Dünyanın ölüm-itimli olmasını hamı dərk etsə də, sanki heç kəs yolun istənilən növbəti anda bitə biləcəyinə inanmır, qəfilcə son saatın yetişəcəyini düşünməyərək bir başqasının onun əvəzinə yerinə yetirməsi çətin, hərdən də mümkünsüz işlərə də əncam çəkmir.

Vaxt-vədə yetişir, əgər nəfəsinin axırıncı dəfə gəlib-getdiyi anda insan saniyələr ərzində bütün ömrünü əvvəldən-sona xəyalından keçirmək imkanında olursa, yəqin, mütləq heyifsilənir ki, gərək canını arxayınca tapşıra bilməkçün hansısa tapşırıqlarını zamanında vermiş olaydı, hansısa tək özünün ürəyi istəyən kimi tamamlaya biləcəyi işlərə çarə qılaydı.

Bu baxımdan qoca Məşədi Azər, belə güman edirəm ki, dünyadan nigaran köçməyib. Çünki həyatının mənası olan əsas sərvətinin aqibətini öz səliqəsinə və zövqünə uyğun olaraq sağkən həll etmişdi. Bu işi görəndən sonra, yəqin, bu da fikrindən keçibmiş ki, daha ölümdən qorxusu yoxdur. Çünki etibarlı əllərə tapşırdığı bu sərvəti mütləq əvvəl-axır üzə çıxacaq, onu da həyata yenidən qaytaracaq.

1949-cu ildə, səksənin lap astanasına yetişdiyi əsnada bütün əlyazmalarını özü qovluq-qovluq, bağlama-bağlama ayırmışdı, gətirib təhvil vermişdi ovaxtkı Əlyazmalar şöbəsinə. O vaxt bu əlyazmaları qəbul edənlər də, sonralar fonda, ardınca da instituta çevriləcək bu XƏZİNƏni gün-gün quraraq zənginləşdirənlər Azər Buzovnalını da yaxşı tanıyırdılar, ondan qəbul etdiklərinin qiymətini də gözəl anlayırdılar. Həmin əvəzsiz miras yarım əsrdən uzun bir müddətdə əsl araşdırıcısını gözləsə də, hər halda ustadın özünün də bir vaxtlar təxmin etdiyi xoşbəxt saat gəlib yetişdi. Könül Bağırova bu irsi tam halda üzə çıxarmaqçün ilk cəhd edən olsa da, söz yox ki, hələ Məşədi Azər saxlancının dərinlərinə nüfuz etmək niyyətli yeni araşdırıcılar da olacaq. Ancaq Könül həm də o sabahkı yenilərin işini rahat, Azər dünyasına aparan yollarını daha kəsə etməkçün başqa bir nəciblik də etdi. Məşədi Azərin şəxsi arxivində olan bütün əlyazmalarının təsvirindən ibarət ayrıca bir kitabı da 2015-ci ildə nəşr etdirdi. Odur ki, gələcəkdə Məşədi Azərdən qalanları araşdırmaq istəyən hər kəs bu soraq kitabının bələdçiliyi ilə asanca izə düşə biləcək, təbii ki, bundan sonrakılar artıq onun özünün gücündən, biliyindən, dəqiq nişan verilən qaynaqdan nələri tapıb çıxara bilmək səriştəsindən asılı oalacq.

Ağla sığışdırmaq belə mümkün deyil ki, Məşədi Azər kimi Abşeronda yüksək xətir-hörmət sahibi olan, yalnız "Məcmə üş-şüəra"dakı şairlərlə deyil, digər bölgələrdəki ədəbi məclisdəkilərin tanınmış söz ustaları ilə mütəmadi rabitəsi olan bir körpü adamla Salman Mümtaz (1884-1941) sıx əlaqədə və dostluq münasibətlərində olmaya. Bütün başqa səbəblərdən savayı, evində dəyərli bir əlyazma olan hansısa abşeronlu ilə tanış olub ondan o nüsxəni ən azı vərəqləmək istəyəndə Azər kimi simsar adam əlverişli vasitəçi olaraq Mümtaza çox gərəkdi.

1926-cı ildə Türkoloji qurultay gedən günlərdə çəkilmiş məşhur şəkildə də başqa ədiblərlə yanaşı, Mümtazla Azər birlikdədirlər.

1925-26-cı illər Mümtazın yaradıcı həyatındakı ən uğurlu, ən bəhrəli parça idi. Bu qısaca vaxt aralığında Mümtaz "Kommunist" qəzeti nəşriyyatı xətti ilə Azərbaycan ədəbiyyatı silsiləsindən Qövsi Təbrizi, Nişat Şirvani, Ağa Məsih Şirvani, Molla Pənah Vaqif, Qasım bəy Zakir, Mirzə Şəfi Vazeh, İmadəddin Nəsimi və digərlərinin, bütövlükdə 24 söz ustasının kitablarını dolğun önsözlərlə buraxmışdı ki, bu məcmuələrin əksəri əslində həmin şairlərin əsərlərinin bütöv halda xalqa ilk təqdimi deməkdi. Hərəsi mədəni mühitdə, ziyalılar arasında hadisəyə çevriləcək bu kitablar qatarı ilə yanaşı, Mümtazın bir ucdan qəzet-jurnallarda sanballı məqalələri çıxırdı. Bu arada Nizami məzarı və Gəncədəki digər şair qəbirləri ilə bağlı apardığı tədqiqatla əlaqədar hətta bir neçə ay ərzində gedib orada qalmışdı. Bir tərəfdən gecə-gündüz deməyərək usanmadan çalışmağından bədənin zəifləməsi, digər yandan da qəbiristanlıqlarda, düzənlərdəki narahat şəraitdə ötən aylarda yemək-içməyinə gərəyincə diqqət edə bilməməsi səbəbilə yatalaq xəstəliyinə tutulur və Bakıya halsız vəziyyətdə qayıdır. Nəvəsi Urxun Qalabəyovun söyləməsincə, Nəriman Nərimanov Salman Mümtazın xətrini çox istəyirmiş və tifə yoluxduğundan xəbər tutunca bir günün içində onun mənzilinə telefon çəkdirir, gələ bilməsə də, hər gün zəng vurub əhvalını soruşur, əlavə nə köməklərə ehtiyacı olması ilə maraqlanırmış. Urxun anasının dilindən bunu da nağıl edir ki, Mümtaz hazırladığı və mətbəədən yenicə gəlmiş "Nəsimi" kitabını Birinci Türkoloji Qurultayda təqdim etməkçün iclasa elə xəstə vəziyyətdə, yorğan-döşəkdən qalxaraq gedibmiş, qələm yoldaşlarıyla birgə olduğu həmin məşhur foto çəkiləndən sonra da dərhal evə qayıdıbmış.

Azər də Mümtazın naxoşladığını eşidincə əvvəlcə dostunu yoluxmaqçün evinə getmək istəmiş, amma bunun hər cəhətdən sən deyən münasib olmadığını düşünərək həmin niyyətindən vaz keçmişdi. Bunu da fərziyyə ilə demirəm, belə fikirləşdiyini şeir-məktubunun əvvəlində özücə yazır ki, xəstə olmağınızı bu gün mənə "məxtumzadə" - oğlunuz söylədi, "xidmətinizə gəlmək istədim isə də, vəli narahət olmağınızı nəzərə alıb gəlmədim".

Məşədi Azər 1926-cı il iyunun 17-də yola saldığı şeir-məktubunu elə isti-isti - Mümtazın oğlundan ayrılınca yazıb göndərmişdi. Mümtaz söz adamı idi, onunçün bu sıxıntılı günlərində Azərin məktubu elə şair dostunun onun qapısını açmasına bərabərdi.

Azər Mümtazı "şahinimiz" adlandırır, onu bütün dərdlərə əlac etməyə qadir olan ən ulu həkimin - Pərvərdigarın Özünün sağaltmasını diləyirdi:

Bəstəri olmuş (yatağa düşmüş - R.H.)

eşitdim həzrət-i Mümtazımız,

Ey könül, rəftardan qalmış o sərvinazımız.

Bu xəbərdən halımız necə pərişan olmasın,

Ovc-i iqbal üzrə teyran eyləməz

(uçmaz - R.H.) şəhbazımız.

Hər nəfəs budur təmənnamız şəfa versin ona,

Bir Həkimi ki, odur hər dərdə çarəsazımız.

Azər-i dilxəstəyi narahət eylər dəmbədəm.

Xəstələnmədən bu günlər möhtərəm Mümtazımız.

Özü də şair olan, məsləki də daim gözəl sözlər ardınca düşməkdən ibarət Salman Mümtazı həmin naxoşluqdan tezliklə sağaltmış dava-dərman arasında, yəqin, bu şeirin də payı olmamış deyildi.

XX yüzilin ilk onillərinin Azərbaycan ədəbi-mədəni həyatında məxsusi yeri olan İbrahim Tahir (Musayev) Qarabaği (1869-1943) imzası o çağlar "Şərq-i rus", "Füyuzat", "Dəbistan", "Molla Nəsrəddin", "Tərəqqi", "İrşad", "Səda-yi həqq", "Yeni kənd", "Yeni yol" və digər qəzetlərdə ən tez-tez görünən, Cəlil Məmmədquluzadə, Əhməd bəy Ağayev, Ruhulla Axundov kimi bilginlərin çox dəyər verdiyi, həm farsca, həm ana dilində dövrün söz xiridarlarının təqdirlə qarşıladığı şeirlər yazan, klassik irsdən silsilə tərcümələr edən, cavankən ağsaqqallıq mərtəbəsinə ucalmış seçkinlərdən idi.

Azərin ayrı-ayrı dostlar, rəğbət bəslədiyi qələm yoldaşları haqqında tərifli şeirləri az deyil. Ancaq o, İbrahim Tahir qədər heç bir şairi bunca ürək açıqlığı və səxavətlə öyməyib.

Akademik Rafael Hüseynov

525-ci qəzet