Adlar zahirən dildəki başqa kəlmələr kimi, adi sözlər kimi də görünə bilər. Amma ada çevrilən hər sözün daşıdığı hansısa hekayəti, başqa kəlmələrə nisbətən aid edildiyi ünvana məxsusi təsiredicilik gücü də olur. İstər bir insana verilən ad olsun, istər bir yurd yerini nişan verən kəlmə, istərsə də bir cərəyanın, xəttin, təmayülün sərlövhəsi - addırsa, hökmən yaxşı-yaman tarix daşıyıcısıdır.

Min iki yüz ildən uzun bir yolu keçib gələn əruz da beləcə. “Əruz” bir ərəb kəlməsidir və çoxmənalı sözdür. Sözün anlamlarından biri çadırın ortasına vurulan dirək, dayaq deməkdir. Əruz sözünün bir başqa mənası “qızmış dəvə”dir. Bu sözün ayrı bir açımı “cəhət, qütb” deməkdir, digər mənası isə “nahiyə”, “ölkənin bir hissəsi”. Ancaq “əruz” həm də Məkkənin adlarından biridir və Xəlil ibn Əhmədin yaratdığı əruz vəzninə niyə bu adı qoymasının səbəbini arayanda sadalanan məna çalarlarının hərəsinin öz yeri görünür.

Orta çağın bir qisim ədəbiyyatşünasları yazmışlar ki, Xəlil ibn Əhmədin vəznə “əruz” adı verməsinin səbəbi bu kəşfin ona Bəsrədən Məkkəyə gedərkən yolda ilham olunmasıdır. “Əruz” Məkkənin adlarından biri olduğundan Xəlil ibn Əhməd də ixtirasının elə cür çağırılmasını münasib saymışdır. Ancaq bu adlanmanın pıçıldadığı ayrı bir incəlik də var. Məkkə müqəddəs məkandır. “Əruz” sözü o qutsal şəhərin digər adıdırsa, məntiqlə, həmin müqəddəslikdən əruza da pay düşür. Başqa sözlə, Xəlil ibn Əhməd lap əvvəldən əruzun sadəcə bir şeir hadisəsi olmayıb, məhz ahəng, nizam, mütənasiblik yaratmaqla İlahinin gözəllik ülgülərinə riayət etməyin təzahürlərindən birinə çevrilməsinə, bununla da müqəddəsliyə yaxınlaşdığına işarə etmişdir.

Əruz haqqında fikir yürütmüş bir qisim təzkirəçilərin qənaətincə, ərəb dünyasında çadır ev sayıldığından, gündəlik həyatın əsasında dayanan çadırın özünün də aşmayıb şax durmasından ötrü dayağa ehtiyacı olduğundan “əruz” sözünün ifadə etdiyi bu məna elə şeirə də çox uyğun görünmüşdür. Çünki bir çadır üçün dayaq nə qədər mühümdürsə, şeir üçün əruz da o qədər vacibdir. Dayaqsız çadır uçan sayaq, vəznsiz şeir də sütunsuz, divarsız qalıb şeirlikdən çıxar.

Vəznə “əruz” adı qoyulmasını sözün “nahiyə”, “ölkənin bir hissəsi” mənasıyla bağlayanlar bunu belə şərh ediblər ki, əruz da elm ölkəsinin nahiyəsi, bir səmtidir. “Əruz” sözünün dəvə mənası ilə də vəznin mahiyyəti arasında birbaşa bağlılığı tapıblar.

Əruz vəzni ilə musiqi həmişə bir-birinə bağlı olub. Bu vəznin yaradıcısı Xəlil ibn Əhmədin özü də, qaynaqların yazmasınca, şair, ədəbiyyatşünas olmağından əlavə həm də musiqişünas idi və İbn Xəlliqan “Vəfayyat ül-əyan” əsərində təsdiqləyirdi ki, Xəlil ibn Əhməd yunan musiqi elmindən də yaxşı xəbərdar idi, bu vəzni yaradarkən musiqi elminin əsaslarından da istifadə etmişdi.

Sabit ritm, səs nizamı əruzun başlıca əlamətidir və karvan hərəkətdə olanda dəvələrin boynundakı zınqırovların cingiltisi də ahəngdar yerişə uyğun səsləniş yaradır. Guya bu ləngərli yerişin zınqırovların qovuşan sədalarından doğurduğu özünəməxsus musiqi Xəlil bin Əhmədçün ipucuna dönmüş, o da vəznə bu səbəbdən əruz adı verməyi qət etmişdir.

Bu vəzni hicrətin 150-ci ilində (miladi tarixlə 767) Xəlil ibn Əhmədin yaratması fikrində əksər qaynaqlar yekdildir və təqribən bütün orta əsr müəllifləri onu əruzun banisi sayır. Yeganə fərqli fikir dahi türk alimi Biruniyə aid edilir. Əbu Reyhan digər bir çox elm sahələrində qiymətli əsərlər sahibi olduğu kimi, musiqişünaslıqda da qələm çalmış, musiqi elminə ayrıca risalə həsr etmişdir. Biruninin müəllifi olduğu iddia edilən risalələrdən birində göstərilir ki, sən demə, əruz vəzni Xəlil ibn Əhmədin öz ixtirası deyilmiş, bunu yunanlardan əxz edibmiş. Biruninin fikri kimi elmi dövriyyəyə daxil olmuş bu mülahizə ona görə dərhal kənara qoyulmamışdır ki, o böyük alim yunan düşüncə aləminə dərindən bələd olan Şərq mütəfəkkirlərindən idi, bir çox yunan mütəfəkkirlərinin əsərlərini oxuyub öyrənmişdi, bəzilərini tərcümə də etmişdi. Ancaq Biruninin yüksək nüfuzuna baxmayaraq, bu mülahizəsi çox da tərəfdar qazanmamışdır. Başlıca səbəblərdən biri budur ki, o fikrin yürüdüldüyü risalənin ümumən Biruniyə həqiqətən mənsub olması şübhə doğurur. Çünki Biruniyə aid əsərlərin sabit siyahısı təzkirədən-təzkirəyə keçsə də, guya Xəlil bin Əhmədin əruzun yaradıcısı olmaması haqqındakı fikri əks etdirən risalə adətən Əbu Reyhanın əsərləri sırasına heç daxil edilməmişdir.

Bəzi başqa mənbələr də var ki, əruz vəzninin Xəlil ibn Əhməddən bir qədər əvvəl yarandığını ehtimal edir. O qaynaqlara görə, əruzun “atası” Xəlil ibn Əhməd deyil, Abdulla ibn əl-Müqəffadır (724-759). Əslən azərbaycanlı olan Abdulla əl-Müqəffa müsəlman dünyasında azadfikirliliyin ilk böyük carçılarından idi, dikbaş fikirlərinə görə də gənc yaşında ikən dərs dediyi mədrəsədəcə qətlə yetirilmişdi. Mötəbər mənbələr həmin qətlin 757-ci ildə yerinə yetirildiyini təsvir edir. Yəni əruzun yaranmasından 10 il əvvəl.

Xəlil ibn Əhmədin ixtirası ətrafında dolaşmış bu təkəm-seyrək tərəddüdləri ciddi elm lap çoxdan, elə orta əsrlərdəcə rədd etmiş, Fərahidinin şəriksiz müəllifliyi qətiyyətlə təsdiqlənmişdir. Bu şayiəvari köhnə söz-söhbətlərdən ona görə yan keçmədik ki, pak alim ömrü yaşamış bu müstəsna şəxsiyyətin ixtiraçılıq haqqı elə halaldır ki, tarixin saralmış yarpaqlarında qalmış iddiaların onunçün heç bir təhlükəsi yoxdur və onları ört-basdır etməyə də lüzum qalmır.

Əruz vəzni elə təzə yarandığı vaxtlardanca - VIII əsrin sonlarından etibarən yalnız ərəb ədəbiyyatında qalmayaraq, bütün müsəlman coğrafiyasına ayaq açmağa başlayır. Ortaq mədəniyyətin, ortaq dəyərlərin, ortaq əlifbanın, ortaq işlək dillərin, ortaq yaradıcılıq müstəvisinin olması imkan verir ki, qısa bir zamanda əruz da bütün Yaxın-Orta Şərqi əhatə eləsin və şeirin əsas ölçüsünə çevrilsin.

Heç kim heç kimə hökm etmirdi ki, bu vəzndən istifadə et. Əruz vəzni şairlərə əvvəlki işlək şeir ölçülərindən daha cazibəli gəldi. Çünki sabit ritm, ahəng, musiqililik bu şeirlərin yaddaşlarda möhkəm qalmasına meydan açırdı. Başqa bir baxımdan Şərq şeiri həmişə musiqi ilə bağlı olduğundan və bu yeni şeir ölçüsünün əruzaqədərki vəznlərdən daha musiqiyəyatarlığı onu önə çıxardı.

Xəlil ibn Əhməd əruzu yaradanda birinci minillik idi. İkinci minillik boyu başdan-sonacan əruz istifadə edildi və aparıcı şeir vəzni oldu. Artıq üçüncü minillik asta-asta yaşa dolmaqdadır və əruz yenə yoldadır. Əruz ərəb şeirində milli bir vəzn kimi yaransa da, əsrlər boyu irəlilədikcə hər istifadəçi xalq onu öz dilinin ruhuna daha çox uyğunlaşdırmağa, bununla da öz milli əruzunu doğurmağa səy etdi. Vaxtın gedişi və toplanan təcrübə nəzəri müstəviyə də keçdi, hər xalqın öz əruz elmi də, sanballı əruzşünas alimləri də yarandı.

Əkrəm Cəfər Azərbaycan əruzşünaslığında, bütövlükdə əruz elmində möhürünü elə vurub ki, əruzdan bəhs edəndə Xəlil ibn Əhməddən yan keçmək mümkünsüz olduğu kimi, Əkrəm Cəfərin də adı əruz söhbəti açılarkən gərək həmişə anıla.

Elmdə olduğu kimi, öz arxivinə münasibətdə də çox səliqəli olmuş Əkrəm Cəfərin yadigar kağızları arasında bir-birinə yapışdırılmış əruz əks-sədalı iki vərəq də qalmaqdadır. Müxtəlif xətli və imzalı həmin vərəqlərin ikisi də 1968-ci ilin dekabrında qələmə alınıb.

1960-1970-ci illər Azərbaycan filoloji elminin həyatında yüksək nailiyyətlər dövrüdür. Həmin çağlarda müdafiə edilən dissertasiyaların hər biri, xüsusən doktorluq işləri xüsusi sanbalı, elmə gətirdiyi əhəmiyyətli yeniliklərlə seçilir. Ancaq həmin xüsusən seçilənlərin arasında da Əkrəm Cəfərin əsərinin məqamı daha uca idi. Həmin çağların görkəmli ədəbiyyatşünas alimlərinin bir çoxunun dilindən eşitdiyim etirafdır ki, Əkrəm Cəfərin doktorluq dissertasiyasını müdafiə etdiyi gün Azərbaycanın elm həyatındakı əlamətdar bayramlardan idi. O gedişata əyani şahid olmasam da, müdafiə gedişinin stenoqramını əvvəldən-axıra vərəqləmişəm.

Odövrkü Azərbaycan filologiya elmi və ədəbi gerçəkliyinin bütün qaymaqları həmin məclisə yığışıbmış. Gələnlərin bir çoxu Əkrəm Cəfərin dostu, yaxını olduğuna görə orada idi. Amma çoxunu ora toplayan əruzun özünün cazibəsi idi. İlk dəfə idi ki, Azərbaycanda əruz haqqında belə bir sanballı doktorluq dissertasiyası müzakirəyə çıxarılırdı. Müdafiə edənin Əkrəm Cəfər olması dissertasiyaya marağı daha da artırırdı.

Bu dissertasiyanın, Əkrəm Cəfərin işıq üzü görən əruz araşdırmalarının dalğası sonrakı illərin Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında aşkar görünən izini qoydu. 1970-80-ci illərdə Azərbaycanda ayrı-ayrı klassiklər haqqında müdafiə edilən dissertasiyaların, nəşr olunan monoqrafiyaların hamısında, əvvəlki dövrlərdəkindən fərqli olaraq, əruza ayrıca bölmə həsr edilməsi, yaradıcılıqların əruz baxımından təhlili ənənəviləşməyə başlayır.

Dissertasiyanın müzakirələri başlayanda qonaqlardan söz alıb danışanlar da olmuşdu, çıxışına növbə çatmayanlar da. Rastıma çıxan həmin iki vərəq elə o gün söz söyləməsinə macal tapmayanların yazdığıdır. Birini tanınmış ədəbiyyatşünaslardan olan Məmmədhüseyn Təhmasib yazıb. Həmin müdafiə günündə - 1968-ci il dekabr ayının 9-da Məmmədhüseyn Təhmasib o salondaca qeyd dəftərindən qopardığı bir vərəqçədə ərəb əlifbası ilə elə oradaca bədahətən qoşduğu bu beyti yazır:

Elmimiz tədqiq-i vəznə qoysun artıq əlfəcin,

Bu işə bir nöqtə qoydu, oldu doktor “Əlif”-”Cim”.

Təhmasib “Əlif, “Cim” yazmaqla Əkrəm Cəfərin adı və soyadının baş hərflərini nəzərdə tutur. Yarızarafat-yarıciddi deyir ki, ədəbiyyatşünaslığımızda əruzla məşğul olmaq istəyənlər artıq kitabı qapadıb arasına bir əlfəcin qoysun. Çünki Əkrəm Cəfər bu doktorluq işini yazıb müdafiə etməklə əruz elmi ilə bağlı tədqiqatların son nöqtəsini qoydu.

Əlbəttə, burada mübaliğə olmamış deyil. Elmdə heç vaxt son nöqtə olmadığı kimi, əsrlərcə yol gələn əruz və əruzşünaslıq araşdırmalarında da “bütün suallara cavab verildi” anı yoxdur. Amma hər halda Əkrəm Cəfər elə bir tədqiqat əsəri ortaya çıxarmışdı ki, əruz vəzni ilə bağlı o çağacan açıq qalan sualların aşağı-yuxarı böyük çoxluğunu cavablandırmağa müvəffəq olmuşdu.

Mümkündür ki, o gün ilhamı dinc durmayan başqa şeir qoşanlar da olmuşdu. Əkrəm Cəfər özü mənə söyləyirdi ki, müdafiədən sonrakı ziyafət elə əvvəldən-sonacan şeirlə müşayiət olunmuşdu, başda Məmmədağa Soltanov (1910-1991) olmaqla iştirakçılardan neçəsi bədahətən şeirlər də qoşmuşdu. Lakin şifahi söyləndiyindən anında zövq versələr də, uçub getmişdilər. Fazil Seyidov (1899-1982) isə müdafiə günündə yazdığı “təmənnalı” şeiri Əkrəm Cəfərə şəxsən təqdim etmişdi, Ustad da həmin vərəqi dissertasiyanın əlyazmasının arasına qoymuşdu və yazıya pozu olmadığından həmin şeir parçasını bu gün biz də oxuya bilirik.

Fazil Seyidov özü də ömrünü klassik söz yatırımıza həsr edənlərdən, əruz vəznini araşdıranlardan idi. Ancaq o da ətrafdakı digər ədəbiyyatşünas, şeirşünas alimlər kimi, Əkrəm Cəfərin alim böyüklüyünü sonacan qəbul edirdi, ona “ustad” deyənlərdəndi. Fazil Seyidov bu şeiri ilə Əkrəm Cəfərdən doktorluq dissertasiyasının avtoreferatını istəyir. Belə görünür ki, Əkrəm Cəfər avtoreferatları paylayanda ona pay düşməyibmiş. Yeri gəlmişkən, həmin avtoreferat da o çağın ənənəvi avtoreferatlarından fərqlənirdi - həcmcə digər bu qəbil nəşrlərdən üç-dörd dəfə iri idi, qalın cilddə, ayrıca kitab kimi nəşr edilmişdi. Sovet dönəmində dissertasiya hansı dildə yazılır-yazılsın, rəsmi şərt idi ki, avtoreferat hökmən rusca olsun. Odur ki, Əkrəm Cəfərin bu kitab-avtoreferatı əslində yalnız Azərbaycanda deyil, elə bütün SSRİ məkanında əruza həsr edilmiş ilk mükəmməl nəşr idi.

Fazil Seyidovu xatırlamışkən onun özünün də 1955-ci ildə baş tutan namizədlik dissertasiyasının müzakirəsinin gedişi də şeirsiz keçməmişdi, o vaxt qoşulmuş şeirlərdən zarafatyana bir beyt köhnə nəsil ədəbiyyatşünas dostların dilində dolaşmaqdaydı:

Failatün, failatün, failatün, failat,

İki yumru, bir uzunla Fazil oldu kandidat.

(İki yumru, bir uzun deyəndə uzun hecanı düz xətt, qısa hecanı yarımdairə kimi işarələmək nəzərdə tutulurdu).

Fazil Seyidov hər kəsdən daha artıq anlayırdı ki, Əkrəm Cəfərin əruzşünaslıqda xidməti hansı səviyyədədir və məhz onun əruzu dolğun bir elmi istiqamətə çevirməsi hansı mübarizələr və inadkarlıq sayəsində baş verib. Heyif ki, ona Əkrəm Cəfərin müdafiəsi günündə söz demək qismət olmamışdı, üstəlik, başqalarından daha çox ona gərək olan avtoreferatdan da umsuq qalması vadar etmişdi ki, ürəyini iki bənd şeirlə boşaltsın.

Əkrəmim, biz qədimi bir dostuq,

Çox da iclasda dinmədik, susduq,

Hamıya payladın, edib ehsan,

Eylədin Fazili neçin nisan?

Müstəhəqqəm, mənim bütün həsənat,

Veriləydi gərək mənə referat.

Sən əruz ustadı, mən əbcədxan,

Ona layiq mənəm əzəldən, inan.

Failatün, failatün, failat,

Bizə də pay gələr gözəl referat.

Giley-güzar edirdi və həm də umu-küsüsündə müəyyən qədər haqlı idi ki, axı mənim o kitaba bu sahəyə bələd adam kimi sahib olmaq haqqım daha çox idi.

“Əruz” söylənirkən yaddaşda ilkin sayrışan failatünlər, məfailünlər... olur və Fazil Seyidova məzə ilə həsr edilmiş beytdə də, onun özünün qoşqusunda da “failatün”lərin yer alması o səbəbdəndi.

Əruzu əruz edən bəhrlərdir, bəhrləri yaradansa təfilələr. Məfailünlər, fəulünlər, mutəfailünlər... digər təfilələr müxtəlif qovuşuqlarda sıralanır, əruzun heyranedici səs aləmini yaradır. Hər təfilə əslində ayrıca bir səs qəlibidir. Əruzun bütün bəhrləri o səs qəliblərinin üstündə nizamlanır. Əkrəm Cəfər nağıl edirdi ki, hələ uşaqlıq illərində əruz vəznini bilmədən şeir yazıb. Bu, bəlli bir təcrübədir. Xeyli şairlər olub ki, əruzun nəzəri əsaslarından xəbərdar olmadan elə bəhrlərin musiqisini tutmaqla bolluca şeirlər yazıblar və kimsə də o şeirləri oxuyanda heç o barədə düşünməyi belə ağlına gətirməyib ki, əruzda belə səlis yazan vəzni incəlikləri ilə bilməmiş ola bilər.

Xanəndə Hacıbaba Hüseynov həm də mahir şair idi. Onun 300-dən artıq qəzəli, müxəmməsi var ki, əruzun müxtəlif bəhrlərində yaranıb. Əruzun təfilələrini də əsla bilməzdi. Ancaq vaxtilə Əkrəm Cəfərin Hacıbaba ustadın şeirlərinə vəzn baxımından qiymət verməsini istəmişdim. Qətiyyətlə söyləmişdi ki, Hacıbabanın bu qədər şeiri içərisində bircə misrada belə azacıq da olsa vəzn xətası yoxdur. Söz yox, bu, ilk növbədə Hacıbaba Hüseynovun musiqiçi olmasından, ondakı çox qabarıq ritm duyğusundan gəlirdi.

Əruzun nəzəriyyə tərəfindən xəbəri olmadan bu vəzndə rahat yazıb-yaradan şairlərin dilindən söylənmiş belə bir beyt də məşhurdur:

Mən nə danəm failatün failat,

Şeir quyəm behtər əz ab-i həyat.

(Mən failatün-failat bilmərəm, amma dirilik suyundan da gözəl şeirlər söyləyirəm).

Ancaq əruzu nəzəri baxımdan bilmədən bu vəzndə şeirlər yaza bilməyin də öz labüd şərt və tələbləri var. Gərək musiqiçilərdə olan sayaq, səndə də eşitmə həssaslığı, iti səs yaddaşı ola ki, vəznin təqtini gərəyincə tuta biləsən. Bu keyfiyyətlər səndə yoxsa, yalnız oxşatmaqla sağlam əruzlu şeir yazmaq mümkün deyil. Bir misra bir az uzun olacaq, digər misra nisbətən qısa.

Əruz vəzninin nəzəri əsaslarını bilmədən, əruz elminə yiyələnmədən də əruzlu şeir yazmaq mümkünlüyü muğamat elmini bilmədən, muğamatın dərsini almadan da muğam oxumağa bənzəyir. Ancaq hər eşitməklə, qulaqdan-qulağa səda almaqla yaxşı muğamçı ola bilməmək kimi, şeirdə də əruzun səs qəliblərini içərinə sonacan hopdurmadan qüsursuz əruzlu şeir yazmaq müşküldür. Çünki bu bir bəstəkar əsərini notbanot oxumaq kimidir ki, adi qulaqları aldada bilsən də, peşəkar dərhal hiss edir ki, harada yanlışın var.

Əruz vəzni şeirdə kompas kimidir. Onu lazımınca bilməyəndən heç vaxt yaxşı mətnşünas da olmaz. Çünki vəzn hətta katibin əlyazmada təsadüfən, ya savadsızlıqdan buraxmış olduğu səhvi də düzəltməyə kömək edir. Əruzu bilməsən, elə biləcəksən elə yazılan doğrudur, bəhrlərdən, təfilələrdən agah olsan, yüzillər əvvəl buraxılmış nöqsanlara da çarə qılacaqsan.

Aktyorlar yetişdirən universitetimiz var. Onlara digər fənlərlə yanaşı səhnə danışığı, nitq mədəniyyəti də tədris olunur. Gərək hamısına o çərçivədə əruz vəzni də öyrədilə. Çünki tək-tək özü çalışıb-öyrənmişlərdən fərqli olaraq, aktyorlarımız əruzlu şeiri oxuya bilmir. Yüzillər boyunca yaradılmış söz irsimizsə həmişə bizimlə qalacaq, bu gün oxunur, gələcəkdə də oxunacaq və aktyorluq yolu tutmuş hər sənətkarın da qarşısına vaxtaşırı əruzlu şeir oxumaq fürsəti çıxacaq.

Piyada olsa, elə ilk misraları oxuyunca büdrəyəcək.

Unudulmasın ki, gendən baxanların arasında həmişə bizdən daha çox bilənlər var.

1930-40-50-ci illərin Azərbaycan aktyorları arasında əruzlu şeiri oxuya bilənlər və təsirli ifa edənlər az deyildi. Onlar da əslində vəznin musiqisini tutaraq oxuyurdular. Kazım Ziya (1896-1956) Füzulidən oxuyur. Düz oxuması, vəzni incitməməsi ifasının təsirliliyini bir qədər də artırır. Kazım Ziya təfilələri bilirdimi? Hər halda əruzlu şeiri çox rəvan oxuyan, Azərbaycan radio və televiziyasında bu sahədə ən seçkin olan Soltan Nəcəfovun (1911-1981) bəhrlərdən, təfilələrdən elə üzdən tanış olduğunu bilirdim. Yaxın idik, bu haqda da dönə-dönə söhbətlərimiz olmuşdu. Bəhrləri, təfilələri ətraflı və dərindən bilərək deyil, elə o da ahəngi tutaraq düz oxuya bilirdi. Amma yeni nəsil heç o ahəngi də tuta bilmir. Belə qüsurlu təsəvvürə düşür ki, elə hansısa sözlərdə hansısa səsləri uzatmaq əruzmuş. Ancaq əruzda imalənin də - süni uzatmanın da, zihafın da - qəsdən qısaltmanın da öz yeri və qanunauyğunluqları var.

“Nəsimi” filmi çəkiləndə Rasim Balayev gənc bir insandı, ali məktəb auditoriyalarından yenicə ayrılmışdı. Film boyu onun ifasında bir-birindən duyğulu Nəsimi şeirləri səslənir və gözəl oxunuş elə məharətli aktyor oyunu qədər valeh edir. Rasim Balayev əruzu bilirdimi? Xeyr! Ancaq yanında Əli Fəhmi kimi kamil ustad vardı. Nəyi necə oxumağın dərsini yerindəcə verirdi. Ancaq bu, bir film idi, imkanlar, şərait başqa idi. İndi hər aktyorun yanında, hər radio-televiziyada bir öyrədici saxlamaq mümkün deyil ki, hər dəfə aktyora nəyi necə doğru oxumağı başa salsın. Ancaq bunun daha uyğun həlli tədrisdir. Həsənoğlu da, Nəsimi də, Xətai də, Füzuli də, Əmani də, Vaqif də, Sabir də, Cavid də... əruzda yazmışlarımızın heç biri bundan sonra bizdən ayrılan deyil. Elə isə onları doğru oxuya bilməkçün orta məktəbdə də, universitetlərdə də ərəb əlifbasının da, əruz vəzninin də öyrədliməsi milli maraqlar naminə gərəkdir.

Klassik irsimiz nəşr olunanda gərək şeirlərin üstündə vəzni də yazılsın, altında mütləq köhnələşmiş, artıq unudulmuş, indi dövriyyədə olmayan sözlərin tərcüməsi, izahı da əksini tapsın. Onda oxuyan həm daha artıq anlayacaq, həm misralardakı hissiyyata daha dərindən vaqif olacaq, deməli, şeir də, şair də ona daha çox yaxınlaşacaq.

Bir xanəndə də muğamda oxuduğu qəzəli bu halda özü də daha dürüst qavrayacaq və duyacaq, həmin səbəbdən də bizə daha təsirli çatdırmağı bacaracaq. Yetərincə duymasa, anlamasa, içərisindəkini də o sözlərin üstünə artıra bilməyəcək. Ona görə də əruz vəznini artıq keçmişdə qalan, köhnəlmiş, dəyərini itirmiş bir asar-i ətiqə, dünənə aid qocalmış saxlanc kimi qəbul etmək heç vəchlə düz deyil. Klassik irsimiz varsa, onu seviriksə - və sevməyə də bilmərik, çünki bizim varlığımız, bütün tariximiz, keçmişimiz onun üzərində qurulub, - demək, əruza da müraciət həmişə davam edəcək.

Adı əruzla qoşalaşmış böyük Əkrəm Cəfər (1905-1991) söyləyirdi ki, mənim həyatda iki böyük sevgim var: bir Füzuli, bir əruz. Deyirdi ki, mən Füzulinin “Divan”ını hər dəfə açanda salavat çevirirəm.

Salavatı insanlar Məhəmməd peyğəmbəri, dinin böyüklərini, Müqəddəs Kitabdan parçaları qiraət edəndə çevirir. Füzulinin şeirlərini mütaliə edərkən ədəbiyyat məftunu Əkrəm Cəfəri istər-istəməz salavat çevirməyə sövq edən o sətirlərə müqəddəs kimi yanaşması idi.

Əlbəttə ki, haqlı idi. O yaradıcılıqlar, o yadigarlar ki əsrlərdir bizimlə yaşayır, sözləri dünənki kimi, bu gün də dilimizdədir, ürəyimizdədir, diridir, o şəxsiyyətlər və miraslar ki onlara qutsal dəyərlər kimi baxırıq, onlarçün də əruz ömürləri boyu arxa olub, dayaq durub. Bir sərvət ki Məkkənin adıyla tən tutula, bilik məmləkətin bir qütbü kimi qəbul edilə və bunca qocaman yaşı ola, ona müqəddəslikdən kənar bir varlıq kimi necə münasibət bəsləmək olar? Ən uzaq ulduzları da kəşf edək, ən yeni zamanların tələb etdiyi ixtiralara da imza ataq. Ancaq haraya üz tutsaq, getsək, nə qədər ucalara yüksəlsək, ən uzaq sabahlara aparan nə qədər kəşfləri gerçəkləşdirsək də, bir əlimiz həmişə keçmişdə olmalıdır. Ayağımız torpağın üstündə olmasa, dünənlə bağlılığımız itsə, biz mənəvi cəhətdən kasıblaşarıq, o cahanşümul ixtiralara da tamarzı qalarıq, uçacaq qanadlarımız da qırılar. Uzaqlara çatmaq, yeni üfüqləri fəth etmək əzmindəyiksə, həmişə bir əlimizin dünəndə, bir əlimizin sabahda olması, dəyərlərimizi yaxşı tanıyıb qədrini uca tutmağımız şərtdir. O bilməli olduğumuz dəyərlərin içərisində isə əruzun da yeri həmişə məxsusi olacaq.

Bir anlıq təsəvvür edin ki, səmada quşlar yoxdu. Bir anlıq göz önünə gətirin ki, yer üzü çiçəklərsiz, yarpaqlarsız, otlarsız, ağaclarsızdır. İnsan həyatı həmin andaca mənasını itirər, dadsızlaşar, rəngsizləşərdi. Təbiət üçün yarpaqlar, çiçəklər, ağaclar, səma üçün uçan quşlar, buludlar, çaxan şimşəklər nə qədər vacibdirsə, insan ruhunun qanadlanmasından ötrü şeir dünyası da o qədər gərəkdir. Şeir olmasaydı, insanın içərisi də ulduzsuz, aysız, quşsuz, buludsuz səma kimi olardı. Şeir olmasaydı, insanın daxili dünyası da üzərindən çaylar axmayan, dağlar dikəlməyən, çiçəklər, otlar, ağaclar bitməyən yalın, cadar-cadar torpaq kimi olardı. Şeirlə insanın mənəviyyatı yaranır, şeirlə insan adilikdən çıxır.

Elə bir xalq tapılmaz ki, şeiri olmasın. Bu həqiqət gərək düşündürə! O nemət ki istisnasız olaraq dünyanın dörd bucağında və bütün zamanlarda insan oğluyla birgə olub, bu sərvətdə artıq ilahi siqlət gizlənir. Su kimi, hava təki, çörək təhər, şeir də insanın daimi ehtiyac duyduğu bir ruh qidasıdır.

Və adi sözü, gündəlik danışığı şeirə çevirən ondakı bədiilik, bir də ölçüdür - vəzn. Bunlar ikisi olmasa, söz sayalaşar. Dilimizdə oturuşmuş və artıq çoxdan azərbaycanlılaşmış “şeir” kəlməsinin iki mənası var: köküylə ərəbcəyə bağlıdır. Mənalarından biri “tük kimi incə”dir, digər anlamı şüurla bağlıdır. Şeir də, şüur da əslində eyni kökdən, eyni təməldən qaynaqlanır. Tük kimi incəliyi şeirin şəklinə, zərifliyinə, quruluşuna işarədir, şüurla bağlanması içərisindəki məna ilə əlaqədardır. Yəni şeirdə həm məna, hikmət, öyrədicilik olmalı, duyğular daşmalı, həm də bu gözəl zahiri yaraşığı ilə insanı vəcdə gətirmək iqtidarında olmalıdır.

Şeirin zahiri gözəlliyi ilə bərabər onun içərisindəki məna dərinliyinin vacibliyini Füzuli vaxtilə dəqiq söyləmişdi:

Elmsiz şeir əsassız divar olur,

Əsassız divar qayətdə bietibar olur.

Vəznsiz şeir olmur. Ən əski zamanlarda, antik əyyamlarda da məxsusi şeir vəzni yaradılmışdı, sonralar Avropanın da özünəməxsus şeir vəznləri oldu. Xəlil ibn Əhmədin ixtira etdiyi əruz vəznini tarixin çeşidli dövrlərində ən müxtəlif xalqların doğurduğu digər vəznlərlə müqayisə edəndə buna şahid kəsilirik ki, Xəlil ibn Əhmədin yaratdığı ölçü musiqililik baxımından onların hamısından üstündür.

Bəs əruzdakı o zəngin, əlvan musiqililik necə yaranıb, haradan baş alıb gəlir?

Xəlil ibn Əhməd musiqiçi olduğundan tədbiri təməldən tökmüş, əruzun musiqililiyini təmin etmək üçün təfilələr düşünmüşdü. “Təfilə” kökünü “feil” sözündən alan kəlmələrdir. Əslində nə “təfilə”, nə “feil”, o səs qəlibləri - fəulün, məfailün, failatün, failün, mütəfailün və digərləri sözdür. Bunlar ayrılıqda mənası olnayan hərf, səs birləşmələridir. Bu səs tərkiblərinin hərəsinin öz çəkisi - vəzni var və onlar da hamısı birilikdə əruzun bəhrlərini vücuda gətirir.

Əruzu çiynində daşıyan təfilələrə orta əsr mənbələrində gah əfail, gah təfail deyilib, yaxud elə sadəcə təfilə. Beş səsdən ibarət təfilələrə “əfail”, yeddi səsdən yarananlara “təfail” söylənib. Yaxud da sadəcə onun da, bunun da əvəzinə elə bir təfilə kəlməsini işlədiblər.

Heç bir lüğəvi mənası olmayan bu təfilələr, dəvə karvanları kimi, ən ağır məna yüklərini əsrlərdir ki, daşımaqdadır. Təfilələr də iki yerə bölünür: əslilər və düzəltmələr. Əsli təfilələr 10-dur. Vur-tut on sözün üstündə, yaxud daha dəqiq ifadə edilərsə, 10 səs qəlbinin belində bu boyda əruz imarəti ucalıb. Yeddi notdan bitib-tükənməyən musiqi dünyası yarandığı kimi, 10 təfilədən də ucu-bucağı görünməyən şeir aləmi xəlq olunub. Yeddi not və müxtəlif çalarlarıyla yeddi rəngin calaşıqları intəhasız gözəlliklər aləmi doğura bildiyi kimi, onca təfilə də sonu-tükənəcəyi olmayan şeir dünyasını əmələ gətirib. Təfilələrsə bəhrlər yaradıb.

VIII yüzildən ta indiyə qədər əruz tarixini izləyərkən 45 bəhrin adına və qəliblərinə rast gəlirik. Bu qədər bəhr yaradılmağına yaradılıb, amma heç də hamısı istifadə edilməyib. Bəhrlərdən 19-u işlək, 26-sı isə istifadə olunmayandır. İstifadə edilməmək o anlama gəlmir ki, bunlar gərəksizdir. Yox, hərəsi özünəməxsus səs qəlibləridir və istifadə olunmamalarının vəd etdiyi başqa bir üstünlük var. Məkanı bəlli olan, ancaq çıxarılmayaraq gələcəyə ehtiyat sərvət kimi saxlanan yeraltı sərvətlər kimi, əruz vəzninin hələ istifadə edilməyən bəhrləri də öz şairlərini gözləməkdədir. Bu bəhrlərin varlığı bir tərəfdən əruzun hələ nə qədər açılası qatlarının olduğundan xəbər verir, irəliləyəcək gələcəyindən deyirsə, digər tərəfdən də ehtiyatda olan, hələ istifadə edilməmiş bəhrlərin üzərində bundan belə yaranacaq mənzumələrlə şeir dünyasının nə qədər zənginləşəcəyinin zəmanəti kimi görünür.

Lakin hətta o işlək hesab edilən 19 bəhrin özünün də hələ əl toxunmamış qatları var. Bu daha çox müraciət edilən 19 bəhrin heç də hamısını bütün xalqlar öz ədəbiyyatlarında hələ sonacan tətbiq etməmişlər. Ərəblər, qismən də farslar həmin 19 bəhrin əksərindən yararlansalar da, bizim şeirdə həmin 19 işlək bəhrin hələ ki yalnız 12-sindən istifadə olunub. Demək, hətta bu işlək bəhrlərdə bu təfilə ailəsi, bu təfilə ocağından 7-si də öz çəkici ahəngi ilə bədii sözlə qovuşmaq intizarındadır.

XX yüzilliyin 20-30-cu illərindən etibarən dünyanın ən müxtəlif ölkələrində, o sıradan Azərbaycanda da həyatın hər səmtində yeniləşmələr başlandı. Poeziyada təzə çağlara uyğun mövzu axtarışları davam etdikcə köhnə vəznlərlə yanaşı şəkil yeniliyinə də meyil artdı və sərbəst şeir də getdikcə daha artıq ayaq açmağa başladı. O gedişatda keçmişin bir çox yaşayan ənənələrinə yeni zamanın başı inqilab havalı adamları bəzən köntöy baxmaqda israrlı oldular. O qatışıq əyyamlarda muğama da, saza da keçmişin qalığı kimi diş qıcadanlar, dodaq büzənlər tapıldı. Ancaq tar da yaşadı, kamança da ömrünü sürdü, muğam da sönmədi, saz da imtahanlardan başıuca çıxdı. Üçüncü minillikdir, onları ötən əsrin əvvəlində qoymaq istəyən məfkurələr gedib, bu dəyərlərsə yenə insanlarladır. Əruz də belə. XX yüzilin 20-30-40-cı illərində ona keçmişin qalığı kimi baxanların da səsi gəlirdi. Əruzun artıq ömrünü başa çatdırdığını söyləyənlər də tapılırdı. Ancaq yeni günün musiqisini tarda ifadə etmək mümkün olduğu sayaq, təzə vaxtın sözünü elə əruzda da deməyin münasibliyini həyat təsdiqə çatdırdı. XX yüzil Azərbaycan şairlərinin ən böyük xidmətlərindən biri də bu oldu ki, əruzlu şeiri saf Azərbaycan dili ilə uyğunlaşdırmağı bacardılar. Bu yolda müxtəlif nəsillərin təmsilçiləri olan Əliağa Vahid, Süleyman Rüstəm, Mir Mehdi Seyidzadə, Balaş Azəroğlu, Bəxtiyar Vahabzadə, Rüfət Zəbioğlu, Şahin Fazil...və neçə-neçə başqaları alqışlara və sayğılara layiq əməklərə qatlaşdılar. Bir zamanlar Füzuli babanın şikayətləndiyi əngəllərdən əsər-əlamət qalmadı. Orta əsrlərdə Azərbaycan şeirinə bir xeyli müddət yad, qərib kimi görünmüş əruz Azərbaycan dilinin səs ahənginə tam oturuşdu, dilimizə, şeirimizə qaynayıb-qarışaraq oldu xalis azərbaycanlı!

Təfilələrin yaratdığı söz musiqisi qəliblərinə “bəhr” demiş Xəlil ibn Əhməd fəlsəfi düşünmüşdü. “Bəhr” də bir ərəb sözüdür ki, çeşidli mənalar daşıyır. Bir mənası “dəniz”dir, bir ayrı anlamı “böyük çay”, bir özgə “alim”.

Hind təzkirəçisi Əmir Şirəli Xan Ludi Hindistandakı farsdilli ədəbiyyatın və elmin bir çox üstün simalarından bəhs edən “Mirat ul-xəyal” adlı əsərində bir başqa hind bilgəsi və şairi Molla Şeydanın “bəhr” kəlməsini necə mənalandırması haqqında diqqətəlayiq sözlərini iqtibas edir. Mövlana Şeyda əruzdakı təfilələr qatarına “bəhr” adı qoyulmasını onunla izah edir ki, dənizin qoynu dürr, mərcan, ən müxtəlif yaşıllıqlar, ən fərqli canlılarla dolu olub əsrarəngiz aləm yaratdığı kimi, şeir dənizinin də köksü gözəlliklər və sərvətlərlə ləbələbdir. Bu dəniz o dənizə çox oxşar olduğundan ona “bəhr” deyilən kimi, bunu da “bəhr” adlandırmaq çox məntiqlidir.

Gerçəkdən də, əruzun hər bəhri elə bir fərqli dəniz kimidir, hər birinin içərisi yeni-yeni dənizlərlə dolu olan, bitib-tükənməz dəryalar. Və “bəhr” - dəniz kəlməsini əslində bütöv əruza da yönəldə bilərik.

Göz önünə 12 əsrdən artıq bir müddətdə ən müxtəlif dillərdə yaranmış zəngin şeir okeanını gətirin. O okeanı dalğalandıran güc həmişə əruz olub. Elə bir okean ki, saysız çayların, dənizlərin qovuşmasından yaranıb və bütün insanlığınkıdır. Sonsuz qədər nəhrlərin, bəhrlərin, ümmanların yaratdığı bir duyğu okeanının dalğaları, əlbəttə ki, insan var olduqca səngiməz. Güc yerindədir!

Akademik Rafael Hüseynov

525-ci qəzet