə iqdam etdiniz, müsəlman teatro ərsəgahını işıqlandırmağa başladınız.

Nəcəf bəy Vəzirov cənabları, siz həmi

şə diri qalacaqsınız! Dünyada siz əkdiyiniz ağacların meyvələrinin toxumlarını külək müsəlman aləminin səhralarına səpib, göyərdib minlərcə Nəcəf bəylər yetirib, zinətlərinizi dəxi də rövnəqləndirəcəklər. Sizin adınız tarixin vərəqlərində səbt olub dillərdə zikr olunacaqdır. Yaşa, ey xadim-i millət, yaşa, atamız, yaşa, ey bizə rahiban (yol keşikçisi - R.H.) olan Nəcəf bəy!"

...Nəcəf bəy ömrü boyu nəfssiz, gözütox olmuşdu. O, teatra heç vaxt qazanc, dolanışıq mənbəyi kimi baxmamışdı, əksinə, özü olanını teatrçün qızırqanmamışdı. Əsərləri səhnəyə qoyulanda biletlər satılmışdı, müəyyən gəlir götürülmüşdü, bundan tamaşanı təşkil edənlərin hərəsinə nəsə düşmüşdü - Nəcəf bəydən başqa!

Onun bu kübar keyfiyyətini hələ 1913-cü ilin 6 iyununda "Kaspi" qəzeti vurğulayırdı: "Nəcəf bəyin, ümumən, prinsipi belədir - o, indiyədək öz əsərlərinə bir qəpik də almamışdır".

1913-cü ilin 15 noyabrında, ədəbi fəaliyyətinin 40 illiyi bayram ediləndə, Tağıyev teatrına alqış təlatümləriylə, əllər üstdə gətiriləndə Nəcəf bəy artıq 60 yaşında idi və onu müasirlərinin çoxu qocaman kimi qavrayırdı. Bu mərasimi təşkil edənlər düşünmüşdülər ki, yalnız şirin sözlərlə, təbrik məktubları və teleqramlarıyla, silsilə yubiley məqalələri ilə kifayətlənmək olmaz, yaşlaşmış ədibə maddi baxımdan da diqqət göstərmək lazımdır. Üstü brilyantla işlənmiş qızıl portsiqardan tutmuş irili-xırdalı xeyli qiymətli hədiyyələri və içərisinə 7 min manat qoyulmuş zərfi gecənin sonunda səhnədə yubilyara təqdim edəndə o, imtina edir, "Mən də bunların hamısını" "Səfa" cəmiyyətinə bağışlayıram", - deyir.

Varlığını lərzəyə salan bu məhəbbət dolu gecədə söylədiyi axırıncı sözləri də bu olur ki: "Mən dərvişəm, qəbrə qədər də dərviş olaraq qalacağam!"

...Düz 10 il sonra isə başqa bir ildönümü yaxınlaşırdı - Nəcəf bəyin bütün qəlbi ilə bağlı olduğu və beşiyi başında dayandığı millli teatrımızın yuvarlaq ildönümü. 1923-cü ildə Azərbaycan səhnəsi birinci dəfə və ilk böyük yubileyini qeyd edəcəkdi - teatrımızın 50 yaşı tamam olurdu. Bu yarım əsr müddətində səhnə Azərbaycan insanına elə doğmalaşmışdı ki, sanki elə şeir kimi, musiqi sayaq 50 il deyil, əsrlərcə bu xalqlaymış. Sevginin bunca geniş yayılmasının, artıq bütün Azərbaycanı əhatə etməsinin səbəbi elə həmin fədakarlar idi, arxada qalan müddətdə teatrın ağırlığını çiyinlərində daşımış dönməzlər. Azərbaycanın ucqarlarından Bakıya gəlib, ya Gəncəyə gedib tamaşalara baxmağa hər adamın imkanı yox idi. Ona görə də Azərbaycan teatr mülkünün qurucuları, səhnəyə həyatlarının mənası kimi baxan aktyorlar, rejissorlar, dramnəvislər bu gözəlliyə ümumxalq məhəbbətini qazandırmağın, löyün-löyün həmlələri yenməyin yolunu el içinə getməkdə görmüşdülər. Yüz cür sıxıntılara tablaşaraq o şəhər sənin, bu şəhər mənim, o kənd sənin, bu kənd mənim - zəhmətli yolları qət edərək səfərlərə çıxmışdılar. Hər dəfə onların göstərdiyi tamaşalara baxaraq nağıllar aləminə düşübmüş kimi əfsunlanan insanların üzündə-gözündəki sevinci, heyrəti, marağı seyr eləyəndə onlar özləri ikiqat bəxtiyar olmuşdular, yolların yorğunluğu, üzləşdikləri ağrı-acı canlarından çıxmışdı. Yeni ünvanlara, yeni səfərlərə səfərbər olmuşdular.

Hələ 1922-ci ilin sonlarından növbəti ildə baş tutacaq möhtəşəm bayrama tədarüklərə başlanmışdı. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Nəcəf bəy Vəzirov, Tağı Şahbazi Simurğ (1892-1938), Sultan Məcid Qənizadə (1866-1938), Səməd Mənsur (1879-1927) və daha neçə millət aşiqi teatrın 50 yaşına layiqli bir kitab sovqat etməyi qərara almışdılar. Ağıllı, sabaha baxan adamlardılar, yaxşı anlayırdılar ki, bayram nə qədər təntənəli keçsə də, nə qədər atəşli sözlər söylənsə də, hamısı uçub gedəcək, ən hərarətli xatirələr də canlı şahidlər sağ olduğu müddətcə diri qalacaq. Onlarsa istəyirdilər ki, bu bayramın əks-sədası vaxtın daha uzaqlarına da çatsın. Bunun yolunu isə kitabda tapmışdılar.

1923-cü ildə, Azərbaycan səhnəsinin 50 yaşının bayramı ərəfəsində arzulanan kitab işıq üzü görmüşdü. Əlbəttə ki, o kitabda Nəcəf bəy Vəzirovun da imzası olmaya bilməzdi. Bu günlərə qədər yaşadığını, təməlində dayandığı Azərbaycan teatrının bunca yüksəlişlərinə böyüyüb həyatda yerini tapmış oğlunun boyuna baxıb qürrələnən ata kimi fərəhlənərək belə yazırdı:

"Azərbaycan teatrının başlanğıcı mənə səhrada əkilmiş tənha bir ağacı xatırladır. Bu ağacı əkmiş olan adam qoca yaşlarında bir daha buraya qayıdır və qarşısında qəşəng bir bağ görür. Bu bağda bir çox gözəl bağbanlar öz ağaclarına səylə qulluq edirlər. Yaşasın sevgili vətənim Azərbaycan!"

 Nəcəf bəy belə yazsa da, o, əkdiyi ağacı bir düzənlikdə qoyub gedən bağbanlardan olmamışdı. Başlanğıcında dayandığı yoldan bir addım da qırağa çəkilməmişdi. Bu 50 il boyunca daim əkdiyi sevgili fidanın yanında olmuşdu. İllərcə onun böyüməsi, daha möhkəm ayaq tutmasından ötrü gücü çatan nə varsa etmişdi. Ona görə də bu bayramda şadlanmağa, iftixar etməyə ən çox haqqı olanların ən birincilərinin ən əvvəlincisi olmaq Nəcəf bəy Vəzirovun ana südü kimi haqqıydı. Çünki o, bu səhnə üçün əsərlər də yazmışdı, özü aktyor kimi səhnəyə çıxıb rollar da oynamışdı, rejissorluq edərək tamaşalar da hazırlamışdı, həm də arxada qalan illərin hamısında - cavan vaxtlarından başlayaraq ta indiyəcən - teatrın əllisində, öz yetmişinə çatarkən də Nəcəf bəy eyni həvəsdə, eyni şövqdə, eyni qətiyyətdə idi.

...Nəcəf bəy Vəzirov kitablarını mütaliə edib qiymətləndirən oxucularına, pyeslərini səhnələrdə görüb alqışlayan tamaşaçılarına, onu əhatə edən və həmişə hörmətlə, məhəbbətlə qarşılayan insanlara daim minnətdar idi. İçəridən böyük olan, alicənab olan bu insan nəinki ona məhəbbət göstərən, diqqət göstərən insanlardan, hətta ona əks gedən, haçansa olmuşlardan da narazı deyildi. Nəcəf bəy Vəzirovun vaxtilə təhsil aldığı Petrovski-Razumovski Akademiyası açıqfikirliliyin mərkəzlərindən biri idi. Ona görə də geci-tezi vardı. Nəhayət ki, çar hökumətinin gizli polisi orada araşdırmalara başladı. Təftişlərin nəticəsi olaraq Petrovski-Razumovski Akademiyasında çoxları cəzalandırıldı. Yalnız akademiya çərçivəsi ilə məhdudlaşmadılar. Vaxtilə bu akademiyada oxumuş, adı başqa cür düşünənlərin məxfi siyahılarına düşmüş Nəcəf bəy Vəzirov kimi sabiq məzunları da aradılar, axtardılar. Harada işləyirdilərsə, onları da orada işdən çıxartdılar. Nəcəf bəy Vəzirov da həmin işdən çıxarılanlardan biri idi.

"Rusiyanın ən birinci məqam-i iftixarı olan Petrovski Akademiyasının adı çəkiləndə çoxları qorxardı. O cəhətdən ki, akademiya məzunları onların nəzərlərində laübalı və ziddməslək hesab olunurdular. Mən dəxi meşəbəyi olduğum halda Allah şahiddir ki, günahsız olaraq bu cümləyə (yəni həmin dəstəyə - R.H.) qurban edildim. Mən həmişə fəxr edərdim ki, petrovistəm. Ədalətsizliklə məzlum olmuşam. Buna cəhət bu idi ki, camaat məni sevərdi. Və onun arasında şöhrətim vardı".

Gizli Çar Polisinin beynində iki şübhə güvəsi vardı: Vəzirov Petrovski Akademiyasındandırsa, demək, artıq siyasi tərbiyəsi pozuqdur, istənilən vaxt buynuz qıcada bilər. O biri tərəfdən də, xalq arasında hörməti, nüfuzu yüksəkdir. O cəhəti də pis, bu cəhəti də. Bu iki xüsusiyyətin birləşməsinə uyğun girəvə yaranınca üzdən sakit görünən bu adam böyük təhlükələr verə bilər. Odur ki, beləsinə dövlət qulluğu vermək özü özünə quyu qazmağa bərabərdir.

Belə düşünürdülər və ona görə də qondarma böhtan və bəhanələrlə Nəcəf bəyi işdən çıxarmışdılar.

Ancaq öz aləmlərində guya ona pislik etmək istəyənlər əslində həm ona, həm də millətimizə böyük yaxşılıq etmiş oldular. Meşəbəyi vəzifəsi gendən baxana sadə gəlirdi ki, daim təbiətin qoynundadır, işi-peşəsi asudə gəzib dolaşmaqdır. Nəcəf bəysə yerində dinc oturan deyildi axı. İşini nümunəvi aparmaqdan əlavə qələmi də işləyəcəkdi, axtarışları, müşahidələri davam edəcəkdi, bəlkə meşəyə və ağaclara həsr etdiyi risaləsinin bənzəri daha neçə tədqiqat əsəri doğuracaqdı, bununla da dəyərli bir təbiətşünas alimimizi qazanacaqdıq. Ola bilsin, ara-sıra bədii əsərlər də yazacaqdı, ancaq yazıçı, dramaturq kimi ədəbi həyatımızın qaynar axarında olmayacaqdı və yalnız yazdıqlarıyla deyil, şəxsiyyəti ilə söz mühitimizə, ziyalı gerçəkliyimizə yaydığı işıqdan, göstərdiyi gücverici, səmtləndirici təsirdən məhrum qalacaqdıq. Bunu hər kəsdən öncə Nəcəf bəy özü dərk edirdi və illər sonra keçmişləri təhlil edərkən ona qarşı mərdümazarlıqlar törətmiş, işdən kənarlaşdırılmasına, yolunu dəyişməsinə bais olmuşları ikrahla, kinlə deyil, ehtiramla yad edirdi ki, əleyhimə çalışsalar da, nəticə etibarilə özləri də bilmədən mənə yaxşılıq ediblər.

Dünyanın hər sifətini görəndən, həyatın bərkindən-boşundan adlayandan sonra ömrün yekunu kimi qələmə aldığı tərcümeyi-halının son cümlələrində də həmin səbəbdən belə müdrik ağsaqqal təmkini vardı: "Qulluqdan ixrac ediləndən sonra öz milli ədəbiyyatımla məşğul oldum. Nə qədər gücüm vardısa, bacardığım qədər yazdım. Ölməyib sağ qalar isəm, yenə yazacağam. Buna səbəb olduğu üçün məni təqib edənlərdən artıq dərəcədə razıyam".

Düşmənindən, bədxahlarından da razılıq edəcək qədər nəcib, uca ruhlu, azman ustad! Biz də sizdən artıq dərəcədə razıyıq! Bu Vətən naminə fədakar xidmətlərinizə, bu millət üçün açdığınız yollara, yandırdığınız çıraqlara, yadigar qoydunuz solmaz əsərlərə görə!

Akademik Rafael Hüseynov

525-ci qəzet