Hamısı gözəldir - ədəbiyyatın öz füsunkarlığı, rəssamlığın öz hüsnü, teatrın öz sehri... Amma gözəllər arasında musiqinin yeri hər halda daha üstündür. Onun ürəklərə, düşüncələrə yol tapmaq gücü bütün başqa sənətdəkilərdən daha çoxdur və tərcüməsiz, izahsız da fəth edə bilmək qüdrətiylə həmişə daha artıq hamınınkılaşa bilir. Azərbaycan radiosunun da və ümumən, dünyanın hər nöqtəsindəki radioların da lap başlanğıcdan insanlara yaxınlaşa, onlarınkı ola bilməkçün arxalandığı ilk dayaq elə musiqi olub.

1920-ci illərin axırları, 1930-cu illərin əvvəllərində Azərbaycan Radiosu böyük yolunu musiqi ilə aça-aça irəliləməyə başlayırdı və nə doğru seçim idi ki, 1929-cu ilin sonlarına doğru həm texniki təchizatı, həm əməkdaşlarının və efir saatlarının çoxalması, həm dalğalarının çatma dairəsinin genişlənməsiylə daha dolğun fəaliyyətini başlayarkən bura məhz bəstəkar Müslüm Maqomayevi dəvət etmək qərara alınmışdı.

Qulpundan yapışdığı hər işi nizamlı görməyi sevən Müslüm bəy 1929-cu ilin oktyabrında Bakı Radio Mərkəzində musiqi rəhbəri vəzifəsinə gətirilən kimi də ən əvvəl tam qarışıqlıqda bir nizam yaratmağı qət etmişdi. Rəhmətlər olsun ki, işlərini gördükcə axşamlar gündəliklərində nə etdiklərini də qələmə alırmış ki, məhz həmin yazıların sayəsində uzaq dünənlər indi xırda təfərrüatlarıyla göz önündədir: "Mən radioda işləməyə gələndə Şərq sektorunda vəziyyət belə idi: musiqiçilər radioda rəsmi qulluq etmirdilər, sadəcə olaraq, onların hərəsinin müəyyən məhdud saatları vardı ki, gəlib radioda fəaliyyət göstərməliydilər. Bu, onları tamamilə təmin edirdi. Belə ki, bir tərəfdən onların cibində həmkarlar ittifaqı kitabçası və bununla əlaqədar bütün üstün hüquqlardan istifadə imkanı, digər tərəfdən və ən əsası, yüz faiz xaltura etmək girəvəsi vardı. İfaçı öz axşam saatlarını kefi istəyən kimi bölür, radionun axşam konsertlərinə adətən toylardan və ona daha artıq qazanmaq imkanı verən başqa təsadüfi dəvətlərdən azad olduğu vaxt gəlirdi. Bunun bariz nümunəsi olan hadisə: radioda işlədiyim ilk günlərdə konsertdə iştirakı təyin olunmuş 8 musiqiçidən yalnız biri - pianoçu gəlib çıxdı. Qalanları toyda idilər (Yəqin, royalı çəkib apara bilsəydi, o da toya gedərdi)".

Bu gün Azərbaycan Radiosunda ən son xəbərlər, proqram oxunuşları, hava məlumatı nəzərə alınmazsa, demək olar ki, bütün verilişlər qabaqca yazılır, efirə verilməmişdən öncə qulaq asılır, səsləniş cədvəlinin pozulmasına gətirib çıxara biləcək ən cüzi səbəblər də istisna edilir. İndi - texniki imkanların keçmişlərlə müqayisəedilməz qədər artdığı ikimininci illərdə belədir. Amma diktofonla, reportyorla kənarda yazılıb gətirilən müsahibələri radionun standartlarına uyğunlaşdırmaqçün köçürtdürmək, studiyaya dəvət olunmuş həmsöhbətlərin danışıqlarını (hətta lent yazılışlarından rəqəmsal yazılışlara keçəndən sonra da) çox gözlətmədən yazdırmaq, redaksiyalar arasında saatları dəqiq bölünmüş məhdud saylı montaj otaqlarında verilişləri ləngimədən hazırlayıb başa çatdırmaq əsnasında vurnuxmalar, təşviş doğuran saysız sıxıntılar hətta 1980- 1990-cı illərədək davam etməkdəydi.

Ancaq hələ təcrübənin də, texniki imkanların da az, tələbatınsa sərt və çox olduğu, Azərbaycan Radiosunun yeni binaya köçərək, dalğalarını artıq bir sıra Azərbaycan rayonlarına çatacaq qədər uzaq yaymaq imkanı qazandığı 1929-cu ili təsəvvür etməyə çalışın - bütün verilişlər, konsertlər efirə birbaşa gedir, lent yazıları yoxdur. Proqramda elan olunmuş vaxtda veriliş səslənməlidir, lakin iştirakçılar gəlib çıxmayıb. Radio işiylə, efir məsuliyyətiylə yarım əsrdən artıq mühitdə yaxından bağlı olduğumdan həmin verilişə cavabdeh əməkdaşın həyəcanlarını, narahatlığını, hədəqədən çıxan gərginliyini gözəl başa düşürəm.

1929-cu ilin oktyabrıdır. Müslüm Maqomayev radioda işə yenicə başlayıb və bu səliqəli, dəqiq adam elə ilk günlərdən Allah umuduna buraxılmış vəziyyətlə qarşılaşır. Görür ki, burada "birtəhər vəziyyətdən çıxmaq" qaydasızlığı hökm sürür. O isə belə şeyə adət etməyib. Əgər işləməkdə davam edəcəksə, dözə bilməz buna.

Və qələm-kağız götürüb rəhbərliyə mövcud vəziyyət haqqında "Məlumat" yazır: "Oktyabrın 23-də (çərşənbə) saat 20-22 arası Şərq konserti (Solist müğənnilər axşamı) nəzərdə tutulmuşdu. Mən axşam saat 7-də gəldim və iştirakçıları gözləməyə başladım. İlk rastlaşdığım Qurban oldu. O, musiqiçilərin gəlməyəcəyindən ehtiyat etdiyini bildirdi. Axşam saat səkkizin yarısında Sarabski, Hacıbababəyov, Mirzağa Əliyev, Sona xanım və Zeynallı gəldilər. Çalğıçılardan yalnız Qurban gəlmişdi və saat 8-də Əliyev də (royal) özünü yetirdi. Telefonla konsert iştirakçılarını axtarmaq cəhdlərinin hamısı boşa çıxdı. Axşam saat 8-də Lazar (tar), Ohanezaşvili (kamança), Babalov (kamança), Əliyev Əhəd (qarmon və saz), Xalıq (balaban), tütək çalanlardan Stepanyan, Kabanyan, Memkoçyan, müğənnilərdən Seyid Şuşinski və Səmədov hələ gəlməmişdi. Əlbəttə, konserti bircə tarla aparmağı mən bədiilik baxımından mümkünsüz hesab etdim və studiya müdiri Qotliblə məsləhətləşib, konserti ləğv etməyi qərara aldıq. Sonrakı sorğudan məlum oldu ki: Lazar, Ohanezaşvili, Əhəd Əliyev, Xalıq toyda imişlər. Tütək çalanlar əvvəl guya bilmədiklərini, sonra isə dostlarının yasında olduqlarını dedilər. Babalov xəstə imiş, Seyid Şuşinskini ümumiyyətlə tapmaq mümkün olmadı. Bu fakt, verilişin çıxarılması tədbiri kimi dözülməz nəticəyə səbəb olmaqdan əlavə, onu da göstərir ki, biz əmin halda irəlicədən planlaşdırılmış konsert proqramı təşkil edə bilmərik. Biz hansısa iştirakçının gəlib-gəlməməsindən asılıyıq. Radio Mərkəzində işlədiyim qısa vaxtda mən artıq aşağıdakı faktlarla üzləşmişəm: Poxoryan artıq 2 veriliş buraxıb, Qurban bir neçə günlüyə çıxıb getmişdi və onun əvəzinə axşam telefonla başqa tarzən axtarmaq lazım gəldi. Tütəkçilər - Stepanyan, Kabanyan, Memkoçyan toya getmiş, öz yerlərinə başqalarını göndərmişdilər və mən də onları qəbul etmədim. Oktyabrın 25-də cümə günü səhər "Kəndli verilişi"nə nə Qurban, nə Lazar gəlmişdi. Təcili Semyon Tiflisskini axtarıb çağırmalı olduq. Həmin gün günorta "Gənclər saatı"na Poxoryan yenə gəlib çıxmadı. Bu faktlar işə, şübhəsiz ki, pis təsir edir. Belə hadisələri aradan qaldırmaq üçün tədbirlər görmək lazımdır. Öz tərəfimdən, 2 tarzən, 2 kamançaçı, 5 tütəkçi, royalçalan, balabançı, klarnetçi ilə müqavilə bağlayıb onları işə götürməyi məqsədəuyğun hesab edirəm. Bu bizi mümkun ola biləcək baştutmamalardan xilas edəcək, həm də məşqlərdə çalğı nömrələrini cilalaya biləcəyimiz ansambl alınacaq".

(Buradaca milli musiqi ifaçılarımız arasından seçilərək radioya bağlatdırılmışların arasında qulağınızı dələn yad soyadların bolluğu məsələsinin üzərində qısaca da olsa dayanmağa ehtiyac var. Ermənilərin Azərbaycan musiqisində, xüsusilə də bu baxımdan mərkəzlər sayılacaq Bakıda, Gəncədə, Şuşada tarçı və kamançaçılar arasında erməni bolluğu bir təbii mədəniyyət hadisəsindən çox yönəldilən siyasi hərəkət, erməni lobbisinin bilavasitə cızdığı layihə üzrə həyata keçirilən sirayətetmə, Azərbaycan mənəvi mühitində daha artıq yertutma tədbiri idi. Xanəndələr arasında gözə dəymirlər. Uzaqbaşı tək-tək, çox zaman da bizimkilərlə qarışıq olanlar var və bircəsi də irəli çıxa, məşhurlaşa bilməyib. Çünki milli oxuma məktəbinin mərkəzində dayanan muğam idi, onlardan qanadlanan təsniflərdi, muğam kökündəki nəğmələrdi və üzdən sərhədləri açıq kimi görünsə də, bu mülkün elə görünməz sipəri vardı ki, başqa dilin, özgə milli ruhun daşıyıcısı ha çalışsa da, o səddi aşa bilmirdi. Azərbaycan dilini bəzən lap elə təmiz türk kimi danışmağı öyrənən ermənilər nə qədər desən vardı - unudulmasın ki, bu da öz-özünə, guya ünsiyyətin sıxlığına görə baş vermiş gedişat deyildi, Azərbaycan mühitini bürüməyin erməni mərkəzləri tərəfindən irəlicədən müəyyənləşdirilmiş tədarüklərindəndi. Oxumaqda isə elə ağız açılan kimi qəlplik duyulurdu və muğam zirehi yadı içəri buraxmırdı. Çalğıdasa barmaq məharətinin hesabına yad əraziyə - Azərbaycan musiqisinin sərhədlərini aşaraq lap yuxarı başda oturmağadək gəlmək mümkün idi. Və buna nail olmuş, inhisar da yaratmışdılar. Elə etmişdilər ki, azərbaycanlıları bacardıqca aralıda saxlasınlar, xüsusən kamançaçılıqda buna xeyli dərəcədə müvəffəq olmuşdular. Özü də fikir verin XIX yüzildən, Gülüstan və Türkmənçay müqavilələri imzalanana, Azərbaycanın ikiyə bölünməsinə, ermənilərin böyük dəstələrlə İrandan Qarabağa köçürülməsinə, çar imperiyasının ermənini Qafqazda özünün jandarmına döndərmək məkrinin başlanmasına qədər toy-düyünümüzdən, məclislərimizdən erməni kamançasının sədası gəlmir. Gələcək qəsblərə doğru yol çoxistiqamətli nüfuzetmədən başlanırdı və kim bilir, bəlkə haçansa bu barədə dəqiq məlumatlar da üzə çıxdı ki, məclislərimizdə erməni musiqiçilərinin daimi yer almasına nail olmaq həmin erməni mərkəzlərinin kəşfiyyat planlarındanmış ki, daim əlləri Azərbaycan cəmiyyətinin damarlarında olsun, xalqın əhvali-ruhiyyəsindən daim xəbərdar olsunlar və gərək olanda uyğun addımlarını ata bilsinlər.

Azərbaycan Radiosunda Müslüm bəyin başlanğıcdakı millətəxeyir əməllərinin ən mühümlərindən biri də bu ümummilli məkanı daha çox azərbaycanlılaşdırmaq təşəbbüsləri oldu. Müslüm bəyin gəlişindən az sonra təsadüfi erməni tarçı və kamançaçıların əksərinin radioya yolu kəsildi).

Müslümə qədər radioda əsas məqsəd verilişi, konserti xilas etmək olmuşdu. Buna radio işçiləri də adət edibmişlər, musiqiçilər də. Kimsə gəlməyəndə Hüseynqulu Sarabski (1879- 1945) 3 dəqiqə oxumalı olduğu mahnının arasında 15 dəqiqə muğam ifa etmişdi, ya Qurban Pirimov (1880-1965) 5 dəqiqə əvəzinə 25 dəqiqə çalmış, bununla da vaxt dolmuşdu.

Müslüm isə bu vecsiz hala tab gətirə bilməz: o, kustarçılığın, başdansovma görülən işin düşmənidir.

Və çox keçmir ki, onun Radio Mərkəzi sədrinə ard-arda yazdığı məlumatlar, xahiş ərizələri, təklif məktubları işini görür.

Əvvəlcə 12, sonra 16, 1933-cü ildə isə artıq 24 nəfərlik ansambl təşkil etməyə nail olur.

Müslüm bəy bunu da hiss edir ki, tar, kamança nə qədər eşidimli, sevimli olsa da, bu qəlibdən çıxmaq lazımdır. Yalnız muğamla, təsniflə, xalq mahnısıyla iş aşmaz.

Onun bu yoldakı səyləri 1932-ci ildə Üzeyir bəylə birgə radioda notlu orkestr yaratması ilə nəticələnir və Müslüm bəy bu barədə sonradan fəxrlə yazırdı: "İndi bizim notla çalan orkestrimiz var. Nə konservatoriyada, nə başqa müəssisələrdə, Azərbaycan Konsert Birliyində Dövlət Şərq Orkestrinin artıq 5 ildən bəri mövcudluğuna baxmayaraq, hələ belə şey etməyiblər. Hesab edirik ki, bu, musiqi sahəsində siyasi əhəmiyyətli addımdır. Bəlkə də bu istiqamətdə həm məsələnin elmi tərəfini dəqiqləşdirmək mənasında, həm də musiqi alətlərinin rekonstruksiyası baxımından hələ çox axtarışlar aparmaq lazımdır. Ancaq bir şey şübhəsizdir ki, biz həm repertuarda, həm də onun harmoniya istiqamətində işlənməsində sxolastikanı, durğunluğu aradan qaldırmaq kimi düzgün bir yoldayıq".

Bütün bunlar Azərbaycan Radiosunun başlanğıc illərində əzmkarlıqla aşılan maneələrin, sabahkı güclü radiomuzun quruculuğu yolundakı mübarizələrin doğruçu tarixçəsidir. Başvermişlərdən bunca ətraflı və dəqiq məlumat ala biləcəyimiz yeganə qaynaq Müslüm bəyin yazdıqlarıdır və həmin gündəliklər, məktublar, qeydlərlə mən ilk dəfə 1980-ci illərin ortalarında rastlaşdım, tezliklə də hamısını üzə çıxarmağa tələsdim.

1985-ci ildə Bakıya növbəti səfərlərindən birində misilsiz Müslüm Maqomayev - nəvə Müslüm əmisi Cəmaləddindən yadigar qalmış iri bir çamadan gətirmiş və qoymuşdu Tofiq Quliyevgilin mənzilində. Uzun illər Moskvadakı Azərbaycan Daimi nümayəndəliyinin rəhbəri işləmiş Cəmaləddin Maqomayev (1910-1977) atası haqqında kitab yazmağı düşünürmüş, arxiv ixtiyarındaymış, illərcə də əlavə xeyli məlumatlar toplayıbmış. Ancaq vaxt ötmüş, niyyət elə niyyət olaraq gerçəkləşməmiş qalmışdı.

Tofiq müəllim məni evlərinə dəvət edib o çamadanı göstərəndə həmin xəzinəyə mat qaldım - böyük Müslümün bütün ömrü və yolu buradaydı.

Tofiq müəllim dedi ki, Müslüm xahiş edir bu sənədlər, əlyazmalarla tanış olub təxmini qiymətləndirməsini edəsən, çünki hansısa arxivə, ya fonda təhvil vermək istəyir. Mən materiallarla tanış olmaqçün 1 günlük möhlət istəyərək çamadanı götürdüm və oradan evə deyil, birbaşa Elmlər Akademiyasına yollandım. Çünki bu sərvət hansı arxivə verilsəydi, onların satın alınması, rəsmiləşdirilməsi, qeydiyyata salınması azı il yarım-iki il vaxt aparacaqdı, buradasa elə tarix vardı ki, onun yazılmasına təxirə salmadan başlamaq lazımdı.

O vaxtlar hələ Bakıda surətçıxaran aparatlar tək-tək yerlərdə idi və ən güclülərindən biri məhz Elmlər Akademiyasında. Orada isə həmin işlərə baxan Seyran Hüseynov mənim dostumdu. Bu da taleyin bir cazibəsi idi ki, Müslüm bəyin aqibəti ilə bağlı olan bir işə əncam çəkməkçün unudulmaz bəstəkarın da yaxşı tanımış olduğu və birgə də çalışdığı opera müğənnisi və xanəndə Şirzad Hüseynovun (1906-1971) oğluna müraciət etmək zəruriyyəti yaranmışdı - yollar növbəti dəfə kəsişirdi.

Rəhmətlik Seyrandan xahişim bu oldu ki, tam haqqını ödəmək şərti ilə burada nə varsa surətini çıxarsın. Amma bir şərtlə ki, gecəni də işləsin, səhər aparıb çamadanı geri qayrtara bilim. Gecə boyu işləsəydin də, bu qədər sənədin surətini çıxarmaq mümkün deyildi.

Elə düşündüyüm kimi, həmin sənəd və yazılar arxivə təhvil veriləndən sonra istifadə edilmək imkanı xeyli uzandı, yalnız 3-4 il sonra mümkünləşdi. Ancaq 1987-ci ildə artıq mənim o əvəzsiz qaynaqdan da geniş istifadəylə yazdığım və Müslüm Maqomayevin macəralı və şərəfli ömür yolundan bəhs edən kitabım Azərbaycan oxucusunun ixtiyarında idi.

Bu gün Müslüm bəyin 1920-30-cu illərdə musiqi mədəniyyətimizin, eləcə də radiomuzun yüksəlişləri naminə faydalı, qiymətli işləri barədə söz açmaq, tərif demək asandır. Ancaq həmin tədbirlərin hər biri yalnız inadlı səylərdən, uzun yazışmalardan, höcətləşmələrdən sonra başa gəlirdi. Artıq ənənə şəkli almış hər geriliyi aradan qaldırıb yeni, işıqlı təklifi həyata keçirməyin müşküllüyü hər kəsə bəllidir.

Ansambl, orkestr məsələsi ilə eyni vaxtda Müslüm bəy daha bir vacib tərəfin - repertuarın lazımi, gərəkli, aktual səviyyədə olması yolunda çalışır. O, əvvəlcə müğənnilərdən başlayır. İxtiyari dəvət olunan, dəvətlərin də üçündən birinə gələn müğənnilərdən qaçır. Hüseynqulu Sarabski, Hüseynağa Hacıbababəyov (1898-1972), Yavər  (1902-1979) və Münəvvər Kələntərlilər (1912-1963), Zülfüqar Sarıyev (1883-1969), Əlövsət Sadıqov (1906-1970), Bikə Səmədzadənin radioda işə götürülməsinə müvəffəq olur.

Dəvət etmək prinsipindən də tamam əl çəkmir - yeri düşdükcə müxtəlif rayonlardan ustad aşıqları radioda çıxış etməyə çağırtdırır. Təsdiqlənmiş siyahı üzrə müxtəlif müğənnilərin ifasında radioda səslənən 400 musiqi nömrəsini saf-çürük edir, onlardan 100-nü saxlayır. Repertuara 20 yeni musiqi nömrəsi əlavə edir. Ancaq bunlar azdır -istər-istəməz efirdə təkrarlara gətirib çıxara bilər. Ona görə də bəstəkarlardan Asan Refatova (1903-1938), Georgi Burşteynə (1907-1966), Məmməd Nəsirbəyova (1897-1980), Nikolay Xeyfetsə (1888-1942), Anton Mailyana (1880-1942), Asəf Zeynallıya (1909-1932), Üzeyir bəyə müasir mövzularda yeni mahnılar yazmağı sifariş verir. O, konsertlərin bədii tərtibinə də diqqət yetirir. Əvvəllər hər müğənni hansı havaları oxuyacağını musiqi rəhbərinə deyirmiş, o da bir parça kağızda bunları qeyd edirmiş və sonra da müğənni mikrofon qarşısına gəlib mahnının adını özü elan edərək oxuyurmuş. Müslüm bəy musiqi nömrələrini müəyyən bədii mətnlə müşayiət etmək prinsipinə keçir. Hətta musiqi nömrələri səslənən başqa verilişlərə də müdaxilə edir: "Tərtibcə "Radio qəzeti" də heç yaxşı halda deyildi. Bütün "qəzetlər"sə təsadüfi, necə gəldi seçilən musiqi nömrələri ilə bəzədilirdi. Burada musiqi nömrələrinin efirə verilişi üçün proqram tərtib olunmadığından təxminən belə hallar yaranırdı; tutalım ki, tikinti cəbhəsindəki uğurlardan, fədakar, səmimi zəhmətə çağırışdan söhbət gedir və s. Birdən bu söhbətdən sonra "Səndən mənə yar olmaz" mahnısı səslənirdi".

Müslüm bəyin zövqü, səliqəsi, inadı bu sahədə də işləri qaydaya salır.

O, muğamı sevirdi, yaxşı bilirdi, ona qayğıyla yanaşırdı. Bunu Müslüm bəyin indi çoxlarına bəlli olmayan təxəllüsü - "Çahargah" da təsdiq edir.

Müslüm bəyin muğama dərindən aşinalığını Üzeyir bəy də təsdiqləyir. Ancaq radioda işlədiyi illərdə Maqomayevin muğam səslənişi ilə bağlı gördüyü tədbirlər sanki əksini deyir. Yeni musiqi rəhbəri 40-50 dəqiqə ifa olunan muğamın 5-8 dəqiqəyədək qısaldılmasında təkid edir. Muğama bu münasibət, köhnə bazara təzə nırx qoyulması ifaçılara qəribə gəlir: "Yox, Maqomayev daha ağını çıxartdı!"

1933-cü il fevralın 3-də Müslüm bəy Radio Mərkəzi sədrinə ərizə yazıb işdən çıxır. Bu gedişin bir yığın səbəbi vardı ki, onların cərgəsində axırıncılardan olmayan, bu gedişi yetişdirib gerçəklədən vacib cəhətlərdən biri Müslümün muğamla bağlı tədbirlərinin doğru qavranılmaması və hərdən də onun özünün bu yoldakı ifratçılığı idi.

Özü ilə dərdləşmələrində, gündəliklərində Müslüm bəy radiodakı musiqi mənzərəsini belə cızırdı: "Verilişlərimizin doxsan faizi muğamat üstündə qurulub və proqramda səslənən eyni muğamlardır. Ancaq bu vaxt ərzində (1929-1933 - R.H.) biz Müdafiə evində 50 açıq, Şaumyan rayonundakı mədəniyyət və istirahət parkında daha 50 konsert, studiyadan 500 bədii veriliş vermişik. Təsəvvür etmək çətin deyil ki, bu nömrələrin hər biri nə qədər təkrarlanır. Bizim eyni nömrəni gah bu, gah o müğənni, gah tar, gah kamança, gah qarmonda ifa etdirməklə müəyyən rəngarənglik yaratmaq cəhdlərimiz yeknəsəqliyi azaltmadı. Əlbəttə, kim ifa etsə də, nədə ifa etsə də, necə ifa etsə də, "Segah" elə "Segah", "Çahargah" elə "Çahargah" olaraq qalır".

Müslüm bəy bu vəziyyəti aradan qaldırmaq üçün yollar göstərmişdi. Təklif etmişdi ki, Azərbaycan mövzularında simfonik əsərlər, təzə həyatı, yeni quruculuğu əks etdirən, qələbələrə çağıran mahnılar yaransın, Azərbaycan dinləyicisini SSRİ və dünya xalqlarının musiqisi ilə tanış etmək üçün xüsusi konsertlər səsləndirilsin. SSRİ xalqlarının mahnılarından ibarət radio axşamları keçirilsin.

Repertuar problemindəki axsamlardan can qurtarmaq üçün radioda repertuar tərtibi ilə məşğul olacaq yaradıcılıq kabinetinin təşkil edilməsini, bu kabinetə istedadlı cavan bəstəkarların işə götürülməsini zəruri sayırdı.

1983-cü ildə Müslüm dövründə radioda işləmiş müğənnilərdən biri - Bikə Səmədzadə ilə görüşdüm. O zamanlar radio xətti ilə tez-tez Qaraşəhərdə, Sabunçuda, Zabratda keçirilən konsertlərdən, Müslüm bəyin təşəbbüskarlığından danışırdı. Bikə xanım çoxdan yaddan çıxmış, həm də mahiyyətcə köhnəlmiş, ancaq vaxtına görə yeni, təzə olan "Mazut ordusu", "Zərbəçi yoldaşım", "May", "Bizim kənd" mahnılarından yadında qalan kupletləri oxuyurdu.

Yazmışam, hamısı radionun səs xəzinəsində qalır.

Şübhəsiz, Müslüm bəy o illərdə aşkar hiss edirdi ki, günlə, siyasi ovqatla, təsərrüfat həyatı ilə bağlı və ictimai sifarişlə yaranan belə mahnıların 3-5, uzağı 10-15 il ömrü var - bəlkə də daha az.

Fəqət özü də yazırdı, belə mahnılar bəstələməyi başqalarına da tapşırırdı. Çünki bütün bunlara müasirlik axtarışları yolunda vasitə, ümumi işə kömək edən amil kimi baxırdı.

Və indinin hündürlüyündən baxarkən bu qənaətə gəlirəm ki, radioda o vaxt həyata keçirə bildiyi və icrasına gücü çatmasa da, hər halda təklif etdiyi bütün tədbirləri ilə o, dərindən-dərinə haqlıymış.

Gördüyü işləri görür - bu onu sevindirir; amma hələ görmədiyi işlər, bu işləri həyata keçirmək yolunda yaradılan saysız-hesabsız süni maneələr, qondarma sədlər, nəhayət, onu haldan çıxarır. Xalq maarif komissarı Məmməd Cuvarlinskiyə (1902-1937) ərizə yazır: "Musiqi rəhbəri işlərin indiki gedişi ilə musiqi verilişlərinin məzmununda real dəyişikliklər edə bilməz və əvvəl-axır günahlandırılacaq. Gələcəkdə nöqsanlara görə layiq olmadığım zərbələri öz üstümə götürməmək üçün məni işdən azad etməyinizi xahiş edirəm. Mən heç vaxt işdən qorxmamış, işləməkdən qaçmamışam. Ancaq başqalarının təqsiri üzündən yoluna qoya bilməyəcəyimi tam dərk etdiyim işə rəhbərlik etmək mənim xarakterimə yaddır".

Bəlkə də onu həmin ərizəni yazdığı günə qədər gördüyü işlər üçün tərifləyəcəkdilər, görə bilmədiyi işlərdən ötrü günahlandırmayacaqdılar. Ancaq düşündüyü, nəzərdə tutduğu, gerçəkləşməsini istədiyi işlərin yalnız arzu olaraq qalması Müslüm bəyi təmin etmirdi.

Olsun ki, başqaları günahlandırmayacaqdı, ancaq Maqomayev başqalarının təqsiri üzündən də olsa görə bilmədiyi işlərə görə özünü həmişə suçlu sayacaqdı. İşləməkdə davam etsəydi, gərək ürəyi istəyən kimi işləyəydi, gözünə çarpan bütün əyər-əskiklərin yox edilməsinə nail olaydı, bunu bacarmırsa, demək, getməlidir.

Və gedir. Ərizəsinə razılıq dərkənarı qoyulur və o, işdən azad edilir.

...Müslüm Maqomayev ilk simfonik əsərini - "Azərbaycan çöllərində" rapsodiyasını yazanda hələ radioda işləmirdi. Bu, 1928-ci ildə olmuşdu və gərək ki, bizdə bəstələnmiş ilk simfonik əsər idi. Radioda çalışdığı illərdə Müslüm bəy bu sahədə gücünü daha artıq sınamağa başladı, bir-birinin ardınca "Pionerlər marşı"nı, "Çahargah pişdəramədi" fantaziyasını, "Şəlalə" simfonik pyesini, "Ceyran" rapsodiyasını... yazdı. O dövrdə - 1930-cu illərin başlanğıcında bu əsərlər Azərbaycan radiosunda vaxtaşırı səslənirmiş. Elə 1980-1990-cı illərdə, hətta bir az 2000-ci illərin əvvəllərində də -  nə qədər ki radioda köhnə radioçulardan qalanlar vardı, hərdən radionun konsert proqramlarında, ayrı-ayrı simfonik konsertlərdə bu əsərlər eşidilirdi. Lakin Müslüm bəyin o vaxt bəstələdiyi daha bir simfonik əsər digər yazdıqlarının hamısından məşhurdu, hamısından da daha çox - elə hər gün səslənirdi. Müslüm bəyin vaxtilə dillər əzbəri olmuş, elə indi də çoxlarının yaddaşında daşıdığı həmin melodiyaya - "Radio marşı"na Maqomayevin bu Baş Səs Ünvanımızın quruculuğu yolundakı yaddançıxmaz əməklərinə ehtiramın ifadəsi olaraq yeni həyat verməyi qət etdik - söz yazdıq. Bununla da əslində o solmaz musiqi lövhəsi sadəcə marş olmaqdan çıxaraq doğma radiomuzun himninə çevrilir:

Sənsən Vətən, millət rəmzi,

Sənsən yurdun, xalqın səsi.

Danışan dili Vətənimin,

Sərhədlər bilməz səsin sənin.

Müjdə verən zəfərlərdən,

Yurdun vuran qəlbi sənsən.

Dalğaların hara çatsa,

Elim orda, dilim orda.

Səs xəzinəm, xatirə dünyam,

Gecə-gündüz yaşanan bayram.

Sabaha körpü, yollar açan.

Sən xalqa könül dostu, hayan.

Dalğası ürək-ürək uçan, uçan.

Sənin səsin - sözü xalqın,

Sənin sözün - səsi haqqın.

Danış Bakı, Azərbaycan!

Qulaq assın bütün cahan!

...Həm radioda, həm də operada çalışdığı vaxtlarda - 1930-cu illərin əvvəllərində Maqomayevin tutduğu əsas xətlərdən biri də bu idi ki, öz qınına qapılıb qalmaq olmaz. Milli musiqimizi daha artıq yaymaq və irəlilətməklə yanaşı, xalqımızın musiqi dünyagörüşünü genişləndirmək üçün başqa xalqların da dəyərli musiqi incilərini vaxtaşırı səsləndirməli, təbliğ etməliyik.

Mən günəşin nurundan zərrin qanad alınca

Qanadlanıb uçuram bir yenilik dalınca.

Müslüm bəy, doğrudan da, beləydi - yenilik arzusu, müasirlik istəyi onu həmişə arxasınca çəkirdi. "Yenilik dalınca uçuşları" ucbatından bəzən latayır sözlərə hədəf olsa da, əsassız tənqid yağmurlarına uğrasa da, düzlüyünə inandığı yoldan sapmır, məqsəddən yan sovuşmurdu. Hələ 1924-cü ildə "Şah İsmayıl"ı sayalıqdan uzaqlaşdırmaq cəhdləri qınananda, yenilik axtarışları pislənəndə Müslüm bəy gördüyü işin həmin yersiz tənqidlərdən ucada durduğunu düşünürdü və yolundan ayrılmır, irəliçi amallarından aralanmırdı. O vaxt "Tənqidçi" imzalı müəllif "Kommunist" qəzetinin 5 dekabr tarixli nömrəsində yazırdı: "Ayın 3-də Dövlət türk teatrosunda opera mövsümü "Şah İsmayıl" ilə başlandı. "Şah İsmayıl"da ən çox gözə çarpan bəzi cəhətlər var ki, bu dəfə ancaq onları qeyd etmək istəriz. Əvvələn, Aslan şah ilə Şah İsmayıl səhnədə böyük bir təzad yaradırlar. Məsələn, Aslan şah simfonik orkestro üzərinə Avropa üsulu ilə, Şah İsmayıl isə tar üzərinə Şərq üsuliylə oxuyur. Bu surətlə ata avropalı, oğul isə iranlı olaraq özünü göstərir. Saniyən, opera adlandığı halda yarımənzum, yarımənsur yazılmışdır və mənsur hissəsi səhnədə adi danışıq ilə gedir. Danışıqlarını zərb və musiqi ahənginə uyğun bir surətdə belə keçirməyirlər. Digər tərəfdən, əsərin musiqisi Şərq muğamatının avropalılaşdırılması əsası üzərinə bəstələnmiş, fəqət bir yandan Şərq muğamatının Avropa temperasiyasına sığışmaması və o biri yandan bəstəkarın bu uğurundakı səyləri kamil olmadığından əksəriyyən musiqi nömrələri nə Şərq musiqisi həzzi verir, nə də Qərb. Bəlkə gələcəkdə musiqi tərtibatı kamilləşdirildikdə əsər istənilən təsiri verə biləcəkdir, lakin hələlik verməyir. Bir də bəzi havalar yerində deyildir. Məsələn, Gülüzar atasının nəşi üzərində ağlarkən bizdə adətən qəbr üstündə və yaxud nəş üzərində sövt ilə ağlamaya "ağı", bəzən "oxşamaq" deyirlər, haman "ağı" adi bayatı üstündə oxunur. Burada isə "Bayatı-Şiraz" ahənginə uydurulmuş bir ahəng ilə bəstələnmişdir. Halbuki "Bayatı-Şiraz" ahəngi "ağı" deyil, sevgi (müaşiqə) üçün daha müvafiq gəlir. Belə qüsurun həpsi ilə bərabər böylə ağır bir əsər hazırlıqsız olaraq (ancaq iki məşq ilə) oynanmışdır. Bu gecə Şah İsmayıl ilə Gülüzar arasında böyuk uyğunsuzluq var idi. Böylə ki, Sarabskinin səsi zilsiz tenor, Xurşid xanımın səsi isə təmiz sopranodur. Digər tərəfdən, Sarabski Şərq ahəngi, Xurşid xanım isə biləks, zili yaxşı oxuyur, bəmi yetirəmir. Bu sürətlə də aşiq ilə məşuq arasında bir musiqi uçurumu hasil olur. Bunların həpsi ilə bərabər əsərin 3-cü və 5-ci pərdələri çox gözəl hazırlanmışdı və ümumiyyətlə, istər oyun və istərsə musiqi tərəfi çox yaxşıdır. Xüsusən beşinci məclisdə musiqi Aslan şahın bütün həyəcan və cəlyanını anlatmaya müvəffəq olur".

Sözsüz ki, "Tənqidçi"nin qeydlərində haqsız nöqtələr olduğu kimi, haqlı məqamlar da var. Eləcə də buna da şübhə yoxdur ki, Müslüm Maqomayevin yenilikçilik meyilləri bəyənimli, təqdir olunmalı cəhətləriylə yanaşı sapmalardan, qüsurlardan, səhvlərdən də azad deyildi. Bu, Müslüm bəyin muğam operası, Avropa operaları tipi və muğam operalarımızın Avropa nümunələrinə yaxınlaşdırılması meyilləri məsələsinə münasibətində özünü daha qabarıq göstərirdi.

Qanadlanıb uçuram bir yenilik dalınca.

Bu misra Müslüm bəyə çox bənzəyir və bu sətir onun radio illərində bəstələdiklərindən birindəndir - sözlərini Ordubadinin qələmə aldığı "Aprel" mahnısından. Maqomayev mahnı yaradıcılığıyla ən çox 1930-cu illərin başlanğıcında, radioda çalışdığı vaxtlarda məşğul olub və məqsəd də boşluğu doldurmaq, yeni həyatı, təzə günləri vəsf edən mahnılar qıtlığını nisbətən azaltmaq, həm də başqa bəstəkarları da eyni işi görməyə həvəsləndirməkdi. Özünün dəqiq göstərdiyi yazılma tarixləri həm də bu mahnıların Azərbaycan radiosunda ilk dəfə eşidildiyi ili, ayı, günü nişan verməkdədir: "Bahar" (1931), "Neft", "May", "Yarış", "Bizim kənd", "Zərbəçi yoldaşım", "Zərbəçinin nəğməsi" (1932), "Tarla" (15.III.1933), "Mazut ordusu" (22.IV.1933), "Aprel" (6.V.1933), "Kolxozçular marşı" (1933).

Radioda yanaşıydılar və eyni gürzlə eyni hədəfə vururdular: həmin mahnıların hamısının sözləri Məmməd Səid Ordubadininki idi. "Zavod", "Orman", "Yazın səhəri", "Şəhər və kənd". Bu şeirlər də Ordubadinindir və əlyazmaları Maqomayev arxivində qalır. Yəqin, hazırlaşırmış, bu şeirləri də mahnıya çevirmək barədə düşünürmüş. Ya bəlkə bu mahnıları da yazıb, hələ rastımıza çıxmayıb.

...1932-ci ilin oktyabrı. Azərbaycan radiosunda Ordubadinin növbəti pyesi gedir, yenə, həmişəki kimi, musiqi tərtibatını Maqomayev verib. Dinləyicilər aktyorların ifasında pyesi dinləyir, radiotamaşanı müşayiət edən musiqini dinləyir və kimsənin xəbəri yoxdur ki, bəstəkar Müslüm Maqomayevin içərisində bu mövzunu gələcəkdə operaya çevirmək eşqi oyanıb. Hər halda azı bir nəfər bilir. Müslüm bəy beynində ilkin cücərtiləri yaranan gələcək opera barədə ilk dəfə oğluna yazdığı məktubda xəbər verir, hətta gələcək operanın dəqiq adını da açır: "Nərgiz".

"Mən Müslüm bəyin yetişdirməsiyəm" deyən və ömrü boyu onu minnətdarlıqla xatırlayan tarzən Bəhram Mansurov (1911- 1985) söyləyirdi ki, səhər gəlirdim radioya, bir də evə axşam gedib çıxırdım, çox vaxt elə yeməyi də orada bişirib yeyərdik, radioya yetişən kimi pitini asardım, günorta ətri götürərdi ətrafı. Radio bizə evimiz kimi idi.

Bəhram ustad Maqomayevin radiodakı nahar ərəfələrindən birində etdiyi zarafatı da unutmurdu. Deyibmiş ki, Bəhram, adam var ki, lap ən yaxşı ətdən nə bişirir-bişirsin, nə qədər ədviyyat vurur-vursun, belə ətir olmur, ancaq sənin pitinin ətri iştah açır, elə gendən gəl məni ye deyir. Musiqi də ruhun iştahını açandır, radio da xalqın ovqatını tənzimləyəndir, gərək burada hər işimizi elə quraq, verdiyimiz musiqi elə gözəl çatdırılsın ki, ilk dəfə eşidənin də, yüz dəfə dinləyənin də ruhu açılsın. Şəxsən bura mənimçün məktəbdir. Orada həm şagirdəm, həm müəllim.

Yol təzəcə başlanırdı. Azərbaycan maarifçiliyinin bir xətti də yenicə doğulmuş milli radiodan keçirdi və hamınınkı olan bu əziz məkanın əzəldən bəxtinin gətirməsinin, avand gələcəyinin ümdə səbəbi də o idi ki, ilk addımlardan, müqəddimədən sükan arxasında Müslüm bəy kimi həm şagird, həm müəllim olmağı bacaran, öyrənə-öyrənə öyrədən fədakarlar dayanmışdı!

Akademik Rafael Hüseynov

525-ci qəzet