Onun adətən qoltuq cibinə qoyduğu zəncirli bir saatı varmış. Həmin saat, görəsən, itib-batmayıb, indi də hansısa nəvə-nəticəsində, qohum-əqrəbasında əziz bir yadigar kimi qalırmı? Ya bəlkə həyatdan ayrılarkən ailəsinin ondan sonra bir müddət babat dolanması üçün maldan-dövlətdən ələ gələsi nəsə qoymadığından o saatı da ehtiyac ucbatından xırıd ediblər gedib? Vaxtı alıb-satmaq mümkünsüzsə də, saatları alırlar da, satırlar da. Ancaq Ustadın cibində gəzmiş həmin saat qalsa da, qalmasa da, bu gün az qala hər azərbaycanlının evində Mirzə Ələkbər Sabir Tahirzadənin saatı var. Hansı evdə "Hophopnamə" varsa, o SAAT oradadır. Hansı insanın düşüncəsində, ürəyində "Hophopnamə"dən ən azı bircə misra əzbərdə qalırsa, o SAAT onunladır.

Elə uşaqlığından-yeniyetməliyindən gözəl sözün ardınca düşməyin aşiqi olan Salman Mümtaz günlərin birində ilk dəfə Mirzə Ələkbər Sabirlə görüşmüşdü. Buna təsadüf səbəb olmuşdu. 1893-cü ilmiş, Salmanın hələ 11 yaşı varmış, Aşqabadda yaşayırmış və xalxallı Mirzə Əsədullanın məktəbində dərs oxuyurmuş və dərs yoldaşlarından biri şamaxılı şair Mirzə Nəsrulla Didənin nəvəsi Əmiraslanmış. Bir gün şagirdlər məktəbdə növbəti dəfə adətkərdə olduqları şeirləşmə yarışına çıxıblarmış, iki dəstəyə bölünüblərmiş, bir dəstənin başında Əmiraslan, digərində Salmanmış. Şərt bu imiş ki, bu dəstənin dediyi beyt hansı hərflə bitsə, üç dəqiqə ərzində obiri dəstənin söyləyəcəyi beyt də həmin hərflə başlanmalıymış. Əmiraslangilin dəstəsi bərk ilişibmiş, qoyulan vaxt bitmək üzrə imiş, ancaq nə illah etsələr də, "s" hərfi ilə başlayan beyt ağıllarına gəlmirmiş. Elə Salmangilin dəstəsinin qələbəyə sevinməyə hazır olduğu əsnada, son saniyələrdə Əmiraslan şəstlə "Tapdım!" deyir, rəqib tərəfdən bir-iki nəfər cığallıq edərək "bu, yaxşı beyt deyil" söyləsələr, "qoyulan vaxtdan qırağa çıxdınız" desələr də, Salman şeiri bəyənir və illər sonra həmin anları xatırlayaraq xatirələrini qələmə alarkən etiraf edirdi ki, ovaxtacan eşitdiyim şeirlərin hamısı dovşan balası kimi bir-birinə oxşasa da, bu sətirlərdə özünəməxsus bir təzəlik vardı.

Məktəbdən çıxıb evə gedəndə Əmiraslandan bu şeiri kimin yazdığını xəbər alır və o da qayıdır ki, şamaxılı Ələkbərinkidir, özü də indi Aşqabaddadır. Salman mütləq o şairi görmək istədiyini söyləyəndə Əmiraslan deyir ki, o, atamın dostudur, tez-tez bizim evdə də olur. Öyrənirlər ki, o, Aşqabadda Məşədi Teymur Səmədovun karvansarasında qalır, sabun bişirməklə məşğuldur. Qət edirlər ki, gedib orada şairi ziyarət etsinlər. Üç-dörd gün sonra dərsdən çıxanda yollanırlar karvansaraya, Sabirin olduğu hücrəni tapırlar. Bir qədər söhbət ediblərmiş ki, Sabir əlini atır qoltuq cibinə, saatını çıxarıb qurmağa başlayır və uşaqlar da narahat olurlar ki, yəqin, bizə artıq getməli olduğumuzu işarə edir. Onların bir-birinə him-cim edərək qalxmaq istədiyini sezən Sabir dillənir ki, saata baxmağım yaxşı düşmədi, ürəyinizə başqa şey gəlməsin, yadımdan çıxıb qurmamışdım, bir də ona görə baxırdım ki, sabun tiyanının altından odunları çəkmək vədəsini bilim, xatircəm oldum ki, hələ iyirmi dəqiqə var.

Sabun bişirən Ələkbərin üzərində Nəsrəddin şahın şəkli olan o cibsaatı da, sabun bişirilən yüz cür tiyanlar da tarixin dünənində qalıb. Ancaq Azərbaycan insanının düşüncəsini, ruhunu özünün duyğu və düşüncə ocağında bişirib kamilləşdirən Sabirin şeirindəki bircə dəfə qurulmuş və adi saatlar kimi daha hər dəfə təzədən qurulmasına ehtiyac olmayan Söz Saatı hər an bizimlədir.

Azərbaycan insanlarının dünənki nəsilləri kimi, bugünkü və sabahkı çox nəsilləri də gələcəyin qatmaqarışıq yollarıyla irəlilədikcə dünənlərdə olduğu kimi, yenə də Sabirin çatdığı söz ocağında isinəcək, onun solmaz şeirlərindən güc alacaq, zamanın keçilməsi çətin yollarında büdrəməməkçün addımlarını, ruhunu Sabirin misralarındakı Saatla nizamlayacaq.

...O, Azərbaycanın bütün zamanlar üçün ən bəxtiyar şairlərindən biri, bəlkə də birincisidir. Çox da həyatı sıxıntı, səksəkə içərisində keçib, ömrü qısa olub. Xoşbəxtlik nə var-dövlətlə ölçülər, nə ömrün uzunluğu ilə. Bu, elə nemətdir ki, əslində hər kəs üçün bir ayrı cilvədə görünür, amma hər halda xoşbəxtliyin hamıdan ötrü, əslində üstün insanlıqçün ortaq olan meyarları da var. Xoşbəxt şair kimə deyərlər? Sabirin vəfatından 100 ildən də artıq müddət sovuşub. Lakin Sabirin yazdıqları elə sağlığında olduğu kimi, bu gün də dipdiridir, XX yüzilliyin əvvəllərində o şeirlər yarananda insanlar onları necə sevirdisə, bu gün də tamam yeni vaxtın, ayrı zövqün adamları da həmin məhəbbəti bəsləyirlər, həmin şeirlər bu gün də dillərdə əzbərdir, yaddaşlarda, ürəklərdədir. Əlbəttə, bir şair üçün yazıb-yaratdıqlarının bunca canlılığı, hər yeni dövrlə sabit çağdaşlığı həmin sənətkarçün səadətdir. Ancaq Mirzə Ələkbər Sabir həm də bütün zamanlar üçün məhz elə yenə həmin səbəbə görə Azərbaycanın ən kəcbəxt, ən talesiz şairlərindəndir. Bəxtsizdir ona görə ki, vəfatından bir əsrdən də artıq zaman keçəndən sonra belə onun şeirləri bunca müasirdir, onun şeirləri yenə ürəkdən tikan çıxaracaq qədər təzədir, yenə zəmanənin güzgüsü olmaqda davam edir; Sabir cəmiyyətin ağrılarından, millətinin dərdlərindən yazırdı, "Ağlar-güləyən" idi, bir gözü yaşlı idisə, bir gözü həmişə təbəssümlü, rişxəndli idi. Yazırdı ki, onun doğurduqları millətin yaralarına məlhəm olsun, hansısa azar-bezara çarə etsin, qaldıqca daha dərinə işləyən mərəzləri sağaltsın. Ancaq vaxt keçib, dünya büsbütün başqa dünyadır, adamların da həyat tərzi, geyim-kecimi əvvəlki deyil, amma dünya da, cəmiyyət də, insan da üzdən nə qədər təzələşibsə də, batincə az dəyişib. Həm də dəyişməyənlərin əksəri millət vücudunun o göynəkli nöqtələridir ki, Sabir məhz elə onların sağalmasını istəyirdi. Sabirin ən böyük diləyi idi ki, milləti pərakəndəlikdən qurtarsın, el-obanın düşüncə və əməlindəki dələngavazlıq bitsin, xalqı içəridən bütövləşsin, mükəmməlləşsin. Ona görə də var səsi ilə camaatına üz tuturdu, onları birliyə çağırır, əl-ələ, ürək-ürəyə, bir-birinə hayan, arxa, dayaq olmağa səsləyirdi. O, hər sıra nəfərini bir-birinin qardaşı kimi qavradığı millətinin daxildən ayrılığını, birinin digərinə soyuqluğunu, laqeydliyini gördükcə qüssələnirdi, qəlbini deşən bu dərdini işarəylə deyirdi, üstüörtülü söyləyirdi, millət oyanmırdı, ona görə də hayqırırdı, haraylayırdı, millət qeyrətini silkələyib oyatmağa çalışırdı:

Sevda-yi məvəddətdən,

Xali görünür başlar.

Biganə bilir yeksər

Qardaşları qardaşlar.

Himmət, a vətəndaşlar!

Qeyrət, a vətəndaşlar!

"Məvəddət" elə istək, sevgi deməkdir. Sabiri yandıran yurdunun övladlarının qafaları və könüllərini bir-birinə məhəbbət bəsləməkdən uzaq görməsi, vətən balalarının qəlbindəki boşluq idi. Xalqının yekdilliyini, kamilliyini diləyən Sabir yurddaşlarına "Hophopnamə" adlı əbədi dərslik yadigar qoyub gedib. Elə dərslik ki, həmişə təzə qalacaq, daim insanlarımızı özünə doğru çəkəcək. O kitabı oxuyanlar keçmişlərdə və indi olduğu kimi, həm çox mətləbləri öyrənəcək, həm də o sətirlər ardında bir qədər özünü də görəcək, çünki həmin köhnəlməz kitabda millətin çöhrəsi var. Ancaq millətin və yurdun varlığına ayna tutan o kitabı, o Vətən Dərsliyini yetərincə oxuyub anlamaq, şairin sancaraq, neştərləyərək söylədiklərinin hər birinin arxasında heç də onun soydaşlarını məsxərəyə qoymaq, aşağılamaq niyyətinin deyil, vətəndaşlarının bütün xıltlardan, his-pasdan təmizlənib qurtulmaq istəyinin olduğunu anlamaqçün gərək Sabirin öz çöhrəsini də bütün ayrıntılarıyla aydın görəsən. Sabiri daha yaxından gördükcə, daha yaxşı tanıdıqca onun "Hophopnamə"sini də ən xırda ayrıntılarıyla daha artıq dərk edəcəyik və şairin ömründən süzülən işıq onun Dərsliyindəki millət surətini daha dürüst görməyə yardımçıya çevriləcək.

Sabirin ömür yolu kələ-kötür olub, taleyinə müqavimətləri adlaya-adlaya daim narahat yaşamaq düşüb. Heç şəxsi həyatı da ürəyi istəyən kimi alınmayıb. Sevgili qızı Səriyyənin atasıyla bağlı qüssəli xatirələri var ki, bir qismini özü qələmə alıb, daha çoxunu isə mənə onun dilindən 1980-ci illərin əvvəllərində Mirzə Ələkbər Sabir Tahirzadənin yadigarı Məmmədsəlim Tahirli söyləyib. O, atasını görməmişdi. Sabir 1911-ci ildə vəfat eləyəndə gələcək Məmmədsəlim hələ anasının bətnindəymiş. Sabirin 11 uşağı olmuşdu, ancaq onların əksəriyyəti elə dünyaya gələndən az sonra vəfat etmiş, vur-tut 3-ü salamat qalmışdı - böyük və ortancıl qızları, bir də sonbeşik Məmmədsəlim. Məmmədsəlim müəllim söyləyirdi ki, Sabir bütün qohum-əqrəbadan bacısı Nazlını çox sevmişdi, onunla əsl simsar olmuşdu. Nazlıdan sonra isə bütün qəlbi ilə ortancıl qızı Səriyyəyə bağlanmışdı. Məmmədsəlim müəllim bunu da deyirdi ki, Səriyyə ona hələ uşaqlıq vaxtlarından atası ilə bağlı ən müxtəlif hekayətləri nağıl edərmiş, həm də bir dəfə, iki dəfə yox, dönə-dönə danışarmış. Sanki düşünürmüş ki, bu ölüm-itim dünyasında atası ilə bağlı munis xatirələri özü ilə apara bilər, çalışırmış o xatirələr bircə nəfər də olsa əziz adamın yaddaşına həkk olunsun ki, o da öz növbəsində sonra gələnlərə çatdırsın. Məmmədsəlim müəllim bunu da etiraf edirdi ki, mən atamı görmədiyim halda bacımın xatirələri - Səriyyə xanımın söylədikləri beynimə elə işləyib ki, sanki uşaqlığım atamla bir yerdə keçib, onun hər bir hərəkətini görmüşəm, hər şeirinin necə yarandığının şahidi olmuşam.

Səriyyə xanımın Sabirli xatirələrinin biri sadəcə kədərli yox, ürəkdağlayandır. Yazıb ki, günlərin birində atam Bakıya getmişdi, ata nənəm, Sabirin doğmaca anası anama dedi ki, nə durmusan, şər`ən sən azadsan, boşan Ələkbərdən, mən də ona südümü halal eləməyəcəm, o, bir babıdır.

Təsəvvür edin, bir ana doğmaca övladına - yalnız yaşadığı zamanda yox, bütün gələcəklərdə də bu millətin ən iftixar duyacağı balası olan Sabirə bu cür kinli münasibət bəsləyir, görün belə olanda ətrafdakıların zavallı şairə küdurəti, qəzəbi nə həddəymiş. O ana da əslində cahil mühitin, avamlıq qaranlığına qərq olmuş qaragüruhun bir parçası idi. Ancaq hər halda o, ana idi, başqaları nə qədər qəddar münasibət bəsləsə də, öz balasına onun hikkəsi digərlərinin nifrətindən yumşaq olmalı idi. Kim bilir, bəlkə hələ ən yumşağı elə bu imiş, fəqət ana bu təhər olanda görün başqaları Sabirə hansı qəzəblə daşırmış.

Sabir o qaramat adamlarla həmin zülmətə qərq mühitdə yaşamağa məhkumdu və can atırdı, çabalayırdı ki, milləti o qəflətdən və qatı qaranlıqdan aydınlığa çıxsın. Fəlsəfəsinə dalınca, Sabir də millət yolunda, məsləki, amalları uğrunda qurban getmiş şəhiddir. Çünki o, əvvəldən bilirdi hansı mühitdə yaşayır və necə məşəqqətli yoldadır, bilə-bilə sinəsini irəli verirdi, bəlaya doğru gedirdi. Səriyyə xanım xatirələrində bu məqama da toxunur ki, anam nənəmin ona söylədiklərini heç vəchlə atama bildirməməyi nə qədər təkid etsə də, mən dözmədim, bir məktub yazaraq Bakıya göndərdim ki, məni sarsıtmış əhvalatı atama xəbər verəm və çox keçmədən ondan mənə də, anama da təsəlli verən məktublar gəldi. Yazırdı ki, belə söz-söhbətə bənd olmayın.

Sabir başqalarına da məsləhət edirdi, özünü də inandırmağa çalışırdı ki, belə hərcayi şeylərə bənd olmağa lüzum yoxdur. Ancaq bənd olmamaq, qulaqardına vurmaq da mümkün deyildi. Sabir də insan idi, bu mühitin içərisində yaşayırdı - məişət, dolanışıq, ailəsi, uşaqları vardı, küçəyə-bazara çıxmaq vardı. Qonum-qonşu səni adam yerinə qoymayıb toylarına çağırmayanda, yasında görmək istəməyəndə daxildən nə qədər zəngin olursan ol, cəmiyyətdən üstünlüyünü öz aləmində nə qədər dərk edirsən et, içəridən sıxılmamaq, sınmamaq olmur. Və bütün bunları görə-görə, düşünə-düşünə, gerçəkliyin bütün sancılarını, kötəklərini yeyə-yeyə Sabir mətanətlə dözə bilirdisə, baxın onda amalına sədaqət, millətinə məhəbbət nə ucalıqda, hansı ənginlikdəymış.

Və onun zahirən bir gözələ sevdasının ifadəsi kimi yozula biləcək bu misraları əslində Vətəninə və millətinə məhəbbətinin dilə gətirilməsi, yurduna və xalqına sədaqət andı kimidir:

Leyk mən bunca fəlakətlə genə,

Varam əvvəlki sədaqətlə genə.

Durmuşam eyni itaətlə genə,

Baxıram kuyinə həsrətlə genə.

...Sabirin məşhur şeirlərindən birində iki nəfər əyləşib üz-üzə, söhbət edir, bu ondan soruşur, o da cavab verir:

- Şəhri-mə`lumunuzun vəz ü qərari necədir?

- Şükrilillah, necə görmüşdüsə Nuh, öyləcədir.

Bu, bütün sadəliyi və sərtliyi ilə Sabirdir. Yəni məndən cəmiyyətin halını sorma, heç nə dəyişməyib, Nuh əyyamında nə sayaq idisə, elə həmin təhər də qalıb.

Sabir misrasına ən uzaq qədimliyin rəmzlərindən olan Nuh peyğəmbəri gətirib və dünyadan heç 50 yaşına çatmadan cavan köçmüş, həmişə 49 yaşında qalacaq Şairin surəti də insana gerçək yaşında olan kimi deyil, elə Nuhca əski gəlir.

Onun son dərəcə müasir səslənən hər misrasında qocamanlıq duyulur, elə qədimlik ki, sanasan bu ustad yüzillərcə ömür sürüb və təkcə öz millətinin yox, Nuh əyyamından bəri ümumən bəşərin çəkdiyi bütün zillətlərə şahid olub və indi öz kədərli təcrübələrinə söykənərək yazır. Sabiri vərəm aparıb. Yaddaşında və ürəyində o qədər ağrı daşıyan, əlbəttə ki, çərlərdi də, vərəmlərdi də. Sabirin erkən ölümünü gətirən həm də ürək ağrıları olub. Bir ömrə sığmayacaq qədər ağır fikir yükünü yazıq ürək necə çəkəydi?!

Sabirin yaxın dostlarından olmuş Məmmədəli Veysovun xatirələri Sabirin ömrünün nədən bunca erkən bitməsinin gizlinlərindən birini pıçıldayaraq agah edir ki, şairin "Daru-l-bəqa"dan "Daru-l-üqba"ya getməsinin bəlli səbəbi var və həmin səbəbin nədən ibarət olmasını açır. Xəbər verir ki, "Molla Nəsrəddin"də Şamaxı axundu Hacı Məcid Əfəndi ilə bağlı yazı dərc edilmişdi, yanında da rəsm. Həmin yazıda və rəsmdə guya millətin müşküllərini həll eləməli olan Hacı Məcid Əfəndinin iki övrəti arasında naçar qaldığı tənqid olunurdu. Sabirin bədxahlarından olan hansısa mərdimazar şayiə yayıbmış ki, o yazını qələmə alan elə Mirzə Ələkbərdir, imzasını gizlədib. Çünki Şamaxıdan "Molla Nəsrəddin"ə tez-tez yazılar göndərən odur, hələ üstəlik, rəsm çəkməyi də var.

Sabir ha and-aman eləyirsə də ki, bu yazıda mənim əlim yoxdur, inanmırlar və bütün ağızları da necə bağlamaq olardı! Çarəni onda görür ki, özü yollansın axundun yanına. Gəlib ona da söyləyir ki, bütün bunlar şər-böhtandır, mən heç şəkil çəkə bilmirəm, sizə də böyük hörmətim var, həmin yazını mən göndərməmişəm, kiminsə uydurmasıdır ki, məqaləni mənim adımla bağlayırlar.

Bu mərəkə səngiməmiş ardınca başqa bir həngamə qopur. Bu dəfə "Molla Nəsrəddin"də şəhərin tanınmış ruhanilərindən olmuş mərhum Hacı Seyidəli haqqında yazı çıxır, məqalənin də böyründə keçən səfər olan tərzdə bir rəsm - Hacı Seyidəli Şamaxı məscidində dəfn edilibmiş, karikaturada da bir qadın təsvir edilirdi ki, həmin həyətdə, o qəbrin yanında əyləşib.

Yenə qeybətçilər, tərsəyozan şərhçilər şayiə buraxmağa başlayırlar ki, bunun da səbəbkarı Mirzə Ələkbər Sabirdir: yazı da onunkudur, rəsmi çəkən də özüdür. Bu dəfə vəziyyət əvvəlkindən də gərgin imiş. Ona görə də Sabir vadar qalıb dübarə gedir Axund Hacı Məcid Əfəndinin hüzuruna, rica edir ki, sən Allah, bu camaata izah edin, mən rəsm çəkə bilmirəm, bu yazıdan da xəbərim yoxdur, bunlar hamısı qarayaxmadır. İnsafən axund şairin sözünü yerə salmır, cümə namazı vaxtı məscidə toplaşanlara Sabirin haqqında xoş danışır, bu yazıların şairə aid olmadığını təsdiqləyir. Ancaq hətta Hacı Məcid Əfəndinin arxa durması da Sabirə kömək etmir. Günlərin birində elə həmin məsələ ilə bağlı xeyli adam şəhər içində Sabiri qara-qışqırıqla əhatəyə alıbmış. Sabir nə qədər dil tökürsə də ki, mənlik deyil, bu işlərdən xəbərsizəm, bağırırlar ki, yox, bu, elə sənin işindir. Qəfilcə Hacı Seyidəlinin kürəkənlərindən biri əlində tapança hökmlə qabağa sıçrayır, silahını tuşlayır düz Sabirin ürəyinə. Şair hiss edir ki, bu adamınkı hərbə-zorba gəlmək deyil, başı çönüb, bu dəqiqə tətiyi çəkəcək. Sabir vəziyyəti belə görəndə ölümün nəfəsini duyaraq çox qorxur, huşunu itirib yıxılır.

Hadisənin canlı şahidi Məmmədəli Veysov gördüklərindən belə nəticə çıxarırdı ki, həmin hadisə Sabirə çox ağır təsir etdi, düşdü yatağa; hərçənd bir neçə gün sonra ayağa qalxdı, yenə adam arasına çıxdı, ancaq məhz həmin hadisədən sonra sağalmayan bir naxoşluğa düçar oldu.

Veysov davam edirdi ki, günlərin birində Sabirə rast gəldim, onu xeyli sınıxmış, üzgün gördüm, soruşdum ki, ay Ələkbər, niyə bu haldasan? Qüssəli-qüssəli gülümsəyib bu sualıma şeirlə cavab verdi:

Ariz-i qəmlər əlindən ürəyim şişmiş idi,

Zənn edirdim, edəcəkdir ona çarə ciyərim.

Bəxt-i mənhusimə bax, mən bu təmənnada ikən

Başladı şişməyə indi üzü qarə ciyərim.

Sabirin həyatının son parçası haqqında Məmmədəli Veysovun bildirdiyi ürək sıyırandır. Sabir canını bu millətə peşkəş etməyə hazır olan bir insandı. Verməyə hazır olan nə sözdür, o, ürəyini xalqına vermişdi. Ürəyini və nəyi var hamısını!Ancaq xalqın başına bəla olan balaları onun ürəyinə tapança tuşlayırdı və elə bundan da sarsıntı keçirən Sabir ciyər xəstəliyi tapdı.

Sabirin məsləkdaşlarından olmuş mollanəsrəddinçilərdən biri, 1910-11-ci illərdə bu dərgiyə müvəqqəti redaktorluq etmiş Məhəmmədəli Sidqinin xatirəsi Məmmədəli Veysovun xatirəsinin davamı kimidir. Yazır ki, 1911-ci ilin əvvəllərində "Molla Nəsrəddin" redaksiyası yığışaraq xəstəliyi şiddətlənən Sabiri Tiflisə gətirdi, şair xəstə, yorğun, üzgün olsa da, dinc dayanmırdı, qəzet-jurnal əlindən düşmürdü, hey müxtəlif kitabları götürüb mütaliə edirdi, həm də yazırdı; hətta Kürdəmirdən qatarla Tiflisə gələnə qədər yolda təzə bir şeirini yazmışdı, onu da məcmuəmizdə dərc elədik. Bu həmin məşhur şeirdi ki, "ağladıqca kişi qeyrətsiz olur, necə ki, ağladı, İran oldu".

Məmmədəli Sidqi yada salır ki, 1911-ci ilin ilk aylarında Tiflisdə olduğu çağlarda Sabir şəhərin köhnə məhəllələrini gəzməyi xoşlayırdı, ən çox da "Şeytanbazar"a gedər, oradakı azərbaycanlılarla hal-əhval tutardı və ən çox sevdiyi yer isə şeytanbazarlıların da dilində "Botaniçeski sad" deyilən məşhur "Nəbatat bağı"ydı - orada bir qaya parçasının üstündə oturar, gendən burula-burula axan çaya tamaşa edər, xəyallara dalardı.

Xəstəliyinin durmadan şiddətləndiyini görəndə onu Tiflisdəki ən yaxşı müalicəxanalardan birinə, ən ad-sanlı həkimin qəbuluna aparırlar. Orada Sabiri bütün müayinələrdən keçirəndən sonra deyirlər ki, gərək xəstəliyi lap dəqiq müəyyənləşdirmək üçün yaraq, ciyərinə baxaq, əgər ehtiyac yaranarsa, elə həmin əməliyyat anında qaraciyərin müəyyən hissəsini də kəsib götürək. Ancaq Sabir buna razılıq vermir. Özünə xas istehza ilə deyir ki, mənim vücudum pulqabı deyil istədiyiniz vaxt açıb-bağlayasınız.

Nə bilmək olar, bəlkə də o qabil təbiblərin müdaxiləsi olsaydı, Sabir sağ qalardı. Lakin icazə vermir, azar da günü-gündən kəskinləşir və Məmmədəli Sidqi son görüşlərini təsvir edirdi ki, axşamlardan birində Tiflis vağzalından Sabiri yola salırdım, onunla qalxmışdım kupeyə, yalnız üçüncü zəngdən sonra xudahafizləşib aşağı düşdüm. Qatar gurultu ilə hərəkətə başlayanda ürəyimdən qara qanlar axırdı. Fikrimdən o keçirdi ki, deyəsən, Sabiri bir də görməyəcəyəm. Elə belə də oldu. İyulun 3-də Şamaxıdan teleqram aldım. Abbas Səhhət göndərmişdi. Yazırdı ki, Sabir vəfat elədi.

Amma Sidqi həmin xatirəsində Sabirin bir şeirindən də söhbət açır. Deyir ki, xəstəxanada yarılmağına icazə verməyib "Molla Nəsrəddin"in redaksiyasına - evə qayıdandan sonra Sabir Novruz bayramı haqqında bir şeir başlamışdı, hətta ilk misralarını da bizə oxumuşdu, söz vermişdi ki, şeiri yaxın günlərdə tamamlayıb təhvil verəcək, mən də vəd eləmişdim ki, şeir hazır olan kimi qoyacağam "Molla Nəsrəddin"də səhifəyə.

Ancaq sürətlə heysizləşən Sabirin həmin şeiri tamamlamağa taqəti yetmir. O, millətimizə bir-birindən gözəl və bu millət var olduqca həmişə yaşayacaq söz inciləri yadigar qoyub gedib. Onların hər biri ürəyimizdə, yaddaşımızdadır. Ancaq bitirməyə macal tapmadığı o Novruz şeiri kimi hələ nə qədər şeirlər yaza bilərdi. Sabirin ömür möhləti həmin şeirlərin yaranmasına kifayət etmədisə, səbəbkar yalnız əcəl deyil, həm də (həm də yox, elə ilk növbədə) şairi bezdirən, dünyadan çirkindirən, ruhuna mütəmadi neştərlər batıran, onu ağır xəstəliklərə mübtəla edən bais bizlər olduq.

Öldürüb ardınca ağlamaq da köhnə dəblərimizdəndir.

..."Molla Nəsrəddin" olmasaydı, Sabir necə bir Sabir olardı? O, Allahın fitri istedad bağışladığı insan idi, yolu "Molla Nəsrəddin"lə kəsişməsəydi də, kölgədə qalanlardan olmayacaqdı. O parlaqlıqda qələmin işığı gendən görünməyə bilməzdi. Odur ki, istənilən halda şöhrətlənəcəkdi, ehtiram bəslənəcəkdi, təqdir ediləcəkdi, amma bu yox, tamam başqa Sabir olacaqdı. Ancaq Sabir "Molla Nəsrəddin"lə qovuşdu və oçağacan bənzəri olmayan yeni bir üslub doğurdu. "Molla Nəsrəddin"in atası Cəlil Məmmədquluzadə yazırdı ki, 1906-cı ilin 7 aprelində dərgimizin ilk sayı işıq üzü gördü, onda biz hələ Sabiri tanımırdıq və etiraf edirdi: "Əgər biz Sabiri irəlicədən tanımış olsaydıq, səhifələrimizi onun şeirləri ilə bəzəmədən meydana qədəm basmazdıq".

Və Mirzə Cəlil yollarının necə qovuşmasını da rəvayət edirdi ki, "Molla Nəsrəddin"in yeddinci sayını tamamlayıb nəşr etmiş, yaymışdıq, artıq səkkizincinin üstündə işləyirdik, bu əsnada redaksiyaya bir cavan oğlan gəldi, Ömər Faiqə bir neçə vərəqi verərək qaçıb getdi; oxuyub gördük ki, gözəl bir şeirdir, özü də yeddinci sayımızda verdiyimiz "Dərsdən niyə qaçdım?" adlı məqaləyə bir növ cavab kimi qələmə alınıb. Şeir belə başlanırdı ki, "O gün ki sənə Xaliq edər lütf bir övlad, olsun ürəyin şad". Şeiri bəyəndik, elə buraxılacaq nömrədə yerləşdirdik. Ömər Faiqdən soruşdum ki, bəs xəbər almadın bu şeiri yazan kimdir? Dedi ki, heç soruşmağa fürsət tapmadım, şeiri gətirən qaçıb yoxa çıxdı.

Şeirin altında müəllif də göstərilməyibmiş və Mirzə Cəlilgil özləri o şeirə "Hop-hop" imzasını qoyurlar. Üstündən çox keçməmiş həmin oğlan yenə redaksiyaya gəlir, yenə Ömər Faiqə bir zərf təqdim edir və yenə birinci dəfə olduğu kimi, dabanqırma aralanıb gedir. Zərfi açıb görürlər ki, əvvəlkindən də gözəl bir şeirdir - "Bilməm nə görübdür bizim oğlan oxumaqdan".

Bu şeirə də məmnuniyyətlə "Molla Nəsrəddin"də yer verirlər, amma Mirzə Cəlil Ömər Faiqə bərk-bərk tapşırır ki, məbada bu dəfə fürsəti qaçırasan, mütləq o zərfi gətirəndən soruşun ki, bu şeirləri yazan kimdir. Həmin gəncin redaksiyaya növbəti məktubu gətirməsində Ömər Faiq tədbirli tərpənir, ondan heç nə soruşmasa da, düşür dalınca. Mirzə Cəlil yazırdı ki, həmin oğlan gedib Tiflis bazarında əslən Şamaxıdan olan Şeyxovların xalça dükanına girir, Ömər Faiq yaxınlaşır, başlayır dükandakılara suallarını verməyə, onlar əvvəlcə sirri açmaq istəməsələr də, görünür, Faiq əfəndi dükan sahiblərinə niyyətinin xoş olduğunu anlada bilir və onlar da kimsəyə bildirməmək şərti ilə müəllifin kim olduğunu söyləyirlər.

Beləcə, çox keçmir ki, "Molla Nəsrəddin"lə Sabir daha heç vaxt ayrılmamaq üçün qovuşurlar. Hətta Sabir gözlərini əbədi yumandan sonra da onun təsiri, dəst-ixətti "Molla Nəsrəddin"i tərk etməyəcək.

Mirzə Cəlil sadəcə görkəmli, böyük, qüdrətli ədib və zəka sahibi deyildi, qoyduğu iz və ötən vaxt sübut edib ki, o, sözün əsl mənasında dahi idi. Ancaq o dahi, o müstəsna insan Sabirə daha dərindən bələd olduqca ona xüsusi qısqanclıqla yanaşır, bu misilsiz şairi yalnız "Molla Nəsrəddin" biçimində, bu deyiş, bu baxış tərzində görməyi umurdu.

Sabirin ona yaxşılıqlar etmiş, çətinə düşdüyü anda qahmar durmuş şamaxılı Hacı Məcid Əfəndiyə vəfa borcu vardı və axund vəfat edəndə təsirli bir qəsidə yazmışdı. Qəsidə qəsidə kimi çox gözəl idi. Ancaq Mirzə Cəlili narazı salan incə bir məqam vardı, bunu da gizlətmədən açıqca yazır, təəssüflənirdi ki, necə olur "Daş qəlbli insanları neylərdin, İlahi?" kimi bir şeir yazan Sabir həm də bir din adamına həsr edilən belə bir mənzuməyə imza atır. İncikliklə sual edirdi ki, axı niyə gül tikansız olmur, niyə Sabir kimi söz möcüzələri yaradan bir nəhəngin qələminə dindarlıq sarmaşıqları yapışa bilir?

Mirzə Cəlilin bu mülahizələrində yalnız xəfif narazılıq deyil, həm də bir təşviş duyulmaqdadır. Çünki o, Sabirin möhtəşəmliyini onun bütün əzəməti ilə dərk edirdi, onu da bilməmiş deyildi ki, qəsidəçilik də Azərbaycan ədəbiyyatında əsrlərcə yaşı olan bir xətdir, sıra-sıra lətif mərsiyələr, nohələr, sinəzənlərdən ibarət kövrələn və kövrəldən dini şeirimiz də var. Mirzə Cəlili ehtiyatlandıran da elə bu idi ki, həmin sahədə də ustaca işləyən Sabir qələmi birdən həmin səmtə daha çox meyl edər. Çox istəyirdi ki, Sabirin cilovsuz istedadı başqa heç bir səmtə yönəlməsin, yalnız vaxtın bu kəsiyində millət üçün çox gərək olan mətləblərdən deyən "Molla Nəsrəddin"cə səslənsin.

Sabirin əlimizə yetişən misraları cilalı nohələrini oxuduqca qeyri-ixtiyari bunların ömrünü həmin növ məhzun ədəbiyyatımızda hünərlər göstərmiş şairlərimizin yaratdıqlarından daha cazibəli olduğu qənaətinə gəlməyə bilmirsən. Ona görə də bu tərəddüdlü düşüncə də doğur ki, bəlkə elə Mirzə Cəlil deyən düzmüş?!

Füzulinin "Hədiqət üs-süəda"sından üzü bu yana Məhəmməd Əmin Dilsuz (XVIII-XIX),  Mirzə Məhəmməd Tağı Qumri (1819-1891), Əbülhəsən Raci (1831-1876), Molla Hüseyn Dəxil (XIX), Hacı Rza Sərraf (1854-1907)... və onlarca digərləri mərsiyyə ədəbiyyatımızın, dini poeziyamızın  yüksək bədiilikli əlvan örnəklərini doğurub, zəngin mirasını yaradıblar. Sabirsə öz yolunda, üslubunda yeganədir axı. Onun özünün də yazdığı kimi, zəmanə çalxantılı idi, XX yüzil başlanırdı və hələ istedadı qarışıq olan millətə silkələnmək, durulmaq, arıtlanmaq gərəkdi, bu hədəfdən azacıq da olsa kənarda qalmaq günahdı:

Qarışıqdır hələlik millətin istedadı,

Ələnirsə, safı bir yan, tozu bir yanlıq olur.

Çalxalandıqca, bulandıqca cahan nehrə kimi

Yağı yağ üstə çıxır, ayranı ayranlıq olur.

...Yaxşılar, qabil olanlar, istedadlar bir-biri ilə rəqabətə girə bilərlər və girirlər də. Çünki obirindəki qabiliyyətdən, istedaddan azmı-çoxmu, bunda da var. Düşünür ki, niyə onun etdiyini mən etməyim, niyə ondan daha üstün bir mərtəbəyə çatmayım? Ancaq meydana dahilər girəndə, əgər o, yaxşı olan, qabil olan, istedadlı olan dahini gərəyincə qiymətləndirməyi bacarırsa, istər-istəməz hökmən kənara çəkilir. Çünki bunun uçuşun tamam ayrı bir səviyyəsi olmağını anlayır. Və Sabir gəlmişdi. Sadəcə yaxşı, qabil olan, istedadlı bir şair kimi gəlməmişdi. Elə gəlişindən görünürdü ki, o, dahi kimi gəlib. Şeirin o tərzi ki "Molla Nəsrəddin" dərgisi təklif edirdi və Sabir də o cür yazmağa başladı, həmin ahəngdə yazanlar Sabirdən əvvəl də vardı. Görüncə ki, Sabir gəlir - nəhəng, dahi gəlir, çəkildilər qırağa.

Bu, tək mənim müşahidəm deyil, işin içərisində olan və həmin gedişata hər kəsdən daha yaxın Mirzə Cəlil də zamanında bunu görüb. Sabir haqqındakı qiymətverici məqalələrindən birində bunu məxsusən vurğulayırdı ki, Sabir "Molla Nəsrəddin" meydanına elə nərilti və gurultuyla atıldı ki, digərləri susmağa vadar kəsildilər. Hətta bəlkə bu yazı tərzində ona bərabər görünə bilən "Məşədi Sijimqulu" da "Molla Nəsrəddin"ə xeyli müddət - il yarım yaxın durmadı, şeir vermədi. "Məşədi Sijimqulu" Əli Nəzminin şairlik təxəllüsü idi. Onun mədəniyyət, ədəbiyyat, mənəviyyat tariximizdə xidmətləri çoxdur və qələmindən çıxmış, yaşayan qiymətli əsərləri də az deyil. Ancaq onun qələm götürmədən, heç bir söz yazmadan da ifadə etmiş olduğu nəcib fikri var ki, nə qədər ədalətli bir istedadın sahibi olduğunu nümayiş etdirməkdədir - Sabirin meydanda olmasını görüncə meydanın əsl sahibinin gəldiyini boynuna alaraq yerini bilməsi, kənarda durması!

Mirzə Cəlil kimi bişkin münsif Əli Nəzmini Sabirə bərabər tuturdu, ancaq söz meydanına Sabir kimi qüdrətin gəldiyini görüncə Əli Nəzmiil yarımdan artıq bir müddətdə susmuşdu, dahinin yazdığının yanında sönük görünə biləcək bircə şeiri belə ortaya çıxarmağı özünə rəva bilməmişdi.

...Sabir söz adamı idi. Sözün rəngini, çalarlarını, dadını-tamını, nüvəsindəki gücü həssaslıqla duyurdu və sözü canlı varlıq sayır, onun hadisələrin gedişinə, insan taleyinə təsir göstərə bilməsinə də inanırdı.

XX yüzilliyin ilk onilliklərində ictimai-siyasi həyatın, mədəni gerçəkliyin ön sıralarında gedənlərdən biri də Mehdi bəy Hacınski idi. O, mühərrir, aktyor, maarif xadimi, dövlət adamı idi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dönəmində Məclis-iMəbusanın - parlamentin üzvü olmuşdu. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin daxili işlər nazirinin müavini vəzifəsini daşımışdı. Ancaq Mehdi bəy Hacınski həm də qəzetçiydi - məqalələr də yazırdı, şairdi - şeirləri də dərc edilirdi. Özünün xatirəsi var və həmin xatirə də Sabirlə bağlıdır. Yazır ki, 1905-ci ildi, "Həyat" qəzeti redaksiyasında işləyirdim. Günlərin birində qapı açıldı, Sabir içəri girdi, dedi, sizin qəzeti oxuyuram, orada bir imza var, həmin imza ilə bağlı gəlmişəm. Soruşduq ki, nə imza? Qayıtdı ki, sizin müəlliflərdən biri yazılarının altında "Avara" imzası qoyur. Mən də maraqlandım, gəldim öyrənim görüm o, həqiqətən, avaradı, yoxsa elə kefi istəyib özünə bu təxəllüsü götürüb.

Mehdi bəy Hacınski yad edirdi ki, mən əvvəl üstünü vurmadım, demədim bu, mənim imzamdır. Söylədim ki, özü indi burada yoxdur, bir-iki saata gələr, elə bizim kimi adamdır, həm də ruh əhlidir. Sabir təkid edir ki, ona deyin imzasını dəyişsin. Soruşurlar ki, niyə? Sabir də dediyinə isbatı görüb-eşitdiklərindən gətirərək deyir ki, bizdə Şamaxıda bir nəfər vardı, özünə "Məhrum" təxəllüsü götürmüşdü. O yazıq sonra övladdan məhrum oldu. İndi qorxuram bu da özünə "Avara" təxəllüsü götürüb, elə axıracan avara qalsın.

Hər cür sadədillikdən uzaq olan Sabir sözün gücə çevrilərək tale dəyişə və yönəldə biləcəyinə belə məsumluqla inanırdı.

...Mirzə Ələkbərin özünə götürdüyü ikinci adın, şairlik təxəllüsü "Sabir"in mənası "səbir edən", "dözən" deməkdir. Şeirlərindən birində özünə də, oxucusuna da tövsiyə edirdi:

Sabira, ümmid-i vəsl ilə qəm-i hicranə döz,

Hansı bir müşküldü ki, səbr ilə asan olmasın!

Mirzə Ələkbər asan olan səbir etmək, dözmək yolunu deyil, daş-kəsəkləri ayaq qanadan dözməzlik, səbiretməməklik yolunu tutdu.

Bəlalardan qorxub-çəkinməyərək səbir edənlərdən, dözənlərdən olmadığına görə də Böyük Sabirə çevrildi!

Akademik Rafael Hüseynov

525-ci qəzet