Nə hikmətdirsə, memarlıqdan söz açanlar həmişə bir qədər fəlsəfəyə sarı yönəliblər. Alman filosofu Fridrix Şellinq (1775-1854) memarlığı donmuş musiqi adlandırırdı. Məşhur amerikan memarı Frank Lloyd Rayt (1869-1959) isə deyirdi ki, güclü memarlıq insan böyüklüyünə ən mötəbər şahiddir.

Onun irili-xırdalı əsərlərinin hər birində musiqi dalğası var. Yaratdıqlarının hamısı güclü zəkanın və daşqın ilhamın məhsuludur, hər biri də onu doğuranın böyüklüyünə nişanədir. Söz yox, adları və əsərləri bizə məlum Məhəmməd ibn Cəfər (X yüzil), İbrahim ibn Osman və Məhəmməd Əbubəkr oğlu (XI yüzil), Bəkir Məhəmməd, Əcəmi ibn Əbubəkr, Əbu Mənsur ibn Musa, Əhməd ibn Məhəmməd, Məsud ibn Davud Bakuvi (XII yüzil), Zeynəddin ibn Əburəşid Şirvani, Bədrəddin Təbrizi, Mahmud ibn Maqsud (XIII yüzil), Əhməd ibn Əyyub əl-Hafiz Naxçıvani, Nizam Bəndgir, Kəştasif Musa oğlu (XIV yüzil) və həmin əsrlərdəki, sonrakı yüzillərdəki bir çox parlaq memarlarımızdan xeyli əvvəllərdə də hələ haqqında yetərincə bilgilər olmayan bir çox istedadlı tikincərlərimiz yaşayıb-yaradıb.

Yaratdıqları vaxtın sınaqlarından salamat qurtararaq ya bütöv halda, ya qismən bizə gəlib çatmış bəlli memarlarımızın X yüzildən XXI əsrədək uzanan şərəfli qatarında Mikayıl Useynovun adının məxsusi yeri var və onu indiyək yaşayıb-yaratmış memarlarımızın heç biri ilə müqayisə etmək mümkün deyil.

Yox, o iddiada deyilik ki, Mikayıl Useynov Azərbaycanın memarlıq keçmişinin ən uca zirvəsidir. XX əsrin memarı bilikləri, imkanları, doğurduqları ilə özündən əsrlər öncəki memarlarla tutuşdurmada zahirən üstün görünə bilər. Ancaq burası da var ki, onlar olmasaydı, bu da olmazdı, keçmişdəkilərin yaratdığı təcrübəsiz, mirassız, sonrakı çağların daha irəligetmiş memarlığı da təşəkkül tapmazdı. Memarlıq yoldur, ənənədir, ötürülən təcrübə və səriştələrdir ki, hər yeni gələn Tanrının ona bağışladığı verginin və çalışqanlığının bahasına var olanın üstünə nələrisə artırır, xəzinəni daha da zənginləşdirir.

Lakin memar Useynovu bir sənətkar olaraq Azərbaycan memarlığının bütün tarixinin müstəvisində də götürəndə onun bir çox göstəriciləri ilə yalnız olanı bir az da irəlilədən, mövcud gözəlliklərin üstünə müəyyən qədər nəsə artıran kimi deyil, keyfiyyət dəyişən, memarlığımızda sıçrayış sayılmalı, məktəbə dönən və paytaxta özəl bir memarlıq çöhrəsi yadigar qoyan zirvə kimi dəyərləndirməliyik.

İlhamının, zəkasının və əməyinin bəhrəsi olan əsərləri ilə o, həm məzmun, həm də sayca böyük memarlarımızın hamısından irəlidə görünür və bu, elə birincilikdir ki, gələcəkdə də kiminsə həmin göstəriciləri ötüb keçə biləcəyini təsəvvür etmək adama çətin gəlir.

Mikayıl Ələsgər oğlu Useynov 1905-ci ildə Bakıda doğulmuşdu və həyatından bir neçə inqilab, iki dünya müharibəsi, ictimai-siyasi quruluşun və hakimiyyətlərin bir neçə dəyişimi keçsə də, onun bir memar olaraq ömrü sovet onillərinə sığdı.

Çar dövrünü də, Azərbaycan Cümhuriyyəti dönəmini də gördü, yeddi onil SSRİ vətəndaşı kimi yaşadı və tale ona milli müstəqil dövlətçiliyimizin qayıdışına şahidliyi də nəsib etdi. Tarix üçün elə də iri olmayan və bunca dəyişkən, dəyişmələri də yaradıcılıq sahələrinə birbaşa təsir edən bu bir-biri ilə tən gəlməyən vaxt kəsiklərində Mikayıl Useynov zamanın küləklərinə əyilməyərək, dəyişməyərək, özü üçün birdəfəlik müəyyənləşdirdiyi sənət qayəsindən sapınmayaraq əvvəldən-axıracan milli memar olaraq qalmağı bacardı.

Başlıca məfkurəvi niyyəti nəzarətində olan xalqların milli çöhrəsini qeyb edərək bir-birində əriyib itməsinə nail olmaq, amorf və qondarma "sovet xalqı" yaratmaqdan ibarət sovet hakimiyyəti dönəmində Mikayıl Useynov əsərlərinin toplusuyla və tutduğu xətlə ənənələrə söykənərək XX yüzil Azərbaycan memarlığının yeni zamana uyğun milli çöhrəsini doğurmağı bacardı.

Bu isə bir sənətkarın yalnız sənət hünəri deyil, həm də siyasi zəfəri sayılmalıdır.

Sovet dönəminin ən ali dövlət təltifi Sosialist Əməyi Qəhrəmanının "Qızıl Ulduz"u idi.

Mikayıl Useynov gördüyü işlərin müqabilində bu mükafata da layiq görüldü.

87 illik ömrü boyunca o, hər yaxşı memarın həsəd aparacağı qədər çox - 200-dən artıq layihə hazırladı və bunlardan hər üstün memarın arzularına belə sığışdırması müşkül olan qədər çox - 200-ə yaxını kağız üzərində qalmayaraq gerçəkləşdi, tikilib-ucaldı.

Belə xoşbəxt nəticəli ikinci başqa memarımız olmayıb.

"Bakı" söylənəndə tarixən 20 hektarı əhatə edən İçərişəhər nəzərdə tutulmuşdu. Qala divarlarından qıraqdakı - yaxınlıqda olan Çəmbərəkənd də, nisbətən uzaqdakı Əhmədli də və onlara bənzər, indi şəhərə bitişərək, onun ayrılmaz parçasına çevrilmiş ərazilər də vaxtilə yaşayış, məişət tərzlərinə yaraşan şəkildə xeyli müddət elə adlarının yanında işlənən "kənd" kəlməsinə uyğun olmuşdular.

XIX əsrdən etibarən asta-asta Bakı İçərişəhərdən çölə doğru böyüməyə başladı. İçərişəhərin çox da uzaq olmayan həndəvərində tikilən binalar tədricən Bayır şəhəri vücuda gətirdi, ardınca, əsasən, sənaye təyinatlı Qara şəhər yarandı.

Gün gələcək, bunların hamısı Yeni Bakının, bu gün hamımızın doğması olan şəhərimizin tərkib hissələrinə çevriləcək və onun əsl memarlıq simasını deyil, koloritinin, özünəməxsusluğunun ayrı-ayrı hissələri sayılacaqlar. Yeni Bakının memarlıq sifəti deyiləndə 1930-cu illərdən başlayaraq yarım əsrə çatan vaxt kəsiyində tikilib-ucaldılmış, bu şəhərdəki sovet dövründə inşa edilən qəliblənmiş, basmaqəlib sosialist layihələrindən tam fərqlənən binalar silsiləsi düşünüləcək.

Yeni Bakının və əslində elə bütöv Bakının rəmzləri, qovuşaraq bu şəhərin üzünü göstərən abidə-tikililər - Hökumət Evi, Nizami kinoteatrı və Nizami muzeyi, Musiqi Akademiyası, Tibb Universiteti, Səməd Vurğun və Bakıxanov küçələrinin kəsişəcəyindəki "Artistlər Evi", Bəhram Gur heykəlinin tuşundakı "Alimlər Evi", Mirzə Fətəli Axundzadə adına Mərkəzi Kitabxana, Elmlər Akademiyası... hamısı deyil, bu sadalananlar Mikayıl Useynovun Bakını bəzəyən əsərlərinin, sadəcə, bir hissəsidir və onlarsız Bakı bizim tanıdığımız, sevdiyimiz deyil, ayrı bir şəhər olardı.

Artıq ömrün ixtiyar çağında Mikayıl Useynov söyləyəndə ki, sovet dövrü memarlığının hər birinin öz mürəkkəblikləri və uğurları olan bütün dövrlərinə, sadəcə, kitablardan oxuduqlarından, xatirələrdən bələd deyil, bütün bu gedişatda şəxsən iştirak edib, əlbəttə ki, ikiqat haqlı idi. Həm doğru olanı deməsiylə, həm də bu quruculuqda bilavasitə əməyi olmasıyla fəxr etməsi ilə. Çünki uzun memarlıq yolu boyunca o, heç vaxt ikinci dərəcəli, gendən müşahidə edən olmamışdı, həmişə seçilənlərdən, memarlıq mühitində ab-hava yaradanlardan sayılmışdı.

Bu dünyanın köhnə və sınanmış həqiqətidir ki, dövran siyasi baxımdan nə qədər mühafizəkar olursa, sərbəstliklər, özünüifadə imkanları nə qədər artıq məhdudlaşdırılırsa, sənətin azadlıq ehtirası bir o qədər çox olur və ən dar macalda da məhz çərçivələrə sığmayan, buxovlara dözməyən yaradıcıların yenilməz iradəsi və gözüqıpıq, diliqısa əyyamlarda da həqiqətləri ifadə etmək qətiyyəti və qabiliyyəti sayəsində həmin hürriyyət ruhu yaşayır, insanlara ümid bəslənən gözəl günlərin hökmən gələcəyinə inam aşılayır.

İfadə sərbəstliyinin məhdud olduğu qapalı sovet cəmiyyətində İttifaq boyu, o sıradan, Azərbaycanda da saysız layihə institutları vardısa və oralarda minlərlə, onminlərlə memar çalışırdısa da, Mərkəzdən gələn eynitiplilik meyarları, mühafizəkar yanaşmalar müstəqil yaradıcılıq imkanlarını xeyli azaldırdı. Bu, təbii olaraq, SSRİ ərazisinin bir-birindən min kilometrlərlə aralı guşələrində eyni qəlibdən çıxıbmış kimi oxşar, birovuz, zahiri cəlbediciliyi olmayan tikililərin ortaya çıxmasına səbəb olurdu. Rəssamın, ədibin, kinoçunun, musiqiçinin və digər yaradıcılıq sahəsində fəaliyyət göstərənlərin onları əhatələyən darısqallıqlara qarşı durmaq, bütün qısma-boğmalara, siyasi çəpərlərə baxmayaraq, öz içərisini yaratdıqlarında sətirlər altında, üstüörtülü ifadə etməkçün imkanları, elə bil ki, memara nisbətən daha çox idi. Ancaq memarın məruz qaldığı daha artıq mühafizəkarlıq həm də onu daha artıq axtarıcılığa, sözün həm məcazi, həm də müstəqim mənasında iki daş arasında öz sözünü deməyə səfərbər edirdi. O səbəbdəndir ki, mənim müşahidəmə görə, sovet dönəmində yaradıcı aləmdə dissident düşüncəli, qəliblərə sığmazlığa meyilli olanlar memarlar arasında daha çox idi.

Mikayıl Useynov həmişə göz qabağında olan insandı və dilindən, qələmindən qopan hər kəlmənin məsuliyyətini hiss edəndi. Şübhəcil sovet sistemi də ona inanırdı, partiyalı düşüncəsinə (hərçənd o dövrdə tutduğu vəzifələr bunu tələb etsə də, Kommunist Partiyası sıralarına qatılmadı) və əqidəsinə əsla şübhəsi yoxdu, hansısa kürsüdən burada, ya xaricdə artıq-əskik bir söz deyəcəyini istisna edirdi.

Ancaq layihələrində Mikayıl Useynov həmişə cızığından çıxırdı, onun memarlıqda milli özünüifadənin nişanəsi hesab ediləsi addımlarının hər biri fəlsəfəsi etibarı ilə bu şəxsiyyətin batində ideoloji müxalif olduğunun bariz təsdiqi idi.

Onun verdiyi hər layihə həm müasir idi, çağdaş dünya zövqünə uyğun idi, həm də milli idi. Ümumən Şərqinki yox, məhz Azərbaycanınkı idi.

Bu keyfiyyət elə qabarıq idi ki, bizim görməyimiz öz yerində, əcnəbilərin də diqqətindən yayınmırdı.

1985-ci ildə Böyük Britaniyada İngiltərə kraliçası II Yelizavetanın himayəsi altında olan Böyük Britaniya Asiya Cəmiyyətinin təşkilatçılığı ilə "Bakının memarlığı" mövzusunda sərgi təşkil edilmişdi. Orada nümayiş etdirilən əsərlərdən neçəsinin müəllifi Mikayıl Useynovdu və onun tamaşaçı qarşısına çıxarılan layihələrindən biri də Bakıdakı Xalqlar Dostluğu Sarayının maketi idi. Britaniyalı memarlar o qədər əsər içərisindən məhz bu maketin Londonda saxlanmasına icazə istəmişdilər. O zamanlarda isə belə xahişlər Sovet İttifaqından olan memarların əsərləri ilə bağlı ən nadir hallarda edilərdi.

Əsilzadəlik, zadəganca davranış ədaları, yüksək ziyalılıq ona qandan gəlirdi və həyatda, gündəlik davranışlarında necə nəzakətli, yüksək mədəniyyətli, incə zövqlü idisə, elə sənətində də həmin cürdü.

Mikayıl Useynov xan nəslindən idi və onun soyadı da rəsmən yazıldığı kimi "Useynov" deyil, "Hüseynzadə", "Hüseynxanlı", ya uzaqbaşı "Hüseynov" olmalı idi. Familiyasının məhz "Useynov" kimi rəsmiyyətə düşməsi isə tarix və tale məsələsi idi.

Mikayıl şəcərəsi ilə 1792-1806-cı illər arası taxtda oturmuş, 1806-cı ilin 8 fevralında Bakını çar hökumətinin idarəçiliyinə salmaq məqsədilə gələn general Pavel Sisyanovu əmisi oğlu İbrahim bəyin əli ilə qətl etdirmiş VII Bakı xanı Hüseynqulu xana (1774-1845) bağlı idi.

Əlabbas Müznibin yazdığı kimi, Hüseynqulu xan Bakıdan çəkildikdən sonra xanın qohum-əqrəbasına "rus qoşunları tərəfindən şiddətli cəzalar verilmişdir. Həbs, sürgün, edam edilməkdən müzayiqə olunmamışdır". Hələ Rusiya imperatriçası II Yekaterinanın fərmanı ilə Rusiyanın himayəsinə keçən Hüseynqulu xan sonralar yenə çar ordusuna qarşı döyüşlərini dayandırmamış, iki dəfə bu asılılıqdan imtina edərək müstəqillik uğrunda mübarizələrini davam etdirmişdi. Nəhayət ki, sülhpərvərliyə mail, hakimiyyəti dönəmində müharibələr aparmamış Çar III Aleksandr (1881-1894) dönəmində bu nəslin təmsilçilərinə daha hakimiyyət iddiaları ilə baş qaldırmayacaqları şərti ilə Abşerona qayıdaraq yaşamaq icazəsi də, zadəganlıq titulu və ruscaya uyğunlaşdıraraq "Useynov" soyadı da verilmişdi.

Bu soyadı ilk alan Mikayıl Useynovun babası Hacı Mustafa və qardaşları olmuşdu. Onların atasının adı Hacı Hüseyn idi. Qardaşların hamısı Rusiya ticarət donanması ilə bağlı olduqlarından onlara atalarının adını rus səslənişinə uyğunlaşdıraraq "Useynov" familiyası vermişdilər və 1896-1914-cü illərə aid çarlıq sənədlərində elə qardaşların da adlarının ilk hərflərini ataraq Hənifəni "Anifa", "Hacı"nı "Adji" kimi göstərmişlər. Useynovlar 1 və 2-ci gildiya tacirlər idilər, zəngindilər. Hacı Mustafanın oğlu Ələsgərin övladı olan balaca Mikayıl xan sülaləsinin ehtişamına müvafiq bir ailədə böyüyürdü, elə kiçik yaşlarından nəvazişlər və cah-callala əhatə olunmuşdu. Evdə onun daha iki bacısına tərbiyə vermək və qayğısına qalmaqçün tutulmuş quvernantlardan biri alman, digəri fransızca danışırmış. Ona görə Mikayıl uşaqlıq çağlarından bu dillərin ikisini də ana dili səviyyəsində sərbəst bilirmiş.

Memar dostum Cəfər Qiyasi danışırdı ki, 1971-ci ilin oktyabrında İran səltənətinin 2500 illiyi təntənə ilə bayram ediləndə Sovet İttifaqından həmin mərasimə dəvətlilər arasında Mikayıl Useynov da vardı və orada Məhəmməd Rza Pəhləvinin (1919-1980) zövcəsi Fərəh xanımla görüşüb onunla fransızca söhbət edərkən əsl parislilərin şirin ləhcəsindən qətiyyən seçilməyən danışığı ilə Şahbanunu heyran qoyubmuş.

Qatıldığı çoxsaylı beynəlxalq memarlıq simpoziumlarında yüksək elmi səviyyəsi bir yana, Avropa dillərində səlis nitqi ilə də Mikayıl Useynov həmişə diqqət mərkəzinə gəlirdi. Çünki sovet dövründə tək Azərbaycanda yox, elə digər respublikalarda da Avropa dillərini mükəmməl bilən alimlərə az rast gəlinərdi. Xüsusən də nisbətən yaşlı alimlər arasında. Cavanlar arasında bəlkə də ingiliscəni, fransızcanı, almancanı babat öyrənmişlər olurdu, amma yaşlı nəsildən olanlar sırasında belələri adətən gözə dəyməzdi. Çünki bolşeviklərin gəlişindən əvvəl yaxşı təhsil görmüşlərin, xarici dillərə də gözəlcə yiyələnmişlərin axırına Şura hökuməti 1920-1930-cu illərdə apardığı amansız siyasi repressiyalar əsnasında çıxmış, hamısını qırıb-çatmış, öldürmədiklərini də Sibir buzlaqlarında, Qazaxıstanın sazaqlı düzənlərindəki gedər-gəlməz həbs düşərgələrinə yola salmışdı.

...Vaxtilə indiki Əziz Əliyev küçəsi ilə Neftçilər prospektinin kəsişməsində, Kukla Teatrı tərəfə keçidin sağ yanında bir ev vardı. Mikayıl Useynov orada doğulmuş, həyatının acılı-şirinli çox günləri orada keçmişdi. İndi həmin ev yoxdur, yerində bağdır. İnsanlar kimi, evlərin də günlərin birində getməyi, özü ilə çox yaddaşları aparmağı var. Elə həmin evdə yaşadıqları çağlarda, 6 yaşında ikən Mikayılı Bakıdakı Realnı gimnaziyada təhsil almağa qoymuşdular. Gözəl bildiyi azərbaycancasının, fransızcasının, almancasının üstünə burada rus dili də gəlmişdi. Üstəlik, İslamı qəbul edərək Feodesiyadan Fatiməyə çevrilmiş mənşəcə Gürcüstan yəhudisi anası da ona hələ kiçik yaşlarından gürcü dilini mənimsətmişdi.

1918-ci ildə Bakıda erməni iğtişaşlarının başlanması ərəfəsində narahat vəziyyəti hiss edən Ələsgər həyat yoldaşını, qoşa qızını və oğlu Mikayılı götürərək İrana gedir. Useynov qardaşlarının köhnədən İranla sıx ticarət əlaqələri olduğundan oralarda dostları çoxmuş. Ələsgərdən olsa, İranda daha çox qalarmışlar, ancaq 1918-ci ildə bu mühitdə özlərini, sən deyən, münasib hiss etməyən xanımların təkidi ilə Bakıya qayıdırlar və tezliklə onları erməniçilikdən də təhlükəli bəla yaxalayır: bolşeviklər gəlir, mal-mülklərini əllərindən alırlar, Ələsgər xəstəliyə tutularaq dünyaya vida edir. Ancaq sərvətlərinin çoxunu müsadirə etmişdilərsə də, hər halda dolanışıqları vardı, yeniyetmə Mikayılın oxuyub-öyrənmək həvəsi də çoxdu və 1921-ci ildə Bakıdakı 5 saylı İkinci dərəcəli məktəbi bitirərək ali təhsil haqqında düşünməyə başlayır. Elə həmin məktəbdə Mikayıl sonra 30 ilə yaxın müddətdə birgə olacaqları, ortaq çalışacaqları sadiq və elə onun özü kimi istedadlı, işgüzar bir dostla tapışır - Sadıq Dadaşovla.

1922-ci ildə onlar ikisi də Bakıda Azərbaycan Politexnik İnstitutunun Mühəndis-inşaat fakültəsinin yenicə açılmış memarlıq bölməsinə qəbul edilir.

Mikayılla Sadıq həmin fakültənin o ixtisas üzrə təhsil alan ilk azərbaycanlı tələbələri idi.

Və illər ötdükcə bu tandem Azərbaycanın tarixindən heç vaxt silinməyəcək bir-birindən dəyərli izlər qoyacaq.

Tanıyanlar, dost-tanış onlara "qardaşlar" deyərdilər və yaxınlıq, yol və fikir doğmalığı nəhayətdə onları bir-birinə qohum da edir - Sadıq Mikayılın bacısı Leyla ilə ailə qurur.

Mikayıl Useynovla Sadıq Dadaşovun gələcəyin güclü memarlarına çevriləcəyi artıq onların tələbəlik çağlarından duyulurdu.

1926-cı ildə onlar hələ dördüncü kurs tələbələri idilər, hələ vur-tut hərəsinin 21 yaşı vardı və Nizami Gəncəvi abidəsi üçün elan edilmiş müsabiqəyə qatılaraq birinci yeri götürmüşdülər.

Bu əlamətdar hadisə Azərbaycanın gələcək iki böyük memarının yolun başlanğıcındakı əvvəlinci ciddi nailiyyəti olmaqdan əlavə, diqqəti bir başqa baxımdan da çəkir.

Bir para Azərbaycansevməz, millətimizin qüdrətinə xələl gətirə biləcək hər şər-şəbədəyə cəhd edən ünsürlər, bundan daha əcaibi isə guya alim adlanan, amma iqtidara olan kinləri hədəqəsindən çıxaraq artıq milli dövlətə, ölkəyə, xalqa qarşı, lap yumşaq deyilərsə, bədxahlıq həddinə yetişən bəzi ilana ağu verən özümüzdən olan zatıqırıqlar tarixi gerçəkləri kobudca təhrif edərək irin püskürürlər ki, guya Nizami Gəncəvini Azərbaycana sovet lideri Stalin peşkəş edib, sən demə, gürcünün, erməninin orta əsrlərdə yaşamış klassikləri olduğu üçün balans yaratmaqdan ötrü Nizamini də farslardan qopararaq bizimkiləşdirib, bu münasibətlə yubileyini keçirməyə də qərar verib.

Nizami Gəncəvi Azərbaycan şairidir, türk oğlu türkdür və yaşadığı XII yüzildən, XIII əsrin əvvəllərindən indiyədək həmişə də Azərbaycan xalqının sevimlisi olub. Bir müstəsna şair və Azərbaycan övladı olaraq XX yüzildə onun haqqında Gəncədə Mirzə Məhəmməd Axundzadənin (1875-1923) "Şeyx Nizami" kitabı çıxanda hələ nə sovet hökyməti vardı, nə Stalin adı ortadaydı.

1926-cı ildə də Azərbaycan hökuməti Nizami abidəsi üçün ən yaxşı layihələrdən ötrü müsabiqə elan edəndə kiminsə guya Nizaminin bizimki olmadığını fərz etmək heç ağlına gəlməzdi.

Düşmən olanlar, namərdlər, içərisi qurdlular milləti, dövləti vurmağa cəhdləri adətən hər zaman elə bu minvalla ən əziz olandan başlayırlar ki, daha artıq qəlb ağrıtsınlar, lakin əksinə, belə tərpənişlərilə həmişə daha artıq ikrah qazanır, ürək bulandırırlar.

Nizami isə Mikayıl Useynov və Sadıq Dadaşovla sonra illər boyu yenə birgə oldu.

İlk Nizami uğurundan təqribən 10 il sonra Gəncəli Müdriklə yenidən görüşdülər. Paytaxtın tən mərkəzindəki gözəlliyi ilə göz oxşayan Nizami kinoteatrı "memar qardaşlar"ın millətə, paytaxta və ölməz şairə növbəti töhfəsi idi.

Nizami kinoteatrının lap yaxınlığında, küçənin o tayında elə kinoteatrın tuşunda ucalacaq və sonralar uzun illər boyu "Azərtaq" və AzərTAc-ın, "Kommunist" və "Xalq qəzeti"nin redaksiyalarının yerləşəcəyi bina da bu iki müəllifin əsəri idi. İnzibati bina kimi layihələşdirilən bu tikilidə də Mikayıl Useynovla Sadıq Dadaşovun üslubuna xas şairanəlik, həm Nizamiyə, həm də Bakı şəhərinə dərin məhəbbəti sezilməkdədir. Elə ediblər ki, yolun o və bu tayındakı iki bina vahid ansambla, bir-birini tamamlayan qoşa gözəlliyə çevrilib. Nizamiyə görə kinoteatra hansı həssaslıqla yanaşıb, necə zərif və cazibədar memarlıq həlli tapıblarsa, bir daha Nizamiyə məhəbbətlə və həm də paytaxtın ümumi çöhrəsini nəzərə alaraq eyni tərzdə də "inzibati bina"ya süs verməyə can atıblar.

Ancaq Nizamiylə görüşlər hələ yenə olacaq.

1939-cu il noyabrın 1-də Nizami Gəncəvinin qarşıdan gələn 800 illik yubileyi ilə əlaqədar Bakıda şairin xatirə muzeyinin yaradılması haqda Azərbaycan hökuməti qərar verəndə əvvəlcə bundan ötrü ayrıca binanın tikilməsi barədə düşünülmüşdü. Lakin sonra qət edilmişdi ki, keçmiş "Metropol" mehmanxanasının binası yeniləşdirilib əsaslı təmir edilərək muzeyə çevrilsin və iş artıq tələbəlik dövründən qoşa işləməyə başlamış iki cavan memara etibar edilmişdi. Həm də burada tarixin ayrı bir cazibəsi də vardı ki, o binanın sahibi sabiq Bakı milyonçusu, el içində "Hachacağa" deyilən Hacı Hacıağa Dadaşov (1828-1905) olmuşdu. Sadıq isə onun doğmaca qardaşı Şıxəli Dadaşovun nəvəsi idi.

Heç bir cəhətdən diqqəti cəlb etməyən sadə ikimərtəbəli bina Mikayıl Useynov və Sadıq Dadaşovun nəfəsi dəyəndən sonra hərəsindən bir klassikin heykəli yerləşən 6 tağıyla, dəndanələriylə misli olmayan bir memarlıq incisinə, Nizamiyə layiq əsl saraya çevrildi və Bakının sabit rəmzlərindən birinə döndü.

Bakıda, elə Nizami muzeyinin qarşısında ucaldılan və heykəltəraş Fuad Əbdürrəhmanovun yaratdığı Nizami abidəsinin də, şairə Gəncədə yüksəldilən heykəlin də memarı onlar olacaq.

Vaxtsız ölüm parlaq Sadıq Dadaşovu 1946-cı ildə, 41 yaşında aparacaq. Ancaq Nizamiyə sədaqət Mikayıl Useynovda elə qabaqkı kimi qalacaq.

1969-cu ildə metronun "Nizami" stansiyasının layihəsini də Mikayıl Useynov cızacaq.

Bakıda, Abşeronda, Azərbaycanın müxtəlif guşələrində, keçmiş Sovet İttifaqının ayrı-ayrı respublikalarında Mikayıl Useynovun layihəsindən həyat almış tikililər bəs deyincədir. Fəqət onun bəzisini Sadıq Dadaşovla birgə işlədiyi, bəzisini onun erkən gedişindən sonra tək yaratdığı layihələr də var ki, bəyənilib, çox gözəl olduqları etiraf olunub, amma müəyyən səbəblər ucbatından elə kağız üzərində də qalıb. Onlardan biri, həm də ən gözəllərindən olanı "Şuralar Evi", sonralar "Hökumət Evi" adlandırılacaq bina üçün 1932-ci ildə elan edilmiş müsabiqəyə Sadıq Dadaşovla birgə hazırladıqları layihədir. Artıq 1934-cü ildə müsabiqəyə təqdim edilən layihələrin ən yaxşıları seçilsə də, son qərarın verilməsi xeyli uzanır və gəlib çıxır 1939-cu ilə. Münsiflərin ən yaxşı hesab edərək seçdikləri iki layihədən biri Mikayıl Useynovla Sadıq Dadaşovun, digəri həmin dövrdə SSRİ-nin ən nüfuzlu, ən aparıcı memarlarından biri olan Lev Rudnevinki (1885-1956) idi.

Bakının fikri məhz öz layihəmizin üzərində dayanmaqmış, amma görünür ki, son anda Moskvadan gələn tapşırıqla üstünlük Rudnevin layihəsinə verilir.

Hökumət Evimiz əzəmətlidir, gözəldir, ancaq Mikayıl Useynovgilin layihəsini, maketini görənlər tərəddüdsüz təsdiqləyər ki, Hökumət Evimiz indikindən də gözəl ola bilərmiş.

Başda zəhmli respublika rəhbəri Mircəfər Bağırov olmaqla, hökumət üzvləri 1939-cu ildə son qiymətləndirməni keçirirmiş.

Qəfildən daxili işlər komissarı Stepan Yemelyanovun Mikayıl Useynova verdiyi naqolay sual hamını şəkləndirir. Bu sual sualdan daha artıq siyasi ittihama bənzəyirdi və kim tərəfindən də verildiyi nəzərə alınarsa, "qan-qan" deyirdi: "Yoldaş Bağırov, mən anlaya bilmirəm ki, niyə memar Useynov proletariatın dahi rəhbəri Vladimir İliç Leninin heykəlini binanın qarşısında, girişində deyil, arxa tərəfində yerləşdirmək istəyir, məqsədi nədir?"

Yemelyanovun iki memardan birini ayıraraq günahı məhz Mikayıl Useynova yönəltməsi səbəbsiz deyildi. Yemelyanov çekist idi, Dadaş Sadıqovla da Mircəfər Bağırovun qohumluq əlaqələrinin olmasından xəbərdar idi.

Hamı təşvişlə bir-birinə baxır ki, bunun qanı getdi.

Mikayıl Useynov qalxır ayağa, təmkinlə dillənir: "Mən heykəlin binanın arxa tərəfində qoyulmasını məqsədli şəkildə etmişəm".

Bu sözlərdən zaldakı gərginlik daha da artır.

Mikayıl Useynov davam edir: "Hökumət Evinin yanında kütləvi tədbirlər təşkil olunacaq, bu zaman xalq binanın qarşısına yox, arxa tərəfindəki meydana toplaşacaq, oradan keçib gedəcək. Lenin isə həmişə xalqla olub, xalqa arxalanıb, məqsəd də ondan ibarətdir ki, rəhbər zəhmətkeşlərə yaxın olsun, onlarla üzbəüz dayansın".

Darmacalda özünü itirməyən cavan memarın hazırcavablığı vəziyyəti dəyişir, Mikayıl Useynovun bu sözünün müqabilində komissar Yemelyanovun onun haqlı olduğu ilə razılaşmaqdan qeyri çarəsi qalmır.

Həmin toplantıdan Mikayılla Sadıq xoş ovqatda, artıq layihələrinin qəbul edildiyi inamı ilə ayrılsalar da, bir neçə gün sonra onların deyil, Rudnevin layihəsinə birinci yer verildiyi elan olunur. Ancaq onların layihəsindəki həmin məqam - heykəlin məhz binanın arxa hissəsində, meydana baxan tərəfində yerləşdirilməsi obiri layihəyə əlavə edilir.

Mikayl Useynovun ailə üzvlərindən dinlədiyim xatirələrə görə, Sadıq Dadaşovun Mircəfər Bağırovla qohumluğu varmış, ehtimalən onu da, onunla daim şərik işləyən Mikayılı da 1930-1940-cı illərdə siyasi repressiyalar bataqlığından əzazil rəhbərin iltifatı xilas edibmiş.

Ancaq qasırğalı illər Mikayılın ömrünə yarası həmişəlik qalacaq müdhiş zərbəsini də vurubmuş. 1937-ci ildə o, nişanlıymış, yaxın vaxtlarda toyları da olmalıymış. Ancaq qızın valideynləri həbs edilir, eyni müsibətin onu da haqlayacağını düşünən qız həbsxanada başına gətirilə biləcək bəlaları göz önünə alaraq yeganə çıxış yolunu özünü yandırmaqda görür.

Yenə Mikayıl Useynovun qohumlarından eşitdiklərimdəndir ki, həmin qız da kübar ailədənmiş və Bakının ən gözəl qızlarından biri imiş.

Bu itki Mikayılı sarsıdır və ailə qurmaq istəyi də o faciə ilə biryolluq sönür.

Əqrəbası mənə Mikayıl Useynovun bu etirafını da çatdırıb ki, zərrə qədər belə arxayınlığı yoxmuş, 1937-ci ildən ta 1956-ya - bəraətlər mövsümünədək daim səksəkələrin caynağında olub, həbsini hər gün gözləyirmiş və bu müddət ərzində daim mənzilinin girəcəyindəki güzgülü qədimi termonun yanında içərisinə isti paltar, dəyişəcəklər yığdığı bir əl çantası hazır vəziyyətdəymiş.

...Hələ tələbəlik illərindən Mikayıl Useynov da, Sadıq Dadaşov da əməli memarlıqla bərabər elmi araşdırmalara da həvəs göstərmişdilər. Onların ilk işlərindən biri hələ 1924-1925-ci illərdə institutda oxuya-oxuya Şirvanşahlar saray kompleksini dərindən tədqiq etmək, ölçü işləri aparmaq olmuşdu. Sonrakı onillərdə memarlıq irsimizin bu nadir nümunələri ilə müfəssəl tədqiqatlar da aparılacaq, sanballı əsərlər də yazılacaq. Lakin 1920-1930-cu illərdə, Naxçıvandakı Möminə Xatın, Yusif ibn Kuseyir türbələrinin, Qarabağlar türbəsi və böyründəki minarəli zəfər tağının, qədim Bərdə şəhərindəki Nüşabə türbəsinin və bir qatar başqa orta əsr memarlıq yadigarlarımızın ilk tədqiqatçıları olmaq Mikayıl Useynov və Sadıq Dadaşovun adı ilə bağlıdır.

Lap başlanğıcdan onların memarlıq fəaliyyəti həm də elmlə bağlı olduğundan 1945-ci ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyası yaradılarkən ilk seçilən 15 təsisçi akademikdən biri Mikayıl Useynov, digəri Sadıq Dadaşov idi.

Mikayıl Useynov həm də xeyirxah və qabil elm təşkilatçısı idi. O, 1948-1988-ci illərdə Azərbaycan Elmlər Akademiyası Memarlıq və İncəsənət İnstitutunun direktoru işlədi. 1970-ci illərin sonları, 1980-ci illərdə mən həmin institutla sıx bağlı idim, tez-tez gedib-gələrdim, orada dostlarım çoxdu və institutun nəzdində qiymətli mənbələrlə dolu arxivlər vardı ki, mən də mütəmadi bəhrələnərdim. Mənim müşahidəmə görə, Mikayıl Useynovun rəhbərliyi dövründə həmin institut ən parlaq çağlarını sürdü, humanitar və ictimai elmlər sahəsində ən sanballı mərkəzlərdən sayılırdı və məhz o illərdə də orada bir çox qiymətli əsərlər hazırlanaraq işıq üzü gördü. Yazılmasına qüvvətli alimlərin cəlb edildiyi və Azərbaycanın ən qədim dövrlərdən yeni zamanadək olan memarlıq tarixini əks etdirən sanballı araşdırma da o illərin köhnəlməz bəhrələrindəndir. Mikayıl Useynov da həmin fundamental əsərin əsas müəlliflərindən biri idi.

Mikayıl Useynov Cəfər Qiyasiyə "Təbriz memarlıq məktəbi" mövzusunda dissertasiyasını işləyərkən elmi rəhbərlik edirdi. Cəfər söyləyir ki, Mikayıl müəllimin direktor otağının qapısı həmişə açıq olardı. İstədiyin vaxt girib sözünü demək imkanın vardı. Cəfər bunu da xatırlayır ki, hərdən məni evinə dəvət edərdi, geniş mənzilindəki rəflərdə xarici dillərdə, kitabxanalarda belə tapılması mümkün olmayan nadir nəşrlər düzülmüşdü. Qızırqanmadan, hamısını səxavətlə istifadəyə verərdi.

Özü həyatda hər çətinliyi gördüyündən, alimliyi də fitrətdən gəldiyindən qısqanclıq, təkəbbür kimi xırda hisslərdən çox uzaqmış, elmdə yeni irəliləyən gənclərdən qayğılarını əsirgəməzmiş.

Akademik Mikayıl Useynovun özünün qələmindən çıxmış 100-dən artıq elmi əsərin arasında onun 1936-cı ildə Moskvada "Arxitektura SSSR" jurnalında dərc edilmiş "Bakıda Divanxana" adlı ilk məqaləsindən, 1938-ci ildə yenə Moskvada nəşr edilmiş "Bakıda Azərbaycan memarlıq abidələri" adlı ilk kitabından tutmuş ta "Xan sarayı" (Bakı, 1946), "Nizami dövründə Azərbaycan memarlığının ümumi icmalı" (Bakı, 1947), "Azərbaycan memarlığı III-XIX əsrlərdə" (Moskva, 1948), "Sovet Azərbaycan memarlığının inkişafı məsələsi" (Bakı, 1949), "Şirvanşahlar saray kompleksinin memarlığı" (Bakı, 1950), "Bakının memarlıq abidələri" (Bakı, 1955), "Azərbaycan memarlıq tarixi" (Bakı, 1952), "Azərbaycan memarlıq abidələrinın bərpası məsələləri" (Bakı, 1960) , "Sovet dövrü Azərbaycan memarlığının milli özünəməxsusluqları" (1973), "Azərbaycanın memarlıq irsi və onun öyrənilməsi problemləri" (1976) sərlövhəli araşdırmalarınacan və qələmindən çıxmış digər elmi əsərlərin hamısında yer alan mövzulara miqyaslı baxışı, vətəndaşlıq mövqeyindən vicdanlı və dürüst yanaşması, incə təhlilləri diqqət çəkir.

Sovet dövründə hər bir azərbaycanlı alimin, sənətkarın, idmançının, mütəxəssisin... respublikadan kənarda, illah da xarici ölkələrdə əldə etdiyi hər nailiyyət təkcə milli fəxr mənbəyi deyil, həm də siyasi siqləti olan bir uğur idi.

Azərbaycan alimi akademik Mikayıl Useynov Varşavada (1955), Londonda (1961), Havanada (1963), Parisdə (1965), Varnada (1972), Madriddə (1975), Mexikoda (1978)... memarların beynəlxalq konqreslərində kürsüyə qalxırdı, dərin məzmunlu məruzələrlə çıxış edirdi, həmin elmi yığıncaqların iştirakçıları ilə sərbəst danışdığı bir neçə dildə diskussiyalara girirdi və bunların sorağını almaq hər dəfə qürurlandırırdı. Azərbaycanlı alimin (yaxud istənilən başqa sovet respublikasından olan ayrı bir milli kadrın) SSRİ-ni təmsil edərək sovet elminin təqdimatçısı kimi beynəlxalq arenada belə ardıcıl görsənişləri o çağlarda az təsadüf edilən hallardan idi. Moskvada - Mərkəzdə də görməzliyə vurmağın mümkünsüz olduğu bu üstün səviyyəyə şahid olduqlarından qapılar onun üzünə açıqdı və tək azərbaycanlı idi ki, həm SSRİ Memarlıq Akademiyasının həqiqi üzvü idi, həm də Mərkəz onun Böyük Britaniya və İrlandiya Kral Asiya Cəmiyyətinin fəxri üzvlüyünə seçilməsinə (1985) maneçilik törətməmişdi.

Bununla belə, Türkiyəyə yolu qapalı idi. Avropa ölkələrinin bir çoxuna dəfələrlə səfər etmişdisə də, görməyi çox arzuladığı Türkiyəyə getməsinə rüsxət verilmirdi. Cəfər söyləyir ki, o dövrdə məni hamı türkçü kimi tanıyırdı. Bir gün institutda Mikayıl müəllim mənə astaca dedi ki, çox istərdim səninlə İstanbula, Ankaraya birlikdə səfər edək. Güldüm ki, ay Mikayıl müəllim, məgər məni oralara buraxan var ki, gedək?!

...Unudulmaz Rasim Əfəndiyev danışırdı ki, bir dəfə institutdakı növbəti elmi şuradan sonra digər üzvlər getmişdi, otaqda Mikayıl müəllimlə mən, Lətif Kərimov, Əbdülvahab Salamzadə, Əhməd İsazadə qalmışdıq. Kimsə dedi ki, "Qobustan" jurnalında memar Qəzənfər Əlizadənin bir müsahibəsini oxuyub. Qəzənfər müəllim Üzeyir bəydən soruşubmuş ki, yazdığınız əsərlərdən ən çox sizə hansı əzizdir. Deyir, zənn edirdim cavab verəcək ki, elə hamısı. Ancaq gözlədiyimin əksinə olaraq birbaşa qayıtdı ki, "O olmasın, bu olsun".

Sükut oldu, Mikayıl müəllim dilləndi ki, mənimçün də hər əsərimin ürəyimdə öz yeri, öz tarixçəsi olsa da, ikisinin yeri ayrıcadır. Biri Elmlər Akademiyası binası ki, 40 ilə yaxındır iş yerimdir, hər gün bura gəlib-gedirəm, ikincisi də "Alimlər Evi" ki, özüm də orada yaşayıram.

Ancaq evdən fərqli olaraq, hər dəfə Akademiyanın qarşısına çatıb maşından düşəndə, aşağdan yuxarı əsas binanı seyr edəndə pərişan oluram. Çünki bu binanın üstü belə olmamalı idi, binanı tamamlayan, ona xüsusi gözəllik verən milli üslublu dörd günbəz son anda layihədən çıxarıldı. Çünki Nikita Xruşşov memarlıqda ifratçılığa və israfçılığa qarşı bir çıxış etmişdi, mənim də haqqımda şəxsən söyləmişdi ki, ölkənin belə memarlara ehtiyacı yoxdur. Həmin ixtisarlarla layihənin o cür şikəst edilməsi məni binanı hər dəfə təzədən görəndə yenidən ağrıdır.

Siyasətlər də, o siyasətləri yeridən xadimlər də gedir və çox vaxt onların haqqında qalan elə lətifəvari hekayətlər olur. Sənətkardansa əsərlər qalır və onu sağlığında olduğu kimi, gələcəkdəkilərin də minnətdar sevgilərində yaşadır.

Yenə Cəfər Qiyasinin xatirələrindəndir. Mənə danışırdı ki, müdafiəsi zamanı opponentlərindən biri Özbəkistandan gəlmiş - Daşkəndin baş memarı, memarlıq nəzəriyyəçisi, əslən tatar olan Midhət Bulatov idi. O həm də Özbəkistan paytaxtındakı məşhur "Nəvai" mehmanxanasının memarı imiş. Öz işini Mikayıl Useynovun layihəsi ilə tikilmiş "Abşeron", "Moskva" hotelləri ilə müqayisə edirdi, Bakıda Mikayıl müəllimin layihəsini verdiyi başqa tikililəri seyr edirdi və heyrətə gəlirdi, qibtə edirdi ki, ustad iki daşın arasında sözünü deyə bilib, bütün sıxıntılara baxmayaraq, bizim edə bilmədiklərimizin hamısını mühafizəkar yasaqlardan çıxış yolu taparaq gerçəkləşdirməyi bacarıb...

...Təqvimlə böyük memar, akademik Mikayıl Useynovun həyatı 1992-ci il oktyabrın 7-də bitib. Ancaq Bakımızın hüsnünə yaraşıq qatan və hər gün gözümüzün önündə olan hər bir yadigarı ilə memar Mikayıl Useynov özü də yenə bizimlə deyilmi, hamımızla birgə sevimli şəhərində yaşamaqda davam etmirmi?

Akademik Rafael Hüseynov

525-ci qəzet