Üzeyir Hacıbəyli həmişə bu millətlə qalacaq solmaz, köhnəlməz miras yaradıb. Nəsil-nəsil insanlarımız Üzeyir Hacıbəyli incilərini dinləyib, duyğulanıb, sevib və gələcəkdə də həmişə belə olacaq. Ancaq Üzeyir bəyin özünün həyatı da, keçdiyi yol da bir ayrı dastandır. Millətimiz gərək bu macəralı ömrü bütün acısı və şirini ilə yaxşı bilə. Bu, heç də sadə və onun bizə əbədi sovqatı olan musiqisi kimi gözəl ömür deyil.

Üzeyir bəy dünyadan qocalaraq getməyib. Həyatdan ahıl yaşında ayrılanda isə onun vücudu ömrün son 28 ili ərzində adətən üzə vurmadan keçirdiyi saysız sarsıntıların, içərisini gəmirən nigaranlığın, arası kəsilməyən xofun nəticəsi olan ən müxtəlif ölümcül xəstəliklərlə dolu idi.

Üzeyir bəyin vəfatından 70 gün qabaq - 1948-ci il sentyabrın 14-də respublika Səhiyyə Nazirliyi yanında Xüsusi Müalicə-Sanitariya İdarəsinin rəisi, doktor Belenki xəstənin vəziyyəti haqda professorlar Afonski, Yeqorov, Abdullayev, Emin Əfəndiyev, həkimlər Argentov, İdelson, Osipyan, Veysov, Əhmədovdan ibarət komissiyanın tərtib etdiyi arayışı imzalayır. Mərəzlər "buketi" ümidverici nəticə vəd etmirdi: "Ürək astması ilə dekompensasiya olan hipertoniya xəstəliyindən, arterosklerozdan, miokardio-sklerozdan, nefro-sklerozdan, diabetdən və keçirdiyi beyin damarlarının trombozundan qalan fəsadlardan əziyyət çəkir. Xəstəyə dinclik, medikamentoz və dietik müalicə təyin edilmişdir. Yaşaması ilə əlaqədar proqnoz qəlizdir, tutmaların təkrarlanması və digər kəskinləşmələr təhlükəli ola bilər".

Bu yaşında və üzdən baxanda sanki rahat keçən həyatında bir belə azar onun daxilinə daraşmışdısa, bais insanaqənim siyasi mühit, qəddar zəmanə idi.

Bu arayışın yazıldığı gün Mərdəkana onu yoluxmağa Mərkəzi Komitənin Birinci katibi Mircəfər Bağırov özü gəlibmiş. Ertəsi gün, sentyabrın 15-də Üzeyir bəy həmin təşriflə əlaqədar bir təşəkkür məktubu da yazıb.

Nə o gəliş təsadüfiymiş, nə Üzeyir bəyin dərhal minnətdarlıq məktubu göndərməsi.

Moskvadan Bakıya Stalin zəng vurubmuş, sözarası Üzeyir bəyi soruşur, səhhəti ilə maraqlanır, vəziyyəti necədir soruşur. Soruşan Stalin idisə, quruca sözlə, "yaxşıdır", "babatdır", "müalicə alır" və belə-belə ümumi ifadələrlə ötüşmək olmazdı. Verilən cavabın dürüstlüyünü təsdiq edən sənəd də olmalı idi və Stalin xəstənin halını xəbər alırdısa, demək, Bağırovun daha artıq diqqət göstərməsi mütləq idi. Öz xoşu ilə gələn idisə, bu ziyarəti elə daha əvvəlki günlərdə və həftələrdə də etmək mümkündü.

Gəlir, Stalinin onun halı ilə maraqlanmasını Üzeyir bəyə çatdırır və görünür, məsləhət də olur ki, bu qayğıya və diqqətə görə təşəkkür məktubu yazmaq yerinə düşər.

Bu, ölüm yatağında olan canlı Üzeyir bəyin ən axırıncı yazılarından biridir. 1948-ci il sentyabrın 16-da imzaladığı minnətdarlıq məktubu: "Əziz, möhtərəm Mir Cəfər! Sizinlə Mərdəkanda olan və məni çox həyəcanlandırmış görüşümüzün unudulmaz təəssüratı altında mənə göstərdiyiniz daimi səmimi diqqətə görə sonsuz təşəkkürlərimi ifadə etməyə söz tapmıram. Moskva altında və burada təsəvvür edilə biləcək ən yaxşı şəraitdə keçən uzunmüddətli müalicəm əsnasında Sizin şəxsimə ürəkdən göstərdiyiniz qayğını daim hiss etmişəm.

Mən hədsiz şadam və Sizin böyük rəhbər İosif Vissarionoviç Stalinin mühüm dövlət işləriylə ifrat məşğulluğuna baxmayaraq, səhhətimlə maraqlanması haqda məlumatınız məni qəlbimin dərinliklərinədək duyğulandırdı. Bu atalıq qayğısı məni həddən ziyadə ruhlandırır və ilhamlandırır. Çox heyifsilənirəm ki, uzun müddət davam edən xəstəliyim müvəqqəti olaraq yaradıcılığıma mane olub. Amma ümid edirəm ki, səhhətim imkan verən kimi mən yenidən qələmə sarılacağam, böyük Stalinə və Vətənimizə sonsuz məhəbbətimi musiqidə ifadə edəcəyəm".

...Üzeyir bəy haqqında cild-cild kitablar var. Amma vaxt ötdükcə hökmən yeni-yeni cildlər də yaranacaq. Onun haqqında filmlər var, yeniləri də mütləq çəkiləcək. Üzeyir bəyin bir çox əsərləri var ki, hələ heç üzə çıxarılmayıb, indinin musiqisevərinə təqdim olunmayıb. Amma geci-tezi var, olunacaq, onları insanlarımız görəcək, eşidəcək, dinləyəcək, bunlarla Üzeyir bəyə bir qədər də yaxınlaşacaq, ölməz sənətkara heyranlığı daha da artacaq.

Ancaq hər yolun bir başlanğıcı olur. Üzeyir bəy haqqındakı ilk sanballı kitab 1955-ci ildə, Üzeyir bəyin onsuz gələn 70 illiyi ərəfəsində nəşr edildi. Ancaq özü həmin əsərin yazılmasından xəbərdar idi və mümkündür ki, hansısa fəsilləri ilə tanışmış da. Həmin kitabın müəllifi Xurşid xanım Ağayeva (1906-1953) idi.

Xurşid xanım Azərbaycan Cümhuriyyətinin qurucularından olan, dilindən İstiqlal Bəyannaməmiz ilk dəfə səslənmiş, Azərbaycan Məclis-i Məbusanına - ilk parlamentimizə rəhbərlik etmiş Həsən bəy Ağayevin (1875-1920) doğmaca qızı idi. Üzeyir bəy Xurşid xanımın atasıyla elə Cümhuriyyət dönəmindən sıx və məhrəm münasibətlərdə olmuşdu və bu qızı lap kiçik yaşlarından tanıyırdı, sonra ona dərs də dedi, ardınca oldular həmkar və daha sonra da Üzeyir bəyin rektorluq etdiyi konservatoriyada 1944-46-cı illərdə Xurşid elm və tədris üzrə prorektor vəzifəsində çalışdı.

Və elə o vaxtlarda artıq Üzeyir bəy haqqında monoqrafiyasını yazmağa başlamışdı.

Xurşid xanım bu əsər üzərində işləyirdi, əlbəttə ki, nə o özü, nə Üzeyir bəy yaxın ölüm haqqında düşünərdilər, o da, bu da həmin kitabın buraxılmasını görəcəkləri ümidində imişlər. Ancaq əcəl niyyəti qabaqlayır - 1948-ci ildə Üzeyir bəyin ömür yolu vaxtsız qırılır, 5 il sonra isə amansız mərəz cavan yaşlı Xurşid xanımı da aparır.

Xurşid xanımın Üzeyir bəyin sağlığında və ölümündən sonra onun haqqında qələmə aldığı çoxsaylı araşdırmalarını qovuşduraraq dissertasiya kimi müdafiə etmək məqsədi də varmış. Bu da qismət olmur.

Xurşid xanımın həmin yadigar kitabının işıq üzü görməsi Üzeyir bəyin yetirmələrindən olan və ona həmişə övlad məhəbbəti bəsləmiş, Xurşid xanımın da xətrini sağlığında da, ölümündən sonra da uca tutmuş unudulmaz bəstəkarımız Süleyman Ələsgərovun (1924-2000) sayəsində gerçəkləşmişdi.

Xurşid xanımın yas günlərindən birində Süleyman müəllim onun həyat yoldaşı, Tibb İnstitutunun rektoru olan Bahadur Eyvazova (1907-1987) deyir ki, gərək Xurşid xanımın monoqrafiyasını buraxaq (Xurşid xanımın birinci əri Həsən bəy Ağayevlə Məclis-i Məbusanda birgə işləmiş, daha sonra Cümhuriyyət dönəmində Azərbaycanın ilk əmək naziri vəzifəsini tutmuş, sovet dönəmində də elm və təhsilin inkişafında əhəmiyyətli xidmətləri olmuş və Mircəfər Bağırovun şəxsən qətlə yetirdiyi Əhməd Cövdət Pepinov-Ömərbəyov (1893-1938) olmuşdu. Bir vaxtlar həmin Bahadur Eyvazov da onun katibi vəzifəsində işləmişdi).

Süleyman müəllimin bu sözündən sonra Bahadur 1954-cü ilin fevralında,  həyat yoldaşının qırxı çıxandan bir neçə gün sonra Xurşid xanımın Əhməd bəydən olan qızı Sevda xanıma və Xurşidin bacısı, dilçi alim Nəzakət Ağazadəyə (1910-1979) zəng vurub onları evə dəvət edir, Xurşidin Üzeyir bəylə əlaqədar bütün əlyazmalarını onların qarşısına qoyur, xahiş edir ki, sahmana salıb kitab halına gətirsinlər.

(Xurşid xanımın bütün arxivini vərəq-vərəq mən də çevirmişəm, nəşr edilmiş həmin monoqrafiyanı da oxumuşam və hiss etmişəm ki, tam sistemləşdirilməmiş fəsillərdən, rabitəsiz məqalələrdən, qeydlərdən ibarət materiallar toplusunu mükəmməl bir kitaba çevirmək, lazım olan məqamlarda boşluqları doldurmaq, mənbələri bərpa etməkçün Sevda və Nəzakət xanımlar nə qədər əziyyətə qatlaşıblar).

İlkin mərhələni onlar yerinə yetirir, sonra əlyazma verilir Süleyman müəllimə. O vaxtlar Mədəniyyət Nazirliyi İncəsənət İşləri İdarəsinin rəisi işləyən Süleyman Ələsgərovun özü və Xurşid xanımın musiqişünas tələbələri - Qəmər İsmayılova, Əminə Eldarova, bir də bəstəkar Zakir Bağırovdan ibarət dəstə əvvəldən-sonacan əsərə yenidən əl gəzdirirlər.

Amma kitab heç bir nəşriyyatın planında yox idi və sovet dövründə qayda belə idi ki, gərək qabaqcadan müraciət edib əlyazmanı təhvil verəsən, zəruri redaktə mərhələlərini adlayasan, çap növbəsinə düşəsən və sonra illərlə kitabının çıxmasının intizarında olasan. Bu gözləmə ən xoşbəxt halda kitabın 2 il sonra buraxılması ilə nəticələnə bilərdi.

Bəs neyləməli? Azərnəşrdə onlara fəndi Qılman İlkin öyrədir: "Teatr Cəmiyyətindən məktub gətirin ki, onların sifarişidir, növbəsiz buraxaq".

Süleyman müəllim dikəlir Teatr Cəmiyyətinin sədri Rza Təhmasibin yanına və məktubla qayıdır.

1955-ci ilin sentyabrında kitabın siqnal nüsxəsi işıq üzü görür. Hələ bütün tiraj hazırlanıb qurtarmamış konservatoriyada bu kitabın müzakirəsinin keçiriləcəyi haqda elan asılır. Nadürüstlər baş qaldırıbmış - Üzeyir bəy haqda ilk monoqrafiyanın əlüstü müzakirəsini keçirməkdə məqsəd sevinci bölüşmək yox, balta çalmaqmış. Kitabın titul səhifəsində "Üzeyir Hacıbəyov" kəlmələrindən sonra mötərizədə "Jiznğ i tvorçestvo velikoqo Azerbaydjanskoqo kompozitora" ("Ulu Azərbaycan bəstəkarının həyatı, fəaliyyəti və yaradıcılığı" yazılmışdı). Bədxahların etirazı "velikiy" - "ulu" kəlməsinəymiş.

İşə o zaman akademiyanın vitse-prezidenti olan Səməd Vurğun qarışır: "Müəllifi həyatda olmayan kitabın nə disputu? İradlarınızı kimə deyəcəksiniz? Lap, tutalım, hansısa nöqsanlar tutdunuz, onları kim gəlib düzəldəcək? İkincisi də, o müzakirə keçirilsə, gəlib özüm çıxış edəcəyəm ki, Üzeyir Hacıbəyov Azərbaycanın yox, dünyanın ən ulu bəstəkarlarından biridir" (Bunu da Süleyman müəllim danışırdı ki, Səməd Vurğun bu məsələylə bağlı Qara Qarayevə zəng çalanda sözünü rusca demişdi, rusca daha dəqiq və tutarlı səsləndiyi üçün həmin ifadəni də onun dilindən qopan kimi gətirirəm - "Odin iz veliçayşix").

Üzeyir bəy də, Xurşid xanım da sağlıqlarında rəzil həmlələrə az məruz qalmamışdılar. Ölüb getmişdilər, dövr dəyişmişdi, ancaq müəyyən siyasi qüvvələr, gözəgörünməz qara əllər onlara qarşı məkrini davam etdirirdi. Yenə tək-tük baş qaldıran qanqallar onları - bu dəfə artıq xatirələrini - dalamaqda davam edirdi. Nə acı ki, belələri həmişə olub və bundan belə də olacaq, heyiflər ki, belədir!

 Üzeyir bəy ilk gəncliyindən həyatının sonunacan sıxıntıları, çətinlikləri, təqibləri az görməmişdi. İndi həyatda yox idi, həmin sıxıntılar, həmin təqiblər yenə davam edirdi. Belə-belə hadisələri yaddaşda sıralayanda, Üzeyir Hacıbəylinin sovet dönəmindəki ömrünü göz önünə gətirəndə bunu da düşünürsən ki, hər halda millətimiz bəxtəvərdir ki, dahi Ustadın, heç olmazsa, bu qədər yaşamaq və yaratmaq möhləti olub. Çünki qansız bolşevik dönəmində Üzeyir bəyin həyatına istənilən anda nöqtə qoyula bilərdi. 1920-ci ilə qədər hər il azı bir-iki böyük əsər, bolluca elmi və publisistik məqalələr yazan Üzeyir Hacıbəyli 1920-ci ildən ta 1930-cu illərin əvvəllərinə qədər susur. Heç bir böyük əsər yaratmır. Çünki mütəmadi səksəkədə idi, ardınca gəlinəcəyini, məhv ediləcəyini hər gün gözləyirdi.

Bugünü ilə bərabər üzücü müddət boyunca onun ortaya qoyduğu yeganə böyük əsər "Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları"dır. Bu da onun konservatoriyada oxuduğu mühazirələri əsasında yaranmış elmi-nəzəri araşdırma idi ki, hansısa sözünə mız qoymaq, cümlələrində sətiraltı məna axtararaq siyasi bəhanələrlə onu suçlamaq müşkül idi (Əslində gərək "mümkünsüz" idi yaza idim. Ancaq həmin dövrün davranış ədaları və rəzil günahlandırma üsullarından agah olduğumdan o cür yazdım. Çünki şəkk yoxdur ki, istəsəydilər, bu kitabdan da sovetə qarşı ideoloji düşmənçilik əlamətləri tapıb çıxarardılar).

Vahimə məngənəsində, ürəkdə qalıb üzə çıxmayan yeni əsərlərsiz yaşanmış bu dövr də Üzeyir Hacıbəylinin onsuz da sürəkli olmayan ömrünün bihudə itirilmiş parçasıdır. Amma ona görə bəxtiyarıq ki, o illər Üzeyir Hacıbəylini girdabına çəkə bilmədi. Çünki həbs olunsaydı, ona da "xalq düşməni" damğası vurulsaydı, ortada olan bütün əsərləri də, əlyazmaları da, məktubları da silinib-süpürüləcəkdi, musiqisinə də millət bəraətlər mövsümü yetişənəcən həsrət qalacaqdı. Üzeyir Hacıbəyli o fırtınalardan, o zaman cəngəlliyindən mərdanə çıxdı. Bu gün Üzeyir bəy artıq tarixinkidir və tarixin olan Üzeyir bəy həmişə də tarixlə qoşa yaşayacaq.

Üzeyir bəyi candan sevən, ilk gənclik illərindən ondan gördüyü qayğıların ibrəti ilə sonra həyatı uzunu özü də xeyirxahlıqlar etməkdən usanmayan Süleyman Ələsgərovun unutmadığım sözləri var. Söyləyirdi ki, əsatir 124 min peyğəmbərin olduğunu deyir, peyğəmbərlərin də hamısı müqəddəsdir, ancaq biz onların heç birini görməmişik. Ancaq Üzeyir bəyi ki, görmüşük. Peyğəmbərlərə aid edilən keyfiyyətlərin, müqəddəslik xüsusiyyətlərinin hamısı bu insanda vardı. Odur ki, bizim nəzərimizdə o, peyğəmbər kimi insandı.

Bunu canlı şahid, Üzeyir bəyi ən yaxından tanımış insanlardan biri söyləyirdi. Və mən o sözlərin həqiqətini qəbul edirəm.

Həmin müqəddəslik işığı Üzeyir bəyin kino-xronikalardan, fotolardan bizə baxan çöhrəsində də var. Hər gün ömrümüzü müşayiət edən musiqisində də, qələmindən çıxan hər bir əsərdə də.

Və nə qədər ki o nur bu millətlədir, Azərbaycanın işığı heç vaxt əskilməyəcək.

...Üzeyir bəy fitrətdən millətpərvər, vətənsevər insan idi. Dünyanın istisini-soyuğunu görəndən sonra deyil, elə gəncliyindən ağırbatman ağsaqqal kimi düşünürdü. Sübutu Üzeyir bəyin XX yüzilliyin başlanğıcında qəzetlərdə qalan məqalələri, o yazılardan saçan müdriklik, düşüncənin heyrətamiz miqyaslarıdır.

1906-1907-1908-1909-cu illərdə Üzeyir bəy yaşı 20-ni yenicə ötmüş gənc idi. Ancaq həmin dövrdə qələmə aldığı yazıları oxuyan onu 50-60 yaşından cavan saymaz, ağsaqqal da olmasa, azı püxtələşmiş ahıl bir insan hesab edər. Fikir dolu hər cümləsində, yükü ağır qənaətlərinin hər birində millət ağrısı, yurdunu daha çiçəklənən, daha mütərəqqi, daha məsud görmək canatması var. İstəyir ki, xalqı, yaşadığı məmləkət qüsurlardan arıtlansın, dünyanın irəli getmiş xalqlarıyla ayaqlaşa bilsin.

Sovet dönəmində Üzeyir bəyin çoxcildliyi nəşr olunmuşdu. O cildlərdə Üzeyir bəyin ayrı-ayrı musiqi əsərləri, librettolarıyla yanaşı, XX əsrin əvvəlində qəzetlərdə dərc edilmiş məqalələri də yer alırdı. Təbii ki, hamısı yox, heç çoxu da deyil, təkəm-seyrək seçmələri. Seçmələri də guya ən yaxşısını götürmək mənasında etməyiblər. O yazıların çapını uyğun sayıblar ki, bunlar sovet senzurasından keçə bilərdi. Hətta həmin yazıların da bir çoxunda düzəlişlər ediblər, ayrı-ayrı parçaları qayçılayıblar, bir sözü, ya ifadəni dəyişməklə müəllifin mövqeyini, baxışını təhrif ediblər.

Bunu həmin dövrdə o kitabları nəşrə hazırlayanları qınamaq qəsdi ilə demirəm. Nə etmək ki, zəmanə o cürdü, nəyisə üzə çıxarmaq istəyin vardısa, gərək itkilərə də hazır olaydın. Yoxsa heç o çap olunanlar da müasirlərə görünmədən hər kəsin əli çatmayan arxiv künc-bucağında mürgüləyərdi.

İndi təsəvvür edin ki, yazıldığı vaxtdan 60-70 il ötəndən sonra da Üzeyir bəyin XX yüzilin əvvəllərində mətbuatda dərc edilmiş yazıları hakimiyyəti siyasi nöqteyi-nəzərdən qıcıqlandırırdısa, müəyyən fikirlərin üzə çıxmasını hətta XX əsrin ortalarını adlayandan sonra da rəva bilmirdilərsə, görün o yazılar hansı kəskinlikdə imiş.

Vətən və millət təəssübkeşliyi Üzeyir bəyin o illərdəki məqalələrinin başlıca qayəsidir. Bir çox yazılarında qaldırdığı ümdə məsələ ana dilinin aqibəti idi. Ağıllı adamdı, gözəlcə anlayırdı ki, milləti millət edən ən vacib dayaq onun ana dilidir. 1909-cu ilin martında "Tərəqqi" qəzetində dərc edilmiş məqaləsində "Yeni üsul-i təbii haqqında bir neçə söz" sərlövhəli silsilə məqalələrindən birində yazırdı ki, "Qafqazda türk dilini mükəmməl bilənlərdən Əli bəy Hüseynzadə cənabları dəfələrlə qəti surətdə elan etmişlər ki, türk dilində "hansı ki", "hansılar ki" sözü yoxdur. Mən də deyirəm ki, bu sözü tərcümə üsuli ilə dərs verən müəllimlər rusun "kotorıy" kəlməsini tərcümə etmək üçün özlərindən çıxardıblar. Onun istemalı dil üçün lüzumsuz bir ağırlıqdır".

Üzeyir bəy əslində rusdilli idi. Qori seminariyasında tədris rusca idi və orda kənd-kəsəkdən rusca bir kəlmə bilmədən oxumağa gələnlərə həmin dili qısa müddətdə kamil səviyyədə mənimsətməkçün hətta öyrəncilərin öz aralarında ana dilində danışmasına görə cəza da tətbiq edilirdi. Və mən buna millətçi don geydirməyin əleyhinəyəm, əksinə, Qoridəki təlimin düzgün şərtlərindən biri sayıram. Üzeyir bəy də orda ruscanı təmiz öyrənmişdi. Sonra məktəbdə də rusca dərs demişdi, gedib Peterburqda təhsil almışdı. Orda da, təbii ki, rusca oxumuşdu. Sonralar içərisində yaşadığı mühit, elə çalışdığı konservatoriya da elə idi ki, dəvət olunmuş müəllimlərin əksəriyyəti rusdilli idi. Üzeyir bəyin qardaşı Ceyhun Hacıbəyli ilə məktublaşmalarını oxumuşam. Bir-birinə yolladıqları kağızların əksəriyyətini rusca yazıblar. Ancaq Üzeyir bəyin də, Ceyhun bəyin də, elə Mirzə Cəlilin də, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin və həmin dövrün qabaqcıl ziyalılarının çoxunun da ruscası nə qədər mükəmməldirsə, azərbaycancası da, üslub sarıdan, bədiilik baxımından o qədər gözəldir. Yəni bu insanlar ana dilini də, bildikləri digər dilləri də çox mükəmməl şəkildə mənimsəmişdilər.

Ona görə də Üzeyir bəy 1909-cu ildə "Tərəqqi"dəki həmin məqaləsində şikayətlənirdi ki, "öz türk dilimizi bilmirik və bilmədiyimiz üçün də bədbəxt dilimizi daha da xarab edirik".

İstəmirdi ki, millətin ruhu zədələnsin, dilimizə hər hansı xələl gəlməsinə dözmürdü.

Üzeyir bəy həmin düşüncələrini qəzet səhifələrində xalqa çatdıranda 23 yaşında idi, artıq gəlib 140-nı da haqladı. Aralıqdakı bir əsrdən artıq müddətdə nə qədər dəyişmişik? Cavabı tapmaqçün mətbuatımızı açmaq, nəşr edilən kitabları vərəqləmək, efirləri dinləmək, ayrı-ayrı insanların çeşidli mərasimlərdəki çıxışlarına, rəsmi kürsülərdən edilən nitqlərinə, elə çöldə-bayırda camaatımızın gündəlik danışığına qulaq asmaq yetər. Şahid kəsiləcəksiniz ki, həmin alaq otları - "hansı ki, hansılar ki" kəlmələri bu gün də dildə işləkdir. Üzeyir bəy, onun məsləkdaşları 100 ildən də əvvəl mübarizə aparırdılar ki, qanqal sözlər dilimizi zibilləməsin, o qəbil sözlər dilimizin saf havasını korlayaraq türkcəmizin qayda-qanunlarına xətər yetirməsin. Belə-belə kəsirlər və Üzeyir bəyin bir əsr bundan qabaq aradan getməsini arzuladığı qüsurlar yenə qalmaqdadırsa, demək, onun oyanmağa çağıran əsərlərinə hələ bundan belə biz dönə-dönə qayıtmalıyıq.

...Üzeyir bəy yaratdıqlarıyla öz portretini çəkmiş rəssam idi. Əsərləri ilə sağlığında özünə abidə ucaltmış heykəltaraş idi. Ancaq sağlığında da, həyatdan gedəndən sonra da Azərbaycanın müxtəlif nəsil rəssam və heykəltaraşları Üzeyir bəyin surətini fırçaya almağa, heykəlini düzəltməyə çalışıblar. Bir-birindən gözəl rəsm əsərləri də, portretlər də, heykəltaraşlıq nümunələri də az deyil. Rəssamlarımızın, heykəltaraşlarımızın hər yeni nəslinin Üzeyir bəyin surətini yaratmağa soyumaz meyil göstərməsi yalnız bir dahi şəxsiyyətə olan maraqla məhdudlanmaz. Sənətin müxtəlif sahələrində də, elmdə də, ictimai-siyasi həyatın dürlü sahələrində də bizim tarixdə əbədilik qalmağa layiq şəxsiyyətlərimiz bəs deyincədir. Ancaq Üzeyir bəyin çəkiciliyi başqa heç bir kəsin cazibəsi ilə müqayisə edilə bilməz. Zənnimcə, bunun sirri ondadır ki, Üzeyir bəy varlığıyla, yaratdıqlarıyla Azərbaycanın rəmzi olan bir insandır. Üzeyir bəyin şəklini çəkən, Üzeyir bəyin heykəlini düzəldən əslində öz içərisində Azərbaycanın şəklini çəkdiyini, Azərbaycanın bir abidəsini düzəltdiyini fərz edir.

Mikayıl Abdullayev (1921-2002) Azərbaycanın boyakarlıq tarixinin zirvələrindən biri idi, həmişə də o yüksəkliyini hifz edəcək, bəlkə gələcəkdə indikindən də artıq sevilib qiymətləndiriləcək.

O da Üzeyir bəyin həm şəxsiyyətinə, həm yaradıcılığına dərin rəğbət və məhəbbət bəsləyirdi, dahimizin portretini də bir neçə dəfə çəkib.

İlk portreti çəkməyə o, 1943-cü ildə başlamışdı. Danışırdı ki, Üzeyir bəyin portretini yaratmaq üçün ona müraciət edənlər çox olmuşdu. Ancaq kim bu xahişlə ona yaxınlaşmışdısa, hamısından imtina etmişdi.

Kim bilir, bəlkə də sənət məsələlərində çox vasvası və tələbkar olan Üzeyir bəy düşünürmüş ki, ürəyi istəyən kimi alınmayacaq, poza verməyə sərf etdiyi vaxt da itmiş olacaq, könül açmayan nəticə də dilxorçuluq gətirəcək? Ya bəlkə hansısa rəssamın onun portretini çəkməyə kifayət qədər uğurlu olmayan cəhdi Üzeyir bəydə bu tərəddüdü yaratdığından sonrakı müraciətləri imtina, ya etirazla qarşılayırmış? Mikayıl Abdullayevsə muzeydən sifariş almışdı, ona işi təhvil verməyin son müddəti də söylənmişdi, odur ki, gərək nəyin bahasına olur-olsun portreti çəkə idi. Çıxış yolunu Ramazan Xəlilova (1901-1995) müraciət etməkdə görür. Sonralar Üzeyir bəyin ev muzeyinin direktoru olan Ramazan Xəlilov o dövrdə rəsmən Üzeyir bəyin köməkçisi idi və Mikayılla da, yaş fərqlərinə baxmayaraq, dostmuşlar.

Ramazan Xəlilov Mikayılın yaradıcılığına yaxşı bələd olduğundan əmin imiş ki, onun çəkdiyi Üzeyir bəyi qane edəcək. Ona görə Üzeyir bəyə dil tökür və onu razı salmağı bacarır.

Mikayıl Abdullayev danışırdı ki, Üzeyir bəyin yanına gəlmişdim, çox da həyəcanlı idim. Kresloda yayxanaraq sərbəst əyləşmişdi. Elə görən kimi gərginliyimi hiss edərək vəziyyəti bir qədər yumşaltmağa çalışdı. Gülümsündü ki, necə istəyirsənsə, de, o təhər əyləşim.

 "Qayıtdım ki, elə belə yaxşıdır, rahat əyləşin, öz fikirlərinizlə olun, mən də çəkəcəyəm".

Mikayıl müəllim xatırlayırdı ki, Üzeyir bəy qarşı tərəfdə əyləşmişdi, mən də kömürü götürüb eskiz etməyə başladım. Üç dəqiqə-beş dəqiqə işləmişdim ki, Üzeyir bəy dilləndi: "Afərin, yaxşı çəkirsən, əməlli-başlı oxşadırsan".

Üzeyir bəy belə deyəndə gənc rəssam heyrətə düşür. Axı o, qarşı tərəfdə oturmuşdu. Mikayılın çəkdiyini nə təhər görə bilərdi?

Mikayıl müəllim yada salırdı ki, Üzeyir bəy elə deyəndə bir tərəfdən sevindim, ancaq sevincdən daha artıq mat qaldım, istər-istəməz qanrıldım arxa tərəfə ki, bəlkə orda güzgü var, mənim çəkdiyim əks olunur, Üzeyir bəy də onu görür. Baxdım ki, yox, güzgü-filan yoxdur.

"Üzeyir bəyin necə bəsirətli insan olduğu haqqında mən əvvəldən eşitmişdim. Elə bu səbəbdən onun yanına gələndə çox təşviş keçirirdim. Ancaq bu qədərini də gözləmirdim. Üzeyir bəyin əks tərəfdə otura-otura mənim necə çəkdiyimi görə bildiyini düşünəndə lap heyrətə düşdüm. Məndə belə bir təsəvvür yarandı ki, bu kişi hər şeyi görür, yəqin, ürəyimi də oxuyur. Ona görə hətta fikirləşməyə belə qorxurdum. Eskizi eləyib qurtarandan sonra keçdim boyalara. Bir neçə saat keçəndən sonra Üzeyir bəy qalxdı ayağa, keçdi mən tərəfə, baxdı, dedi, hə, gözəl alınır.

Və məni arxada qalan bir neçə saat ərzində hər an düşündürən sualın da cavabını elə özü vermiş oldu. Davam etdi ki, sən bayaq kömürlə işləyəndə işıq düşürdü, kətan da nazik olduğundan nə çəkdiyini görürdüm, amma boyalar artandan sonra daha çəkdiyin görünmədi, ona görə qalxdım ki, görək nə yarada bilmisən. Baxıram ki, babat alınır. İmkan olsa, sonra bunun bir surətini də mənimçün çəkərsən. Çox sevindim. Dilləndim ki, Üzeyir bəy, yox, elə mən bunu sizin üçün saxlayaram, muzeyə yenisini işləyərik".

Mikayıl müəllim bir neçə günə portreti tamamlayıb Üzeyir bəyə hədiyyə edir, ancaq o biri tərəfdən də hər gün muzeydən xəbər göndərirmişlər ki, Üzeyir bəyin portreti necə oldu? Ona görə də ləngimədən Üzeyir bəyin növbəti portretini çəkməyə hazırlaşır. Bu dəfə necə oturmağı Üzeyir bəy özü müəyyənləşdirir. Keçir kabinetindəki iş masasının arxasına, deyir ki, obiri portreti təkrarlamayaq, bu dəfə də belə çək, qoy fərqli olsun.

Bu, Mikayıl müəllimin səsidir, bir vaxtlar mənimlə üzbəüz oturub söylədiklərini indi onsuz, maqnitofondan dinləyirəm: "Üzeyir bəy iş masasının arxasında əyləşmişdi, dal tərəfində də divardan bir xalça asılmışdı. Başladım çəkməyə. Üzeyir bəyin işimi bəyənməsindən ruhlanaraq bir az da həvəslə, muzeyin də xəbərdarlıqlarını xatırlayaraq bir qədər də yeyin işləyirdim. Qısa müddətə bu portreti də tamamladım. Ancaq iş elə gətirdi ki, həmin günlərdə Üzeyir bəy xəstələndi və üç gün işə çıxmadı. Mən də muzeyə təhvil verməmişdən əvvəl istəyirdim ki, Üzeyir bəy son dəfə portretə baxsın, "hə"sini versin. Ancaq rənglər də gərək quruya idi. Ona görə mən portreti Üzeyir bəyin oturduğu stulun üstünə dik qoydum, arxasını da dayadım xalçaya. Üzeyir bəyin işə çıxmadığı həmin günlərdə baş vermiş bir hadisə dönüb oldu tezliklə konservatoriyadan da kənara yayılan lətifə".

Mikayıl müəllim həmin məzəli əhvalatı şövqlə, hər dəfə bir az da bəzəyərək nağıl edirdi. Deyirdi ki, Üzeyir bəy işə çıxmadığı həmin günlərdən birində evdən tədris işləri üzrə müavininə zəng vuraraq masasının üstündəki bir sənədi götürüb ona göndərməyi təvəqqe edir. Müavin də xidmətçi qadına tapşırır ki, gedib Üzeyir bəyin qapısını açısın, masanın üstündəki qovluğu gətirsin. Xidmətçi qadın açarı götürüb gedir, qapını açır, ancaq içəri girmək istəyəndə diksinib geri qayıdır, direktor müavininə Üzeyir bəyin özünün işdə olduğunu, kabinetində əyləşdiyini söyləyir. Konservatoriyanın direktor müavini məəttəl qalır ki, necə yəni Üzeyir bəy kabinetindədir? Bu dəqiqə onunla telefonla danışmışam, evi ilə də konservatoriyanın arası filan qədər yoldur. İki dəqiqəyə ordan uçsa da, bura çata bilməz.

Ona görə də bu dəfə katibəni yollayır ki, get Üzeyir bəyin masasının üstündəki qovluğu gətir.

Katibə yaxınlaşır kabinetə, əvvəlcə qapını açmağa cürət etmir, əyilib açar deşiyindən baxır ki, bəlkə elə xadimə deyən düzdür, kişi gəlib, otağındadır.

Baxır ki, yox, elə yazıq xidmətçi qadın haqlıymış.

Qayıdır direktor müavininin otağına ki, Üzeyir bəy yerindədir.

Bu dəfə müavinin lap matı-mutu quruyur ki, axı ola bilməz, Üzeyir bəylə beşcə dəqiqə qabaq özüm danışmışam. Özü qalxıb yönəlir Üzeyir bəyin kabineti tərəfə.

İki nəfərin gedib-gəlib "Üzeyir bəy yerindədir" təsdiqləməsindən sonra özündən də şübhələnərək əvvəlcə qapını döyür, sonra astaca aralayır. Görür ki, elə deyilənlər doğruymuş, Üzeyir bəy masasının arxasındaymış, ancaq özü yox, portreti.

Qovluğu açıb sənədi götürür, tez öz otağına qayıdaraq Üzeyir bəyin mənzil telefonunun nömrələrini yığır, gülə-gülə macəranı ona danışır. Üzeyir bəy dərhal öz qiymətini verir. Qayıdır ki, Mikayılın çəkdiyi portretə daha mütəxəssislərin qiymət verməsinə ehtiyac yoxdur, xadimə ilə katibə o əsərin əsl qiymətini verib.

Artıq Mikayıl Abdullayevin fırçasına inandığından Üzeyir bəy sonralar da Mikayıl ona başqa sifarişlə yeni bir portret işləmək istəyini bildirəndə "yox" deməmişdi. Lakin bu dəfə də sərgüzəştsiz ötüşməmişdi. Görkəmli rəssam yada salırdı ki, Üzeyir bəyin növbəti portretini təzəcə başlamışdıq ki, o, Moskvaya gedəsi oldu; iş yarımçıq qalmasın deyə özünün çox bəyəndiyi bir fotosunu mənə verdi ki, bax, bundan istifadə edərsən. Arxasında da yadigar sözlər yazaraq şəkli mənə verdi, portreti elə həmin foto əsasında davam etdirdim.

 ...Mikayıl Abdullayev 1990-cı illərdə boyakarlığımızın patriarxlarından idi, dünyada tanınan rəssamdı və 70-ni arxada qoyduğundan artıq yaşca da Üzeyir bəydən sinli idi. Lakin ötən günləri ananda, Üzeyir bəyi xatırlayanda sanki dönüb olurdu illərin uzağındakı həmin Mikayıl, qayıdırdı hər dəfə Üzeyir bəyin yanına ustad qarşısında imtahan verməyə gəldiyi gəncliyinə.

Söyləyirdi ki, mənə görə evimdə Üzeyir bəyin bağışladığı fotodan qiymətli heç nə yoxdur. Deyirdi ki, rəssamam, bir dəfə gördüyüm şəkil beynimə həkk olunur, amma Üzeyir bəyin yadigarı olan həmin fotoya tez-tez baxmağa ürəyimdə bir ehtiyac həmişə var.

Üzeyir bəydən sonrakı onillərin rəssamları, elə bizim günlərin boyakarları onun surətini dönə-dönə yaradıblar. Təbii ki, fotolarına baxaraq, onun kinoxronikalardakı simasını seyr edərək. Ancaq Üzeyir bəyin çöhrəsi hər bir azərbaycanlı kimi, hər bir rəssamımıza da o qədər doğmadır ki, həmin şəkil əslində hər kəsin içərisində var. Heç bir fotoya baxmadan, heç bir kinolenti seyr etmədən də o surəti yarada bilərlər. Sevgi saçan bu şəkli ürəklərimizə Üzeyir bəyin millətə ərməğan etdiyi solmaz incilər həkk edib.

Akademik Rafael Hüseynov

525-ci qəzet